Żelazne zapinki kuszowate z podwiniętą nóżką w europejskim Barbaricum

• Authors: Wojciech Nowakowski

Title variants

EN

Iron Cross-Bow Tendril Brooches in the European Barbaricum

• Languages of publication: PL

Abstracts

EN

In the Przeworsk culture territory were produced of iron, while on other territories they were usually made of copper alloy or silver. Distribution of the iron fibulae of that type could be seen as a trace of the Przeworsk culture influences. The cross-bow tendril fibulae made of iron can be divided into three distinct groups: a.Prototypes with widened foot and triangular bow (Fig. 1) b.“Classic cross-bow brooches, mostly of type Almgren 161-162, and their richly ornamented variants (Fig. 4) c.Late brooches with short 4-coil spring and band-shaped bow (Fig. 5) The earliest “prototype form of iron cross-bow tendril brooches are, just as specimens made of bronze or silver, brooches with short 4-coil spring and slightly widened foot. Brooches of that type, not numerous, are known exclusively from the Przeworsk Culture assemblages of phase C1a. Similar brooches with a long many-coil spring (Fig. 2:1), dated to the same time, are their later stylistic forms. These brooches are also almost exclusively known from the Przeworsk Culture area. Three such fibulae found on Bornholm build an exception; they also came from the phase C1a. Two brooches with a bow made of triangular band which is widening towards head (Fig. 2:2) form a unique version of the “prototype fibulae. It is probably a result of local experiments in attempt to reconcile traditional version of the early Roman Period way of making brooches with new construction typical to the late Roman Period. Lack of the next specimens of that kind indicates that the experiment was hardly seen as a success. A vast majority of the “classic brooches are specimens of type Almgren 161-162 with many-coil spring, straight cord and strongly bent, almost knee-shaped bow. They are more widespread than the previous group (Fig. 4). The greatest concentration is, however, still on the Przeworsk Culture territory (Fig. 2:3–6), where they were in common use in the phase C1a, not so often in phase C1b and, very rarely in phase C2 (List 1). Finds from outside the Przeworsk Culture are dated to the same chronological period. Only a few finds of iron brooches type Almgren 161-162 were found on the Marcomanian or Quadian cemeteries (List 2; Fig 2:7). They were also rare on the Sarmatian sites (List 3) and in the basin of middle and lower Elbe (List 4a & 4b). Iron brooches of type 161-162 lack almost completely in Scandinavia. Quite astonishing is a concentration of such brooches on Bornholm (List 5), where nearly 20 specimens were found, and 3 more on Gotland (List 6; fig. 2:8). In the Baltic Sea zone clear concentration of that brooches was in the southern part of the territories of Western Balts, that is on Samland and in Masurian Lakeland, where 40–50 specimens were discovered (W. Nowakowski 1994). More than 20 iron brooches type Almgren 161-162 were registered in the area of the Wielbark Culture (List 7; fig. 2:9–11, 3:1, 2), what is rather surprising, because iron was almost totally excluded from a production of personal ornaments of the Wielbark Culture. The brooches mentioned above come almost exclusively from the zones E and F of the Wielbark Culture (i.e. Mazovia, Podlasie, Lublin Upland and Volhynia), that is from areas occupied in the early Roman Period by the Przeworsk Culture (Fig. 4). The brooches are dated there from the phase C1a to the phase C2. About 10 specimens were registered in the comparably not very large area of so-called Masłomęcz Group (List 8a, fig. 3:3), more then 10 came from the southern and western peripheries of the Chernyakhov Culture (List 8b), from the Sîntana de Mureş Culture (List 8c) and from the Culture of Carpathian Barrows on the middle Dniester (List 9). The substantial concentration of iron brooches type Almgren 161-162 in the Eastern Europe form nearly 30 specimens known from the Kiev Culture area (List 10; fig. 3:4–7). That number is really significant, concerning the state of investigations and publications of finds from Ukraine and southern Belarus. Quite exceptional finds are iron cross-bow tendril brooches ornamented with knobs and rings, similar to the types Almgren 163-164 and Almgren 167-168. Brooches with knobs on head come from the territory of the Masłomęcz Group (Fig. 3:9) and from the Przeworsk Culture area; specimens decorated with rings of notched bronze or silver wire (Fig. 3:10), or with a lyre-shaped chord are known exclusively from the area of Western Balts. Only very few richly ornamented variants of iron brooches clearly indicate that iron wasn’t the right stuff to produce them. The iron cross-bow tendril brooches of late version are less numerous than prototype specimens. Brooches with short, 4-coil spring or band shaped bow (Fig. 3:11, 12) are known only from few finds of phase C1b–D (Fig. 5). It seems that the Przeworsk Culture people invented use of iron to produce cross-bow tendril brooches. The distribution of finds, also late variants, indicates their links with the Przeworsk Culture, or other cultures being under strong “Przeworsk influences. There could be two ways of a diffusion of those brooches. First, traditionally accepted in archaeology, is the way of mutual exchange of goods and experience in direct contacts based mainly on economic grounds. In that way iron brooches of that type came to the Danube area, the Elbe basin, and, by much more intensive contacts to the territories of Western Balts, and through this area to Bornholm and Gotland. The other model, still under discussion, could be a co-existence of the Przeworsk and Wielbark Cultures in Mazovia and Podlasie, maybe also at the time of their further expansion. The result of it could be the “Przeworsk type brooches in the Kiev culture.

