Wschodnia strefa kultury przeworskiej – próba definicji

• Authors: Jacek Andrzejowski

Title variants

EN

The Eastern Zone of Przeworsk Culture – an Attempt at Definition

• Languages of publication: PL

Abstracts

EN

The Przeworsk Culture existing for over 600 hundred years was, and actually still is recognised because of its chronological and territorial stability as an archaeological unit quite unique in Barbaricum. However, some peculiarities of the east-Przeworsk areas were noticed already although they hardly could have been analysed or even determined explicitly (T. Dąbrowska 1981a; 1981b; T. Dąbrowska, T. Liana 1986). Excavations on the Przeworsk Culture area east of the Vistula of the last 25 years have revealed a great number of well-dated sites, including several large cemeteries of some hundreds grave each (e.g. Niedanowo, Modła, Kołoząb, Kleszewo, Krupice, Kamieńczyk, Łajski, Nadkole, Oblin, Arbasy, Załubice). However, the most part of uncovered material still remains unpublished, or even not worked up. In the light of these surveys eastern Mazovia and Podlasie densely settled in the early Roman Period, particularly in the end of phase B1 and in phase B2 seems to be mostly interesting (Fig. 1). Although archaeological data from this territory corresponds in general with the standard of the Przeworsk Culture, it differs from the latter by some individual traits. However, the area cannot be recognised neither as an archaeological culture standing apart from the Przeworsk Culture nor even as a distinct local group of the latter. To define it I suggest the name the eastern zone of Przeworsk Culture, attributing to this term both cultural and geographical meaning. Distinct features of the eastern zone of Przeworsk Culture are expressed most of all in female costume, remarkably rich in comparison with western part of the culture. In phase B2 objects of copper alloy were preferred in this costume, while in western reaches of the Przeworsk Culture flourished manufacturing of iron ornaments based on local stylistic patterns. Distinction of the eastern zone of Przeworsk Culture is exemplified by distribution of particular fibula types. For instance, in the east-Przeworsk zone there is a large number of eye brooches of Prussian series – over than 220 specimens have been recovered there so far (Fig. 2), of which cemeteries at Niedanowo, Modła, Kamieńczyk and Nadkole yielded even 30–40 specimens each. Number of distinct varieties of these brooches confirms their local manufacturing and stylistic evolution (Fig. 3). Eye fibulae dispersed all over much larger remaining territory of the Przeworsk Culture make no more than 30% of the number of brooches found east of the Vistula. Fibulae combining attributes of Almgren’s group IV and eastern series of group II make a local type distinctive for the eastern zone of Przeworsk Culture (Fig. 5), where they were worn by adult women (J.Andrzejowski 1994a). Most of these brooches have the free end of the spring attached to the aperture on the head and formed into an ornamental knob. Such feature is also a common element of some early spring-cover fibulae of type Almgren 38-39 chiefly from the east-Przeworsk zone and the Wielbark Culture (Fig. 4). Bronze brooches derived from profiled trumpet--headed specimens (T. Dąbrowska 1995a), make another distinctive regional group. As a result of local evolution two variants arose: older one with still close affinities to the trumpet-headed fibulae, referred to as their type 5. (Fig. 6), and younger one with apparently simplified profile, referred to as their Mazovian variant (Fig. 7). In the western reaches of this zone some solid iron fibulae, being local varieties of Almgren’s group II and V. As a characteristic feature they have a spring hidden in a tubular encasement. However, the main area of their distribution locates west of the middle Vistula river (Fig. 8). Typical trait of the east-Przeworsk female costume is a large number of ornaments, mostly bracelets and long necklaces of diverse beads and pendants. Besides numerous melon-shaped beads of so-called Egyptian faience preserved in the cremation graves in relatively good condition very often are recovered beads of many-coloured glass usually, however, melted down or crushed. Probably the east-Przeworsk necklaces had been completed with some amber beads, which apparently gone during cremation. Interesting ornament feature so-called banded pendants made from a core (e.g. Cowrie shells, glass beads and balls, nuts, glass dices) winded with a narrow strap of bronze sheet. They