Full-text resources of CEJSH and other databases are now available in the new Library of Science.
Visit https://bibliotekanauki.pl

PL EN


2010 | 73 | 1 | 21-36

Article title

Diseases, health status, and mortality in urban and rural environments: The case of Catholics and Lutherans in 19th-century Greater Poland

Content

Title variants

Languages of publication

Abstracts

EN
The aim of the study is to show in the mortality measures calculated for Catholics and Lutherans from 19th-century Greater Poland: 1) stratification dependent on the size of place of residence, 2) stratification dependent on religious denomination in population centres of various size. The data on mortality are drawn from Catholic and Lutheran parish death registers: from Poznań (the poor Catholic St. Margaret's Parish, the wealthy St. Mary Magdalene's Parish, and the Lutheran Holy Cross Parish), small towns such as Leszno (the Lutheran Holy Cross Parish) and Kalisz (the Catholic St. Joseph's Parish) as well as the rural Lutheran parish of Trzebosz and the Catholic parish of Dziekanowice. Stratification in the causes of death and mortality measures among Catholics and Lutherans from 19th-century Greater Poland depends on the size of their places of residence and broadly understood ecological conditions. Smaller deleterious effects of the environment were observed in the rural areas and small towns and, therefore, a relationship between death rate values and religious denominations is more visible in these than in Poznań. The cultural benefits accruing to the Lutherans and Catholics living in 19th century Poznań were insufficient to reduce the high infant death rate.
PL
Celem pracy było zbadanie, czy mierniki umieralności i przyczyny zgonów w populacjach katolików i ewangelików z XIX-wiecznej Wielkopolski: 1) rozwarstwiają się w zależności od wielkości miejsca zamieszkania 2) rozwarstwiają się w zależności od wyznania w ośrodkach różniących się wielkością. Wykorzystano dane o umieralności z parafialnych ksiąg zgonów dla parafii katolickich i ewangelickich z następujących ośrodków: Poznania (katolickie parafie: św. Małgorzaty;N= 6893 i św. Marii Magdaleny;N= 5376, ewangelicka parafia św. Krzyża;N= 7587), małych miast: Leszna (ewangelicka parafia św. Krzyża;N= 2573) i Kalisza (katolicka parafia św. Józefa;N= 1351). Tereny wiejskie reprezentują: ewangelicka parafia Trzebosz (N= 314) oraz katolicka parafia Dziekanowice.Scharakteryzowane współczynniki zgonów niemowląt, wartości oczekiwanego dalszego życia noworodka i osoby dorosłej oraz główne przyczyny zgonów silnie rozwarstwiają się na niekorzyść Poznania. W Poznaniu II połowy XIX wieku umieralność niemowląt zamykała się w przedziale od 270 do 390 niemowląt na 1000 żywo urodzonych. Na terenach wiejskich wartości współczynnika zgonów dzieci do 1. roku życia wynosiły od 230 do 250 ‰ (Tabele 2 i 3). Podobnie różnice na niekorzyść Poznania obserwujemy w wartościach e0i e20(Tabele 3 i 4). Przeciętny mieszkaniec Poznania w momencie urodzenia miał szansę żyć 28 lat, a w ubogich robotniczych dzielnicach nawet 16 lat, gdy tymczasem jego rówieśnik z terenów wiejskich 20, a nawet 30 lat więcej.Ów niekorzystny obraz umieralności katolików i ewangelików z Poznania, w porównaniu z mniejszymi ośrodkami, na który złożyła się głównie wysoka śmiertelność niemowląt i małych dzieci, odbijał szeroko rozumiane warunki ekologiczne. Poznań w II połowie XIX wieku był miastem zaniedbanym i pozbawionym infrastruktury: do połowy lat sześćdziesiątych XIX wieku nie posiadał nowoczesnych wodociągów, a dopiero pod koniec wieku doczekał się kanalizacji. Braki ujęć czystej wody pitnej, kanalizacji i niski poziom opieki medycznej przyczyniały się do częstych epidemii chorób zakaźnych, które bez względu na wyznanie i pochodzenie społeczne, zbierały ogromne żniwo. W II połowie XIX wieku tylko w rynku miejskim znajdowały się studnie z czystą wodą oraz działały prymitywne kanalizacje odprowadzające nieczystości. Inaczej rzecz się miała w wioskach i małych miastach, które w XIX wieku charakteryzowały się przede wszystkim mniejszą gęstością zaludnienia i nieskażonym jeszcze środowiskiem.W odniesieniu do XIX-wiecznej Europy Zachodniej, badacze niejednokrotnie podkreślali różnice w miernikach umieralności między katolikami i ewangelikami. Ewangelicy byli, w przeciwieństwie do biednych i konserwatywnych katolików, zwykle lepiej wykształceni i zaawansowani ekonomicznie, co podnosiło jakość ich życia, a otwarta na zdobycze cywilizacyjne religia ewangelicka nakazywała im podejmowanie wszelkich form aktywności w trosce o zdrowie. Wszystko to przekładało się na mniejszą umieralność niemowląt z rodzin ewangelików w porównaniu z katolikami oraz szybsze spadki umieralności ogólnej w czasie. W XIX-wiecznym Poznaniu różnice między katolikami i ewangelikami w poziomie umieralności są niejednoznaczne: najwyższe wartości umieralności niemowląt odnotowano tak wśród ewangelików, jak i ubogich katolików. Z kolei, wartości oczekiwanego dalszego trwania życia noworodka e0(miernika wyrażającego w syntetyczny sposób stosunki wymieralności) wypadły jednakowo korzystnie wśród katolików mieszkających w uprzywilejowanym pod względem infrastruktury rynku miejskim, jak i ewangelików, najgorzej - w ubogiej parafii katolickiej. Na wsiach i w małych miastach negatywny wpływ czynników środowiskowych był zdecydowanie słabszy niż w przemysłowym, przeludnionym i cierpiącym na niedostatki w zakresie infrastruktury Poznaniu, stąd też silniej zaznaczyły się różnice w miernikach umieralności pomiędzy katolikami i ewangelikami.