Keywords

PL

żelazo; zapinki kuszowate w podwiniętą nóżką; europejskie Barbaricum

EN

iron; cross-bow tendril brooche; European Barbaricum

• Publisher: Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie
• Journal: Wiadomości Archeologiczne
• Year: 2001
• Volume: LIV
• Issue: 54
• Pages: 129-146

Dates

published

2001-06-30

Contributors

author

Wojciech Nowakowski

• Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego, ul. Krakowskie Przedmieście 26/28, 00-927 Warszawa

References

• Almgren, O., Studien über die Nordeuropäischen Fibelformen der ersten nachchristlichen Jahrhunderte mit Berücksichtigung der provinzialrömischen und südrussischen Formen, Mannus-Bibliothek 32, Leipzig, 1923.
• Ambroz, A. K., Fibuly juga evropejskoj časti SSSR, Archeologija SSSR, Moskva, 1966.
• Andrzejowski, J., Nadkole, gm. Łochów, Informator Archeologiczny 1986, 1987, s. 99.
• Andrzejowski, J., Zagadnienie kontynuacji cmentarzysk we wschodniej strefie kultury przeworskiej, [w:] Kultura wielbarska w młodszym okresie rzymskim, t. II, Lublin, 1989, s. 103–125.
• Antoniewicz, W., Archeologia Polski. Zarys czasów przedhistorycznych i wczesnodziejowych ziem Polski, Warszawa, 1928.
• Banasiewicz, E., Osada z okresu wpływów rzymskich w Hrubieszowie–Podgórzu, st. 1a, woj. zamojskie, badania 1984 roku (doniesienie wstępne), Prace i materiały zamojskie 1, 1988, s. 49–92.
• Bednarczyk, J., Łaszkiewicz, T., Cmentarzysko z okresu wpływów rzymskich w Inowrocławiu-Szymborzu, woj. bydgoskie, stanowisko 1, Inowrocław, 1990.
• Bitner-Wróblewska, A., Between Scania and Samland. From Studies of Stylistic Links in the Baltic Basin during the Early Migration Period, Fornvännen 86, 1991, s. 225–241.
• Blavatskij, V. D., Charaks, [w:] Materialy po archeologii severnogo Pričernomor’ja v antičnuju epochu I, Materialy i issledovaniâ po arheologii SSSR 19, Moskva, 1951, s. 250–291.
• Danilenko, V. M., Pìzn’ozarubinec’kì pam’jatki kiïvs’kogo tipu, Archeologìja 19, 1976, s. 65–92.
• Dąbrowska, T., Późne odmiany fibul silnie profilowanych w Polsce, Wiadomości Archeologiczne LIII/1 (1993–1994), 1995, s. 3–33.
• Dąbrowski, K., Osadnictwo z okresów późnolateńskiego i rzymskiego na stanowisku 1 w Piwonicach, pow. Kalisz, Materiały Starożytne IV, 1958, s. 7–89.
• Domański, G., Badania rozpoznawcze osady z okresu wpływów rzymskich w Borkach, pow.Opole, Śląskie Sprawozdania Archeologiczne XI, 1968, s. 36–37.
• Domański, G., Kultura luboszycka między Łabą a Odrą w II–IV wieku, Wrocław, 1979.
• Dymaczewski, A., Cmentarzysko z okresu rzymskiego w Młodzikowie, pow. Środa, Fontes Archaeologici Posnanienses VIII-IX (1957-58), 1958, s. 179–442.
• Erzepki, B., Kostrzewski, J., Album Zabytków Przedhistorycznych Wielkiego Księstwa Poznańskiego zebranych w Muzeum Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Poznaniu, t. IV, Poznań, 1915.