were taken until now explicitly as result of the Wielbark Culture influences (T. Dąbrowska 1981a; 49; J. Andrzejowski 1992, 168f.). However, the earliest banded pendants from phase B1 came first of all from the Przeworsk Culture and the most part of their finds well-dated to the early Roman Period concentrate in the eastern zone of Przeworsk Culture (Fig. 9). Apparently from this zone originates characteristic triangular pendants with a spring-like loop (Fig. 9) probably being a local, somewhat simplified variant of banded pendants. The Wielbark Culture or more broadly northern connections reveal large bipartite globular beads from bronze sheet decorated with engraved lines or embossed ornament (Fig. 10), like banded and triangular pendants. In the east-Przeworsk zone relatively common are also gold ball--shaped pendants and beads of silver filigree (Fig. 11). It is also Wielbark Culture where from wire S-clasps for fastening bead strings were borrowed (Fig. 12). The majority of them were produced locally from bronze, but also from silver and iron. Such iron S-clasps applied with junction loops (Fig. 12) were a local invention to secure a narrow thong used both in male and female dress (J. Andrzejowski 1997a, 110ff.). Ornament clearly differing female costume from the eastern zone of Przeworsk Culture and its remaining territories are bracelets (J. Andrzejowski 1994b). Over a hundred of unprofiled bracelets found in the east-Przeworsk zone makes about 80% of all early Roman Period bracelets from the entire Przeworsk Culture (Fig. 13). Full adoption of bracelets in the standard female fashion in the eastern zone of Przeworsk Culture is verified both by a diversity of bracelet types, besides unprofiled including also Pomeranian type of shield-headed bracelets, and a locally invented variant with profiled endings, so-called type Kamieńczyk (Fig. 13). Numerous bronze elements are also characteristic for the belts used in the eastern zone of Przeworsk Culture, first of all strongly profiled belt-end fittings and belt links. Solid specimens mostly with reduced profile, dated chiefly to the phase B2 and known both in female and male belts predominate there (Fig. 16), unlike in the western reaches of Przeworsk Culture (cf. R. Madyda 1977, 380ff.). Very characteristic are also bronze belt links coming exclusively from the assemblages of phase B2 (Fig. 17). These elements are frequently combined to create a rich set of belt mountings dissimilar to one known from the western part of Przeworsk Culture (R. Madyda-Legutko 1984; M. Tempelmann-Mączyńska 1989, 65ff.). One may expect some northwestern affinities also in the case of uni- and bi-partite iron belt clasps from the Early Roman Period (R. Madyda-Legutko 1990). The weapons from the east-Przeworsk zone follow in general all types known from the entire Przeworsk Culture, nevertheless, some peculiarities are to be mentioned. In this zone lance points decorated with punched triangle motifs usually in so-called negative pattern seems to be relatively more frequent. This pattern amazingly resembles well-known pattern of the Early Roman Period pottery of the Wielbark Culture (Fig. 18), what was already noticed (P. Kaczanowski, J. Zaborowski 1988). It is also striking that most of the oldest Przeworsk lance points with silver inlay dated to phases B1/B2a came from its eastern zone (Fig. 20; cf. P. Kaczanowski 1988). The eastern areas of Przeworsk Culture produced also relatively many find of weapons made of bronze or with bronze elements. In this zone concentrate rare shield bosses type Jahn 7 with edges fitted in bronze and rivet-heads with bronze appliqué, quite common in the Elbian Culture and in western Scandinavia while almost missing in the western reaches of the Przeworsk Culture (T. Dąbrowska 1981a, 49; 1997, 91f.; J. Andrzejowski 1998a, 69; cf. N. Zieling 1989, 318ff., map 11). Single specimens with edges fitted in iron make a local Przeworsk Culture variety of such bosses (Fig. 19). Some features distinct for the eastern zone of Przeworsk Culture are to be noticed in funeral pottery also. Among urns from phase B2 black smoothed or polished vases usually single- or three-handled seems to prevail. Ovoid or S-shaped coarse ware thick-walled urns with brownish body very common in the western part of the Przeworsk Culture are much less frequent in its eastern zone. Chronology of the large cemeteries confirms cultural meaning of this difference rather than chronological. A very typical for the eastern Przeworsk zone form of black ware urns is large, three-handled biconical vase