Publisher

Year

Volume

73

Issue

1

Pages

21-36

Physical description

Contributors

  • Institute of Anthropology, Adam Mickiewicz University, Umultowska 89, 61-614 Poznań, Poland

References

  • Acsádi G., J. Nemeskéri, 1970,History of Human Life Span and Mortality, Akadémiai Kiadó, Budapest
  • Bielicki T., H. Szczotka, J. Charzewski, 1988,Wysokość i względny ciężar ciała poborowych polskich w dziesięcioleciu 1976-1986: zmiany sekularne i gradient urbanizacyjny, Prz. Antropol.,54, 27-32
  • Bielicki T., Z. Welon, 1982,Growth data as indicators of social inequalities: The case of Poland, Am. J. Phys. Anthropol.,25, 153-67
  • Bogin B., 1988,Rural - to - Urban migration, [in:] C. G. N. Mascie - Taylor and W. G. Lasker (eds.),Biological aspects of human migration, Cambridge Univ. Press, Cambridge, pp. 90-129
  • Borowski S., 1967,Zgony i wiek zmarłych w Wielkopolsce w latach 1806-1914, Przeszłość Demograficzna Polski,1, 111-30
  • Borowski S., 1968,Emigracja z ziem polskich pod panowaniem niemieckim w latach 1815-1914, Przeszłość Demograficzna Polski,2, 139-67
  • Borowski S., 1976,Procesy demograficzne w mikroregionie Czacz w latach 1598-1975, Przeszłość Demograficzna Polski,9, 95-156
  • Bryder L., 1996,Not always one and the same thing: The registration of tuberculosis deaths in Britain, 1900 - 1950, Soc. Hist. Med.,9, 253-65
  • Budnik A., 2005,Uwarunkowania stanu i dynamiki biologicznej populacji kaszubskich w Polsce. Studium antropologiczne, Wyd. Naukowe UAM, Poznań.
  • Budnik A., I. Gumna, G. Liczbińska, 2002,Dynamika biologiczna XIX-wiecznych populacji wiejskich z parafii Dziekanowice jako efekt sytuacji społeczno - politycznej w mikroregionie Ostrowa Lednickiego we wczesnym średniowieczu, Studia Lednickie,VII, 95-110
  • Budnik A., G. Liczbińska, 1997,Mortality in the populations of Danzig and the District of Danzig (Regierungsbezirk Danzig) in the second half of the nineteenth century, Prz. Antropol.,60, 13-24
  • Budnik A., G. Liczbińska, 2005,Ecological causes of health status and mortality among the inhabtants of historical Poland, [in:] J. Jerzemowski, M. Grzybiak, J. Piontek (eds.),Wszystkich rzeczy miarą jest człowiek, Tower Press, Gdańsk, pp. 565-69
  • Budnik A., G. Liczbińska, 2006,Urban and Rural Differences In Mortality and Causes of Death In Historical Poland, Am. J. Phys. Anthropol.,129, 294-304
  • Budnik A., G. Liczbińska, I. Gumna, 2004,Demographic Trends and Biological Status of Historic Populations From Central Poland: The Ostrów Lednicki Mikroregion, Am. J. Phys. Anthropol.,125, 369-81
  • Burnett J., 1991,Housing and the Decline Mortality, [in:] R. Shofield, R. D. Reher, A. Bideau (eds.),The Decline of Mortality in Europe, Clarendon Press, Oxford, pp. 158-76
  • Chwalba A, 2000,Historia Polski. 1795-1918, Wydawnictwo Literackie, Kraków
  • Cronjé G, 1984,Tuberculosis and mortality decline in England and Wales, 1851-1910, [in:] R. Woods, J. Woodward (eds.),Urban Disease and Mortality in Nineteenth-Century England, Batsford, London, pp. 79-101
  • Fauman S. J, A. J. Mayer, 1969,Jewish Mortality in the U. S., Hum. Biol.,3, 416-26