• Gedl, B.iM., Périod Romaine – Civilisation de Przeworsk, Inventaria Archeologica XXXVI, 1976, tabl. 225–230.
• Gładysz, M., Zabytki żelazne w kulturze wielbarskiej i w grupie masłomęckiej, Studia Gothica 2, Lublin 1998, s.35–88.
• Głosik, J., Katalog Pogotowia Archeologicznego za lata 1973–1976, Materiały Starożytne i Wczesnośredniowieczne V, 1983, s. 229–263.
• Godłowski, K., Materiały z cmentarzyska z późnego okresu wpływów rzymskich w Opatowie, pow. Kłobuck, Materiały Archeologiczne I, 1959, s. 173–277.
• Godłowski, K., The Chronology of the Late Roman and Early Migration Periods in Central Europe, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego CCVII, Prace Archeologiczne 11, 1970.
• Godłowski, K., Chronologia okresu późnorzymskiego i wczesnego okresu wędrówek ludów w Polsce północno-wschodniej, Rocznik Białostocki XII, 1974s.9–109.
• Godłowski, K., Materiały do poznania kultury przeworskiej na Górnym Śląsku (część II), Materiały Starożytne i Wczesnośredniowieczne IV, 1977, s. 7–237.
• Godłowski, K., Północni barbarzyńcy i wojny markomańskie w świetle archeologii, [w:] Znaczenie wojen markomańskich dla państwa rzymskiego i północnego Barbaricum, Scripta Archaeologica, t. II, Warszawa, 1982, s. 48-80.
• Godłowski, K., Przemiany kulturowe i osadnicze w południowej i środkowej Polsce w młodszym okresie przedrzymskim i w okresie rzymskim, Wrocław, 1985.
• Godłowski, K., Zmiany w uzbrojeniu ludności kultury przeworskiej w okresie wpływów rzymskich, [w:] Arma et ollae. Studia dedykowane Profesorowi Andrzejowi Nadolskiemu w 70 rocznicę urodzin i 45 rocznicę pracy naukowej, Łódź, 1992, s. 71–88.
• Godłowski, K., Die Barbaren nördlich der Westkarpaten und das Karpatenbecken – Einwanderungen, politische und militärische Kontakte, Specimena Nova Universitatis Quinqueecclesiensis IX (1993), 1994, s. 65–89.
• Hadaczek, K., Album przedmiotów wydobytych z grobów cmentarzyska ciałopalnego koło Przeworska [w:] Teka Konserwatorska 3, z. 2, Lwów, 1909.
• Henning, J., Germanen–Slawen–Deutsche. Neue Untersuchungen zum frühgeschichtlichen Siedlungswesen, Praehistorische Zeitschrift 66, 1991, s. 119–133.
• Horedt, K., Siebenbürgen in spätrömischer Zeit, Bukarest, 1982.
• Jamka, R., Cmentarzysko w Kopkach (pow. niski) na tle okresu rzymskiego w Małopolsce zachodniej, Przegląd Archeologiczny V (1933–1934), 1935, s.23–62.
• Jamka, R., Ciałopalne cmentarzyska kultury przeworskiej w Ciosnach, pow. Łódź, [w:] Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego XLVI = Prace Archeologiczne 3, 1962s.59–163.
• Jamka, R., Materiały kultury przeworskiej z Leonowa, stanowisko II, pow. Łódź, [w:] Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego LXXIII = Prace Archeologiczne 5, 1963, s.59–76.