with a triple-zone complex composition of designs consisting of three different motifs bounded by and interrupted by the handles (Fig. 21a, 22). Three handles are after all a pottery feature much more common in the territories east of the Vistula than in the remaining Przeworsk Culture area (T. Dąbrowska 1981a, 46). Another feature of the east-Przeworsk pottery is a rich ornamentation of the urns often in form of wide band of various motifs, what shows affinities to the Oksywie and early Wielbark Culture pottery (T. Dąbrowska 1995b; 1996). A variant of complex band ornamentation is the so-called narrative ornament consisting of an uninterrupted sequence of different motifs alternating in a fluid manner (Fig. 21b). Handles supported by a well-defined applied cordon sometimes forming a kind of profiled “tendrils” are also borrowed from the Wielbark Culture pottery (T. Dąbrowska 1981a, 46, fig. 2). Burial rituals of the east-Przeworsk zone follow cremation rite typical for the entire Przeworsk Culture. Lack of weapons in graves of Nidzica and Mława regions (J. Okulicz 1965; 1983; K. Godłowski 1985, 50f., 64ff.) may be connected with influences from Wielbark Culture. Very interesting although hard to explain are various stone settings known from northern and eastern Mazovian cemeteries, including quite elaborate assemblages in some way linked with burials (J. Okulicz 1970, s. 434ff.); however, most of them are yet not excavated. At the end of Przeworsk Culture in its eastern zone, i.e. in phase B2c–B2/C1a, share of poorly equipped pit burials grown up, what seems to be typical for the earliest Wielbark Culture graves in the area as well (T. Dąbrowska 1981a, 55; J. Andrzejowski 1989). Concluding we may ascertain that the Przeworsk Culture finds east of the Vistula, in Mazovia and Podlasie differ in the Early Roman Period from those of the remaining territory of this culture. The phenomenon appeared fully at the later phase B1 and increased in the phase B2. Finds from the eastern zone of Przeworsk Culture testified then to strong affinity with the WielbarkCulture and northern areas of the Elbian Culture, some connections with the western Scandinavia are also noticed. Adoption of some strong foreign influences and combining them with typically Przeworsk Culture features grew up into a genuine east-Przeworsk style. Southern reach of the eastern zone of Przeworsk Culture ranges approximately between the Wilga and middle Bug rivers although some east-Przeworsk features reveal in the west part of Lublin region, mostly along the Vistula, as well as west of middle Vistula, on the lower Pilica river and southwards. The nature of the east-Przeworsk zone suggest that the internal relationship of its people could have been based on their tribal difference from the population of the remaining Przeworsk Culture territory, however associated with them into an ethnic community of upper level. A distinct costume or at least some of its elements could be recognised as important sign of such self-identity. Spreading in phases B2 and B2/C1–C1a of the east-Przeworsk attributes generally south- and westwards is probably a consequence of some migrations correlated with a progressive process of cultural alteration in the territory of the eastern zone of Przeworsk Culture (T. Dąbrowska 1981a; 1981b; J. Andrzejowski 1989; cf. K. Godłowski 1985, 67ff.; 1986; A. Kokowski 1986; J. Okulicz 1989). The gradual progress of this change based doubtlessly on the former lively relationships of both cultures. Some features of the early stage of the Wielbark Culture in the newly assimilated territories east of the middle Vistula may be recognised as the result of local adoption of the Przeworsk Culture principles. They are, for instance, continuing use of some Przeworsk Culture cemeteries (J. Andrzejowski 1989), large number of cross-bow brooches made of iron (W. Nowakowski 1994), high frequency of burnt pottery in graves, including urns (e.g. Ł. & J. Okuliczowie 1976; A. Kempisty 1968; J. Jaskanis 1996), some similarities of pottery (R. Wołągiewicz 1993), and probably also absence of the inhumation ritual in the phases B2/C1–C1a. We may suppose that at least a part of former Przeworsk population remained in its homeland. However, clear depopulation of this zone in the turn of the early and Late Roman Period (T. Dąbrowska 1981a; K. Godłowski 1985, 67ff.; J. Andrzejowski 1989) indicates, in spite of close mutual relation that east-Przeworsk tribes still kept their identity perhaps basing on the ethnic difference between them and the Wielbark Culture tribes.