  • Friedlander Y., J. D. Kark, Y. Stein, 1986.Religious orthodoxy and myocardial infarction in Jerusalem - A case-control study, Int. J. Cardiol.,10, 33-41
  • Gawrysiakowa J, 1980,Realizacja zasad rejestracji ruchu naturalnego ludności różnych wyznań w latach 1797-1900, Przeszłość Demograficzna Polski,12, 7-45
  • Gieysztorowa I, 1962,Badania demograficzne na podstawie metryk parafialnych, Kwartalnik Historii Kultury Materialnej,X(1-2), 103-21
  • Gieysztorowa I, 1971,Niebezpieczeństwa metodyczne polskich badań metrykalnych XVII - XVIII wieku, Kwartalnik Historii Kultury Materialnej,XIX(4), 557-603
  • Gieysztorowa I, 1976,Wstęp do demografii staropolskiej, PWN, Warszawa
  • Gieysztorowa I, 1980,Niewiarygodność statystyki demograficznej ziem polskich w XIX w. i potrzeba jej korekty, Przeszłość Demograficzna Polski,12, 179-90
  • Glass D. V., 1964,Some Indicators of Differences between Urban and Rural Mortality in England and Wales and Scotland, Population Stud.,17(3), 263-67
  • Haines M. R., 1991,Conditions of Work and the Decline of Mortality, [in:] R. Shofield, R. D. Reher, A. Bideau (eds.),The Decline of Mortality in Europe, Clarendon Press, Oxford, pp. 177-95
  • Haines M. R., H. J. Kintner, 2000,The Mortality Transition in Germany, 1860-1935, Hist. Metod.,33(2), 83-104
  • Henneberg M, 1977,Ocena dynamiki biologicznej wielkopolskiej dziewiętnastowiecznej populacji wiejskiej. I. Ogólna charakterystyka demograficzna, Prz. Antropol.,43, 67-89
  • Henneberg M., J. Strzałko, 1975,Wiarygodność oszacowania dalszego przeciętnego trwania życia w badaniach antropologicznych, Prz. Antropol.,XLI(2), 295-309
  • Holzer J. Z., 2003,Demografia, Państwowe Wyd. Ekonomiczne, Warszawa
  • Hulanicka B., C. Brajczewski, W. Jedlińska, T. Sławińska, A. Waliszko, 1990,City town-village. Growth of children in Poland 1988, Monographs of the Institute of Anthropology 7, Polish Academy of Science, Wrocław
  • Johansson K., 2004,Child Mortality during the Demographic Transition. A Longitudinal Analysis of a Rural Population in Southern Sweden, 1766-1894, Lund University Press, Lund
  • Kaczmarski B, 1967,Ocena spisów ludności na Śląsku z pierwszej połowy XIX wieku, Przeszłość Demograficzna Polski,1, 33-63
  • Kaniecki A., 2004,Poznań. The History of the City Written with Water, Wyd. PTPN, Poznań
  • Karaśkiewicz A. M., 1936-1937,Stosunki sanitarne i epidemiczne w Bydgoszczy, Archiwum Historii i Filozofii Medycyny,16, 59-106
  • Kark J. D., G. Shemi, Y. Friedlander, O. Martin, O. Manor, et al., 1996,Does Religious Observance Promote Health? Mortality in Secular vs. Religious Kibbutzim in Israel, Am. J. Public Health,86(3), 341-46
  • Karolczak W., 1997a,Chwaliszewo przełomu XIX/XX wieku. Przemiany oblicza dzielnicy, Kronika Miasta Poznania,1, 100-37
  • Karolczak W., 1997b,Życie codzienne mieszkańców Śródki w XIX i na początku XX wieku, Kronika Miasta Poznania,1, 160-86
  • Kemkes-Grottenthaler A., 2003,God, Faith and Death: The impact of Biological and Religious Correlates on Mortality, Hum. Biol.,75(6), 897-915
  • Kędelski M., 1992,Rozwój demograficzny Poznania w XVIII i na początku XIX wieku.Wyd. Akademii Ekonomicznej, Poznań