• Jasnosz, S., Ocalałe materiały z cmentarzyska w Oksywiu, Fontes Archaeologici Posnanienses XXI (1970), 1972, s. 148–167.
• Jørgensen, L., En kronologi for yngre romersk og ældre germansk jernalder på Bornholm, [w:] Simblegård – Trelleborg. Danske gravfund fra førromersk jernalder til vikingetid, Arkæologiske Skrifter 3, København, 1989, s. 168-187.
• Kaczanowski, P., Importy broni rzymskiej na obszarze europejskiego Barbaricum, Kraków, 1992.
• Karolczyk, J., Ciebłowice Duże, gm. Tomaszów Mazowiecki, Informator Archeologiczny 1986, 1987, s. 90.
• Kasparova, K. V., Novye materialy mogil’nika Otveržiči i nekotorye voprosy otnositel’noj chronologii zarubineckoj kul’tury Poles’ja, Archeologičeskij Sbornik 17, 1976, s. 35–66.
• Kaszewska, E., Materiały z cmentarzyska w Zadowicach, pow, Kalisz (część III), Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, seria archeologiczna 6, 1961, s. 191–290.
• Kaszewska, E., Kultura przeworska w Polsce środkowej, Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, seria archeologiczna 22, 1975, s.195–253.
• Kempisty, A., Okulicz, J., Periode romaine tardive et periode des migrations des peuples en Mazovie, Invormator Archeologiczny XV, 1965, tabl. 88–95.
• Kietlińska, A., Dąbrowska, T. Cmentarzysko z okresu wpływów rzymskich we wsi Spicymierz, pow.Turek, Materiały Starożytne IX, 1963, s. 143–254.
• Klindt-Jensen, O., Slusegårdgravpladsen. Bornholm fra 1. årh. f. til 5. årh. e.v.t., t. II: Beskrivelse af oprindelig overflade og grave, Jysk Arkaeologisk Selskabs Skrifter XIV, 2, København, 1978.
• Kokowski, A., La genèse des élements culturels sur le territoire de la Pologne sud-est et de l’Ukraine ouest dans la période des influences romaines, Archaeologia Baltica VII: Peregrinatio Gothica, Łódź, 1986, s. 153–173.
• Kokowski, A., Wielokulturowe stanowisko 1C w Gródku nad Bugiem, gm. Hrubieszów, woj. zamojskie, Sprawozdania z badań terenowych Katedry Archeologii UMCS w 1986 roku, Lublin, 1986, s. 24–27.
• Kokowski, A., Gródek nad Bugiem. Cmentarzysko grupy masłomęckiej, cz. I i II, Lublin, 1993.
• Kokowski, A., Piętnasty sezon badań wykopaliskowych cmentarzyska na stan. 15 w Masłomęczu, gm. Hrubieszów, woj. zamojskie, Sprawozdania z badań terenowych Katedry Archeologii UMCS w 1994 r., Lublin, 1995, s. 16–19.
• Kokowski, A., Grupa masłomęcka. Z badań nad przemianami kultury Gotów w młodszym okresie rzymskim, Lublin, 1995.
• Kolník, T., Pohrebisko v Bešeňove (píspevok k štúdiu doby rímskej na Slovensku), Slovenská Aheologia IX, 1961, s. 219–300.
• Kolník, T., K typológii a chronológii niektorych spôn z mladšej doby rímskej na juhozápadnom Slovensku, Slovenská Aheologia XIII, 1965, s. 183–236.
• Kostrzewski, B., Cmentarzysko z późnego okresu rzymskiego w Zaspach, wpow. tureckim, Przegląd Archeologiczny VI (1938-1939), 1939, s. 293–302.