Keywords

PL

kultura przeworska; wschodnia strefa; okres wpływów rzymskich

EN

Przeworsk Culture; Eastern Zone; Roman Iron Age

• Publisher: Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie
• Journal: Wiadomości Archeologiczne
• Year: 2001
• Volume: LIV
• Issue: 54
• Pages: 59-87

Dates

published

2001-06-30

Contributors

author

Jacek Andrzejowski

• Państwowe Muzeum Archeologiczne, ul. Długa 52, 00-241 Warszawa

References

• Andersson, K., Romartide guldsmide i Norden. III. Övriga smycken, teknisk analys och verkstadsgrupper, Aun 21, Uppsala, 1995.
• Andrzejowski, J., Zagadnienie kontynuacji cmentarzysk w wschodniej strefie kultury przeworskiej, [w:] Kultura wielbarska w młodszym okresie rzymskim, t. II, Lublin, 1989, s. 103–125.
• Andrzejowski, J., Zapinki o cechach mieszanych II i IV grupy Almgrena, Barbaricum 3, Warszawa, 1994, s. 87–129.
• Andrzejowski, J., Powiązania kultur przeworskiej i wielbarskiej w świetle znalezisk bransolet, Kultura przeworska I, Lublin 1994, s. 317–341.
• Andrzejowski, J., Cmentarzysko kultury przeworskiej w Todzi, gm. Kadzidło, woj. ostrołęckie, stan. 2, Wiadomości Archeologiczne LIII/2, 1997, s. 101–126.
• Andrzejowski, J., Unikatowa zapinka z okresu wpływów rzymskich w zbiorach Państwowego Muzeum Archeologicznego, Wiadomości Archeologiczne LIII/2, 1997, s. 128–129.
• Andrzejowski, J., Nadkole 2. A Cemetery of the Przeworsk Culture in Eastern Poland, Monumenta Archaeologica Barbarica V, Kraków, 1998.
• Andrzejowski, J., Importy rzymskie z cmentarzyska w Sobieniach Biskupich, woj. siedleckie, [w:] Corpus der römischen Funde im europäischen Barbaricum – Polen, Suplement – tom 1: J. Kolendo (red.) Nowe znaleziska importów rzymskich z ziem Polski I, Warszawa, 1998, s. 71–77.
• Andrzejowski, J., Hryniewicze Wielkie – cmentarzysko z pogranicza dwóch światów, [w:] COMHLAN. Studia z archeologii okresu przedrzymskiego i rzymskiego w Europie Środkowej dedykowane Teresie Dąbrowskiej w 65. rocznicę urodzin, Warszawa, 1999, s. 17–59.
• Balke, B., Cmentarzysko z okresu rzymskiego w Brzeźcach, pow. Białobrzegi (stanowisko 2), Wiadomości Archeologiczne XLI, 1976, s. 155–207.
• Balke, B., Bender, W., Cmentarzysko kultury przeworskiej w Wąchocku, woj. kieleckie. Studium krytyczne materiałów, Materiały Starożytne i Wczesnośredniowieczne VI, 1991, s. 121–190.
• Banasiewicz, E., Interwencja archeologiczna na zniszczonym cmentarzysku kultury zarubinieckiej w Kol. Husynne, Sprawozdania z badań terenowych w województwie zamojskim w 1989 roku, Zamość, 1989, s. 23–28.
• Banasiewicz, E., Sprawozdanie z prac ratowniczych na stan. 4 w Kol. Husynne, Sprawozdania z badań terenowych w województwie zamojskim w 1990 roku, Zamość, 1990, s. 36–37.
• Blume, E., Die germanischen Stämme und die Kulturen zwischen Oder und Passarge zur römischen Kaiserzeit, część I, Würzburg, 1912.
• Cosack, E., Die Fibeln der Älteren Römischen Kaiserzeit in der Germania libera (Dänemark, DDR, BRD, Niederlande, CSSR). Eine technologisch-archäologische Analyse, I: Armbrustfibeln, Rollenkappenfibeln, Augenfibeln, Neumünster, 1979.
• Dąbrowska, T., Nowe materiały z cmentarzyska w Starej Wsi, pow. Węgrów, Wiadomości Archeologiczne XXXVII, 1972, s. 484–503.