  • Kędelski M., 1994,Stosunki ludnościowe w latach 1815-1918, [in:] J. Topolski J., L. Trzeciakowski (eds.),Dzieje Poznania, 1793-1918, t. 2, Wyd. Nauk. PWN, Warszawa, pp. 222-70
  • Kiec O., 2001,Protestantyzm w Poznańskiem 1815-1918, Wyd. Nauk. Semper, Warszawa
  • Klotzke, Z, 1980,Ludność obwodu Urzędu Stanu Cywilnego Luzino w latach 1874-1918, Przeszłość Demograficzna Polski,12, 65-104
  • Knodel J., 1974,The decline of fertility in Germany, 1871-1939, Princeton Univ. Press, Princeton
  • Landers J., 1993,Death and the metropolis. Studies in the demographic history of London 1670-1830, Cambridge Univ. Press, Cambridge
  • Leviatan U., J. Cohen, 1985,Gender differences in life expectancy among kibbutz members, Soc. Sci. Med.,21, 545-51
  • Liczbińska G., 1999,Biological and social reasons of child mortality in the Danzing district in the second part of the 19th century, Prz. Antropol.,62, 85-92
  • Liczbińska G., 2009a,Infant and child mortality among Catholics and Lutherans in nineteenth century Poznań, J. Biosoc. Sci.,41(5), 661-83
  • Liczbińska G., 2009b,Umieralność wśród katolickiej i ewangelickiej ludności historycznego Poznania, Biblioteka Telgte, Poznań
  • Ładogórski T., 1969,Złudzenia pruskiej statystyki ludności pierwszej połowy XIX w. i próby jej korekty na Śląsku, Przeszłość Demograficzna Polski,3, 3-27
  • Ładogórski T., 1971,Ruch naturalny ludności Śląska w latach 1816-1849, Przeszłość Demograficzna Polski,4, 61-100
  • McFarlane N., 1989,Hospitals, Housing, and Tuberculosis in Glasgow, 1911-51.Soc. Hist. Med.,2(1), 59-85
  • McQuillan K., 1999,Culture, Religion, and Demographic Behaviour: Catholics and Lutherans in Alsace, 1750-1970, Mc Gill-Queen's University Press, Montreal
  • Oktaba W., 1976,Elementy statystyki matematycznej i metodyka doświadczalnictwa, Wyd. Nauk. PWN, Warszawa
  • Piontek J., M. Henneberg, 1981,Mortality Changes in a Polish Rural Community (1350-1972) and Estimation of Their Evolutionary Significance, Am. J. Ph. Anthropol.,54, 129-38
  • Pressat R., 1966,Analiza demograficzna, PWN, Warszawa
  • Preston S. H., H. R. Haines, 1991,Fatal Years. Child mortality in late nineteenth-century America, Princeton Univ. Press, Princeton
  • Preston S. H., M. R. Haines, E. Panuk 1981,Effects of industrialization and urbanization on mortality in developed countries, International Population Conference in Manila 1981,Proceeding,2, 233-53
  • Preston S. H., E. van de Walle, 1978,Urban French Mortality in the Nineteenth Century, Population Stud.,32(2), 275-97
  • Preussische Statistik. Die Bewegung der Bevölkerung. Die Geburten, Eheschliessungen und Sterbefälle. Herausgegeben in zwanglosen Heften vom Königliche Preussischen Statistischen Bureau in Berlin,XLII, 1875, Berlin.
  • Puranen B., 1991,Tuberculosis and the Decline of Mortality in Sweden, [in:] R. Shofield, R. D. Reher, A. Bideau (eds.),The Decline of Mortality in Europe, Clarendon Press, Oxford, pp. 97-117
  • Rejman S., 2006,Ludność podmiejska Rzeszowa w latach 1784-1880, Wyd. Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów
  • Schofield R., D. Reher, 1991, The Decline of Mortality in Europe, [in:] R. Shofield, R. D. Reher, A. Bideau (eds.),The Decline of Mortality in Europe, Clarendon Press, Oxford, pp. 1-18
  • Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, 1880-1902, F. Sulimierski (ed.), Nakładem W. Walewskiego, Warszawa
  • Schmelz U.O, 1971,Infant and early childhood mortality among the Jews of the diaspora, The Institute of Contemporary Jewry, The Hebrew University of Jerusalem, Jerusalem.
  • Sułowski Z., 1962,O właściwą metodę wykorzystywania metryk kościelnych dla badań demograficznych, Kwartalnik Historii Kultury Materialnej,X(1-2), 81-101
  • Szczypiorski A., 1962,Badania ksiąg metrykalnych a obliczenia ludności Polski w wieku XVII - XVIII, Kwartalnik Historii Kultury Materialnej,X(1-2), 53-75
  • Trzeciakowska M., L. Trzeciakowski, 1987,W dziewiętnastowiecznym Poznaniu, Wyd. Poznańskie, Poznań
  • Trzeciakowski L., 1994,Społeczeństwo i jego życie codzienne i kultura materialna, [in:] J. Topolski, L. Trzeciakowski (eds.),Dzieje Poznania, 1793-1918, t. 2, Wyd. Nauk. PWN, Warszawa, pp. 296-427
  • van Poppel F., 1992,Religion and Health: Catholicism and Regional Mortality Differences in Nineteenth-Century Netherlands, Soc. Hist. Med.,5, 229-53
  • van Poppel F., J. Schellekens, A. Liefbroer, 2002,Religious differentials in infant and child mortality in Holland, 1855-1912, Population Stud.,56, 277-89
  • van Poppel F., M. Jonker, K. Mandemakers, 2005,Differential infant and child mortality in three Dutch regions, 1812-1909, Econ. Hist. Rev.,LVIII(2), 272-309
  • Vögele J., 1998,Urban Mortality Change in Britain and Germany 1870-1913, Liverpool Univ. Press, Liverpool.
  • Williams N., C. Galley, 1995,Urban - rural differentials in infant mortality in Victorian England, Population Stud.,49, 401-20
  • Wojtun B.S, 1976,Ocena jakości pruskiej statystyki ludnościowej przy użyciu równań bilansujących, Przeszłość Demograficzna Polski,9, 27-40
  • Wolleswinkel-van den Bosch J. H., F. W. A. van Poppel, C. W. N. Looman, J. P. Mackenbach, 2001,The role of cultural and economic determinants in mortality decline in the Netherlands, 1875/1879 - 1920/1924: A regional analysis, Soc. Sci. Med.,53, 1439-53
  • Wolleswinkel-van den Bosch J. H., F. W. A. van Poppel, J. P. Mackenbach, C. W. N. Looman, 2000,Determinants of infant and early childhood mortality levels and their decline in the Netherlands in the late nineteenth century, Int. J. Epidemiol.,29, 1051-40
  • Wolleswinkel-van den Bosch J. H., F. W. A. van Poppel, E. Tabeau, J. P. Mackenbach, 1998,Mortality decline in the Netherlands in the period 1850-1992: A turning point analysis, Soc. Sci. Med.,47(4), 429-43
  • Woods R. I., P. A. Watterson, J. H. Woodward, 1988,The causes of rapid infant mortality decline in England and Wales, 1861-1921. Part I, Population Stud.,42, 343-66
  • Woods R. I., P. A. Watterson, J. H. Woodward, 1989,The causes of rapid infant mortality decline in England and Wales, 1861-1921. Part II.Population Stud.,43, 113-32

Document Type

Publication order reference

Identifiers

YADDA identifier

bwmeta1.element.cejsh-article-doi-10-2478-v10044-008-0019-z
JavaScript is turned off in your web browser. Turn it on to take full advantage of this site, then refresh the page.