• Kostrzewski, B., Cmentarzysko z okresu rzymskiego w Koninie (woj. poznańskie), Przegląd Archeologiczny VII, 1947, s. 192–294.
• Kovács, I., A marosszentannai népvándorláskori temető, Dolgozatok az Erdélyi Nemzeti Múzeum érem – és régiségtárából III, 1912, s.251–367.
• Kozak, D. N., Kul’turnyj process na Zapadnoj Volyni v pervoj polovine 1tys. n.è., [w:] Zachodnia strefa osadnictwa kultury czerniachowskiej, Lublin, 1986, s. 45–69.
• Kozak, D. N., Poselenie vel’barskoj kul’tury Boratyn I na Volyni, Sovetskaâ Arheologia 1989/2, 1989, s. 169–181.
• Kozłowska, R., Cmentarzysko z okresu późnolateńskiego i wczesnorzymskiego w Niecieplinie, pow. Garwolin, Materiały Starożytne IV, 1958, s. 337–365.
• Kramarkowa, I., Cmentarzysko kultury przeworskiej z II–III w. n.e. w Lubiążu, pow. Wołów, Silesia Antiqua VI, 1964, s. 124–132.
• Krupop, P., Sikorski, J.,Osada z późnego okresu wpływów rzymskich i okresu wczesnośredniowiecznego w Maćkowce, woj. przemyskie, m-pis pracy magisterskiej w Katedrze Archeologii UMCS w Lublinie, 1991.
• Kuśnierz, J., Sprawozdania z badań wykopaliskowych przeprowadzonych na cmentarzysku kultury trzcinieckiej w Tyszowcach, w sezonie 1987, Sprawozdania z badań terenowych w województwie zamojskim w 1987 roku, Zamość, 1987, s. 11–14.
• Lamiová-Schmiedlová, M., Spony z doby rímskej na Slovensku, Študijné zvesti AÚSAV 5, Nitra, 1961.
• Lamiová-Schmiedlová, M., Chronologie der römischen Kaiserzeit in der Ostslowakei, [w:] Probleme der relativen und absoluten Chronologie ab Latènezeit bis zum Frühmittelalter, Kraków, 1992, s. 75–79.
• Lamiová-Schmiedlová, M., Mačala, P., Nálezy z rozrušeného pohrebiska zo staršej doby rímskej v Kvakovciach, okr. Vranov nad Topl’ou, [w:] Východnoslovenský Pravek III. Príspevky k pravekým a včasným dejinám východného Slovenska, Košice, 1991, s. 133–144.
• Leube, A., Das germanische Gräberfeld von Rąpice (früher Rampitz, Kr. Weststernberg) bei Zielona Góra. Kulturgeschichtliche Betrachtung zum mittleren Odergebiet vom 1. Jahrh. v.Chr. bis zum 4. Jahrh. n.Chr., Acta Praehistorica et Archaeologica 24, 1992, s. 301–337.
• Liana, T., Chronologia względna kultury przeworskiej we wczesnym okresie rzymskim, Wiadomości Archeologiczne XXXV, 1970, s. 429-492.
• Liana, T., Piętka, T., Osada z okresu wpływów rzymskich w Gródku Nadbużnym, pow. Hrubieszów, Wiadomości Archeologiczne XXV, 1958, s. 373–382.
• Lupu, N., Săpăturile de la Boiţa, Materiale şi Cercetari Arheologice VII, 1961, s. 411–422.
• Łaszczewska, T., Osadnictwo z okresu rzymskiego w granicach łódzkiej aglomeracji miejskiej, Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, seria archeologiczna 32 (1985), 1988, s. 143–158.
• Łuka, L. J., Wykaz nabytków Muzeum Archeologicznego w Poznaniu wroku 1951, Fontes Archaeologici Posnanienses III, 1952, s. 150–171.