• Dąbrowska, T., Wschodnia granica kultury przeworskiej w późnym okresie lateńskim i wczesnym okresie rzymskim, Materiały Strożytne i Wczesnośredniowieczne II, 1973, s.127–248.
• Dąbrowska, T., Początek okresu wpływów rzymskich w Polsce Wschodniej, [w:] Kultury archeologiczne i strefy kulturowe w Europie Środkowej w okresie wpływów rzymskich, ZNUJ CCCCXXII, Prace Archeologiczne 22, 1976, s. 153–165.
• Dąbrowska, T., Zmiany kulturowe prawobrzeżnego Mazowsza i Podlasia wokresie wpływów rzymskich, Wiadomości Archeologiczne XLV/1 (1980), 1981, s. 45–58.
• Dąbrowska, T., Kultura przeworska a kultura wielbarska na Mazowszu i Podlasiu, [w:] Problemy kultury wielbarskiej, Słupsk 1981, s.117–125.
• Dąbrowska, T., Uwagi o związkach kulturowych między kulturą przeworską a kulturą zachodniobałtyjską w okresie wpływów rzymskich, Rocznik Białostocki XVI, 1991, s. 201-212.
• Dąbrowska, T., Późne odmiany fibul silnie profilowanych w Polsce, Wiadomości Archeologiczne LIII/1, 1993–1994, 1995, s. 3–34.
• Dąbrowska, T., Dwie bogato zdobione popielnice z cmentarzyska kultury przeworskiej w Kamieńczyku, woj. ostrołęckie, [w:] Nvnc de Svebis dicendvm est... Studia archaeologica et historica Georgio Kolendo ab amicis et discipulis dicata, Warszawa, 1995, s.103–110.
• Dąbrowska, T., Uwagi o ornamentyce ceramiki przeworskiej z wczesnego okresu wpływów rzymskich, Studia Gothica I, Lublin, 1996, s.111–120.
• Dąbrowska, T., Kamieńczyk. Ein Gräberfeld der Przeworsk-Kultur in Ostmasowien, Monumenta Archaeologica Barbarica III, Kraków, 1997.
• Dąbrowska, T., Pozarzycka-Urbańska, A., Wyniki prac wykopaliskowych na cmentarzysku kultury przeworskiej w Kamieńczyku, woj. Ostrołęka, Sprawozdania Archeologiczne XXX, 1978, s.151–174.
• Demetrykiewicz, W., Wykopalisko z Kęblin i ślady rzymskiej „terra sigillata” wKrólestwie Polskiem, Wiadomości Numizmatyczno-Archeologiczne, nr 62, 1905, szp. 1–18.
• Domański, G., Cmentarzysko z okresu wpływów rzymskich, [w:] K. Wachowski, G. Domański, Wczesnopolskie cmentarzysko wStarym Zamku, Wrocław, 1992, s. 101–137.
• Drescher, H., Die Technik der germanischen Rollenkappenfibeln, Germania 35, 1957, s. 80–95.
• Dymaczewski, A., Cmentarzysko z okresu rzymskiego w Młodzikowie, pow. Środa, Fontes Archaeologici Posnanienses VIII–IX (1957–58), 1958, s. 179–442.
• Gajewski, L., Gurba, J. Najdalej na południowy zachód wysunięte stanowisko kultury zarubinieckiej, Wiadomości Archeologiczne XLI, 1976, s. 493–494.
• Godłowski, K., Opatów, district of Kłobuck (A cemetery of the Lusatian Culture and the Roman Period), Recherches Archéologiques de 1975, Kraków, 1976, s.33–39.
• Godłowski, K., Kultura przeworska, [w:] J. Wielowiejski (red.), Prahistoria ziem polskich V: Późny okres lateński i okres rzymski, 1981, s.57–135.
• Godłowski, K., Przemiany kulturowe i osadnicze w południowej i środkowej Polsce w młodszym okresie przedrzymskim i w okresie wpływów rzymskich, Wrocław, 1985.
• Godłowski, K., Gegenseitige Beziehungen zwischen der Wielbark- und der Przeworsk-Kultur, Veränderung ihrer Verbreitung und das Problem der Gotenwanderung, [w:] Archaeologia Baltica VII, Peregrinatio Gothica, 1986, s. 125–152.
• Godłowski, K., Die Przeworsk-Kultur, [w:] Beiträge zum Verständniss der Germania des Tacitus, Teil II, Abhandlungen der Akademie der Wissenschaften in Göttingen, Phil.-Hist. Klasse, Dritte Folge, Nr 195, Göttingen, 1992, s. 9–90.
• Grabarczyk, T., Sprawozdanie z badań na cmentarzysku kurhanowym z okresu rzymskiego w Odrach, pow. Chojnice, w 1972 r., [w:] Komunikaty Archeologiczne. Badania wykopaliskowe na terenie województwa bydgoskiego w latach 1970–1972, 1978, s. 137–142.
• Grabarczyk, T., Metalowe rzemiosło artystyczne na Pomorzu w okresie rzymskim, Wrocław, 1983.
• Grzymkowski, A., Wstępne wyniki badań na birytualnym cmentarzysku ciałopalnym i szkieletowym z okresu rzymskiego w Modle, gm. Wiśniewo, woj. Ciechanów, Sprawozdania Archeologiczne XXXVIII, 1986, s. 223–257.
• Grzymkowski, A., Ziemia Zawkrzeńska w pierwszych wiekach naszej ery, [w:] Studia i Materiały do Dziejów Ziemi Zawkrzeńskiej, t. II, Mława, 1996, s. 152–208.
• Janikowski, J., Z badań na stanowisku w Podwiesku, pow. Chełmno, Sprawozdania Archeologiczne XXIII, 1971, s. 117–160.
• Jaskanis, J., Cecele. Ein Gräberfeld der Wielbark-Kultur in Ostpolen, Monumenta Archaeologica Barbarica II, Kraków, 1996.
• Jasnosz, S., Cmentarzysko z okresu późnolateńskiego i rzymskiego w Wymysłowie, pow. Gostyń, Fontes Archaeologici Posnanienses II (1951), 1952, s. 1–284.
• Jażdżewski, K., Gocki grób z połowy II wieku i grób popielnicowy z IV wieku po Chr. w Szczytnie w pow. włocławsk., Z otchłani wieków XIII, 1938, s. 77–94.
• Kaczanowski, P., Chronologia inkrustowanych grotów broni drzewcowej z okresu wpływów rzymskich z obszaru europejskiego Barbaricum, [w:] Scripta Archaeologica, Warszawa-Kraków, 1988, s. 51–77.
• Kaczanowski, P., Madyda-Legutko, R., Stan i potrzeby badań nad młodszym okresem przedrzymskim i okresem rzymskim w Małopolsce, [w:] Stan i potrzeby badań nad młodszym okresem przedrzymskim iokresem wpływów rzymskich w Polsce. Materiały zkonferencji, Kraków, 14–16 listopad 1984, Kraków, 1986, s. 98–119.
• Kaczanowski, P., Zaborowski, J., Bemerkungen über die Bewaffnung der Bevölkerung der Wielbark-Kultur, [w:] Kultura wielbarska w młodszym okresie rzymskim, t. I, Lublin, 1988, s. 221–239.
• Kaszewska, E., Kultura przeworska w Polsce Środkowej, Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, seria archeologiczna 22, 1975, s.195–253.
• Kaszewska, E., Cmentarzysko kultury przeworskiej w Gledzianówku (st. 1), woj. płockie, Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, seria archeologiczna 24 (1977), 1978, s. 63–232.
• Kaszewska, E., Zadowice, tysiącletnie cmentarzysko na bursztynowym szlaku, Łódź, 1984.
• Kempisty, A., Późnorzymski cmentarz w Sarnakach, pow. Łosice, Światowit XXIX, 1968, s. 141–164.
• Kokowski, A., La genèse des éléments culturels sur le territoire de la Pologne sud-est et de l’Ukraine ouest dans la période des influences romaines, [w:] Archaeologia Baltica VII, Peregrinatio Gothica, 1986, s. 153–173.
• Kokowski, A., Trzeci sezon badań stanowiska nr 1 w Drążgowie, woj. lubelskie, Sprawozdania z badań Katedry Archeologii UMCS w 1990 roku, Lublin, 1990, s. 26–29.
• Kokowski, A., Lubelszczyzna w młodszym okresie przedrzymskim iwokresie rzymskim, Lubelskie Materiały Archeologiczne IV, Lublin, 1991.
• Kokowski, A., Grób wojownika kultury przeworskiej z Orońska w woj. radomskim, Folia Archaeologica 12, Łódź, 1991, s. 105–133.
• Kostrzewski, B., Cmentarzyska z okresu rzymskiego w Czaczu i w Kokorzynie w pow. kościańskim i w Pięczkowie w pow. średzkim, Fontes Archaeologici Posnanienses VI (1955), 1956, s. 65–103.
• Kozłowska, R., Cmentarzysko z okresu późnolateńskiego i wczesnorzymskiego w Niecieplinie, pow. Garwolin, Materiały Starożytne IV, 1958, s. 337–365.
• Kucharenko, Ju.V., Zarubineckaja kul’tura, Archeologija SSSR D1-19, Moskva, 1964.
• Lamiová-Schmiedlová, M., Mača la, P., Nálezy z rozrušeného pohrebiska staršej doby rímskej vKvakovciach, okr. Vranov nad Topl’ou, [w:] Východoslovenský Pravek III. Príspevky k pravekým a včasným dejiná východného Slovenska, Košice, 1991, s. 133–144.
• Liana, T., Kształtowanie się stylu B1 w kulturze przeworskiej, [w:] Kultury archeologiczne i strefy kulturowe w Europie Środkowej w okresie wpływów rzymskich, ZNUJ CCCCXXII, Prace Archeologiczne 22, 1976, s. 139–151.
• Machajewski, H., Kultura wielbarska a kultura przeworska w Wielkopolsce, Fontes Archaeologici Posnanienses XXIX (1978), 1980, s. 49–64.
• Machajewski, H., Cmentarzysko ludności kultury wielbarskiej w Rzyszczewie, woj. Koszalin, Sprawozdania Archeologiczne XXXIV, 1982, s. 123–139.
• Machajewski, H., Stan badań nad młodszym okresem przedrzymskim i okresem rzymskim w Wielkopolsce, [w:] Stan i potrzeby badań nad młodszym okresem przedrzymskim i okresem wpływów rzymskich w Polsce. Materiały z konferencji, Kraków, 14––16 listopad 1984, Kraków 1986, s. 269–298.
• Madyda, R., Sprzączki i okucia pasa na ziemiach polskich w okresie rzymskim, Materiały Strożytne i Wczesnośredniowieczne IV, 1977, s. 351–409.
• Madyda-Legutko, R., Próba rekonstrukcji pasów z metalowymi częściami na obszarze środkowoeuropejskiego Barbaricum w okresie wpływów rzymskich i we wczesnej fazie okresu wędrówek ludów, Przegląd Archeologiczny 31, 1983, 1984, s. 91–133.
• Madyda-Legutko, R., Gürtelhaken der frührömischen Kaiserzeit im Gebiet des mitteleuropäischen Barbaricum, Przegląd Archeologiczny 37, 1990, 157–180.
• Maksimov, E.V., Rusanova, I.P., Zarubineckaja kul’tura, [w:] Slavjane i ich sosedi v konce Itysjačeletija do n.è.– pervoj polovine I tysjačeletija n.è., Archeologija SSSR, Moskva, 1993, s. 20–39.
• Michelbertas, M., Senasis geležies amžius Lietuvoje, Vilnius, 1986.
• Moora, H., Die Eisenzeit in Lettland bis etwa 500 n. Chr., część II, Tartu, 1938.
• Niewęgłowski, A., Dwa cmentarzyska z okresu rzymskiego w Goździku, gm. Borowie, woj. Siedlce, Sprawozdania Archeologiczne XXXV (1983), 1984, s. 131–159.
• Niewęgłowski, A., Cmentarzysko kultury przeworskiej w Garwolinie, woj. siedleckie, Warszawa, 1991.
• Nikolajsen, E., 2000-årige brandgrave, [w:] Danmarks længste udgravning, København, 1986, s. 225–226.
• Nowakowski, W., Kultura przeworska a zachodniobałtyjski krąg kulturowy, Kultura przeworska I, Lublin, 1994, s. 373–388.
• Nowakowski, W., Od Galindai do Galinditae. Z badań nad pradziejami bałtyjskiego ludu z Pojezierza Mazurskiego, Barbaricum 4, Warszawa, 1995.
• Nowakowski, W., Das Samland in der römischen Kaiserzeit und seine Verbindungen mit dem römischen Reich und der barbarischen Welt, Marburg-Warszawa, 1996.
• Oblomskij, A. M., Pozdnezarubineckie pamjatniki, [w:] Slavjane i ich sosedi vkonce I tysjačeletija do n.è.–pervoj polovine I tysjačeletija n.è., Archeologija SSSR, Moskva, 1993, s. 40–52.
• Okulicz, J., Plemiona grupy nidzickiej kultury grobów jamowych, m-pis dysertacji, Warszawa, 1965.
• Okulicz, J., Studia nad przemianami kulturowymi i osadniczymi w okresie rzymskim na Pomorzu Wschodnim, Mazowszu i Podlasiu, Archeologia Polski XV, 1970, s. 419–491.
• Okulicz, J., Cmentarzyska z okresu rzymskiego na „Łysej Górze” i„Zwierzyńcu” w Gródkach w województwie ciechanowskim, Rocznik Olsztyński XIV/XV, 1983, s. 73–189.
• Okuliczowie, Ł. i J., Cmentarzyska kultury pomorskiej i z okresu rzymskiego w Michałkowie, gm. Dobrzyń, woj. Włocławek, Wiadomości Archeologiczne XLI, 1976, s.435–460.
• Olędzki, M., Chronologia, typologia i rozprzestrzenienie zapinek typu Nadkole, Fontes Archaeologici Posnanienses XXXV (1986), 1987, s. 139–148.
• Olędzki, M., Uwagi o niektórych odmianach fibul kapturkowych serii wschodniej jako przyczynek do zagadnienia kwalifikacji kulturowej wschodnich obszarów kultury przeworskiej, Przegląd Archeologiczny 40, 1992, s. 49–70.
• Olędzki, M., Typologie, Chronologie und Verbreitung der ostgermanischen Varianten der Rollenkappenfibeln, Praehistorische Zeitschrift 70/2, 1995, s. 228–247.
• Pazda, S., Studia nad rozwojem i zróżnicowaniem lokalnym kultury przeworskiej na Dolnym Śląsku, Studia Archeologiczne 10, Wrocław, 1980.
• Peiser, F. E., Gräberfeld bei Gr.Schläfken, Kr. Neidenburg, Prussia 22 (1900–1904), 1909, s. 322–333.
• Pescheck, Ch., Die frühwandalische Kultur in Mittelschlesien (100 vor bis 200 nach Christus), Leipzig, 1939.
• Raddatz, K., Der Wolka-See, ein Opferplatz der Römischen Kaiserzeit in Ostpreußen, Offa 49/50 (1992/93), 1993, s. 127–187.
• Raddatz, K., Der »Alte See« bei Butzke, ein Opferplatz urgeschichtlicher Zeit im östlichen Pommern, Jahbuch des Römisch-Germanischen Zentralmuseums Mainz 41/1 (1994), 1996, s. 231–295.
• Schindler, R., Neue und alte Funde aus dem germanischen Friedhof bei Schönwarling, Weichselland 37/3, 1938, s. 49–52.
• Ščukin, M. B., Gorizont Rachny-Počep: pričiny i uslovja obrazovanija, [w:] Kul’tury Vostočnoj Evropy I tysjačeletija, Kujbyšev, 1986, s. 26–38.
• Ščukin, M. B., Na rubeže er. Opyt istoriko-archeologičeskoj rekonstrukcii političeskich sobytij III v. do n.è.–I v. n.è. v Vostocnoj i Central’noj Evrope, Sankt-Petersburg, 1994.
• Shchukin, M. B., Rome and the Barbarians in Central Europe. 1st Century B.C. – 1st Century A.D., B.A.R. International Series 542, Oxford, 1989.
• Stasiak, M., Ceramika z cmentarzyska kultury przeworskiej w Opoce, Kultura przeworska II, Lublin, 1994.
• Szarek-Waszkowska, E., Cmentarzysko kultury przeworskiej w miejscowości Opoka, pow. Puławy, Studia i Materiały Lubelskie 5 (1971), 1973, s.79–187.
• Szmit, Z., Sprawozdanie z poszukiwań archeologicznych w Hryniewiczach Wielkich koło Bielska Podlaskiego, Wiadomości Archeologiczne VII, 1922, s.107–120.
• Tempelmann-Mączyńska, M., Das Frauentrachtzubehör des mittel- und osteuropäischen Barbaricums in der römischen Kaiserzeit, Kraków, 1989.
• Wołągiewicz, R., Ceramika kultury wielbarskiej między Bałtykiem a Morzem Czarnym, Szczecin, 1993.
• Wójcik, T., Pomorskie formy bransolet wężowatych z okresu rzymskiego, Materiały Zachodniopomorskie XXIV (1978), 1982, s. 35–109.
• Zieling, N., Studien zu germanischen Schilden der Spätlatène- und der römischen Kaiserzeit im freien Germanien I–III, B.A.R. Int. Series 505, Oxford, 1989.