• Machajewski, H., Kultura wielbarska a kultura przeworska w Wielkopolsce, Fontes Archaeologici Posnanienses XXIX (1978), 1980, s. 49-64.
• Madyda, R., Sprzączki i okucia pasa na ziemiach polskich w okresie rzymskim, Materiały Starożytne i Wczesnośredniowieczne IV, 1977, s. 351-409.
• Makiewicz, T., Cmentarzysko z okresu rzymskiego w Białej, pow. Łódź, Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, seria archeologiczna 17, 1970, s. 175–255.
• Maksimov, E. V., Orlov, R. S., Poselenie i mogil’nik vtoroj četverti I tys. n.e. u s. Kazaroviči bliz Kieva, [w:] Rannesrednevekovye vostočnoslavjanskie drevnosti, Leningrad, 1974, s. 11–21.
• Marschalleck, K. H., Urgeschichte des Kreises Luckau (Nieder-Lausitz), Kirchhain N.-L, 1944.
• Maslennikov, A. A., Charaks, [w:] Antičnye gosudarstva Severnogo Pričernomor’ja, Archeologija SSSR, Moskva, 1984, s. 56–57.
• Mazurowski, R. F., Ślady osadnictwa pradziejowego na lewym brzegu Wkry, wpobliżu Zaborza, woj. ciechanowskie, Wiadomości Archeologiczne XLIV, 1979, s. 222–223.
• Mączyńska, M., Paciorki z okresu rzymskiego i wczesnej fazy okresu wędró­wek ludów na obszarze środkowoeuropejskiego Barbaricum, Archeologia XXVIII, 1977, s. 61–98.
• Meyer, E., Die germanischen Bodenfunde der spätrömischen Kaiserzeit und der frühen Völkerwanderungszeit in Sachsen, Teil I: Katalog, Arbeits- und Forschungsberischte zur sächsischen Bodenkmalpflege, Beiheft 9, Berlin, 1971.
• Müller, G., Die Fibel mit umgeschlagenem Fuß in Ungarn und Siebenburgen, Ungarische Jahrbücher XI, 1931, s. 56–76.
• Musianowicz, K., Zespół osadniczy z Gorodka obwód roweński (USRR) wświetle wczesnośredniowiecznego osadnictwa Wołynia, Wiadomości Archeologiczne XLIV, 1979, s. 168–205.
• Niewęgłowski, A., Cmentarzysko kultury przeworskiej z okresu rzymskiego w Gościeradowie, gm. loco, woj. Tarnobrzeg, SprArch. XXXIII (1981), 1982, s. 61–98.
• Nowakowski, W., Kultura wielbarska a zachodniobałtyjski krąg kulturowy, [w:] Kultura wielbarska w młodszym okresie rzymskim, t. II, Lublin, 1989, s. 143–159.
• Nowakowski, W., Kultura przeworska a zachodniobałtyjski krąg kulturowy wokresie wpływów rzymskich, Kultura przeworska I, Lublin, 1994, s. 373–388.
• Nowakowski, W., Od Galindai do Galinditae. Z badań nad pradziejami bałtyjskiego ludu z Pojezierza Mazurskiego, Barbaricum 4, Warszawa, 1995.
• Oblomskij, A. L., Kul’turo-typologičeskie gruppy pozdnezarubineckich pamjatnikov Podesen’ja i ich vzaimootnošenie s desninskim variantom kievskoj kul’tury, [w:] Kul’tury Vostočnoj Evropy Itysjačeletija, Kujbyšev, 1986, s. 39–54.
• Oblomskij, A. L., Ètniceskie procesy v meždurečie Suly i Vorskly v I–V vv. n.e., Rossijskaja Archeologija 1994/2, 1994, s. 42–55.
• Okulicz, J., Studia nad przemianami kulturowymi i osadniczymi w okresie rzymskim na Pomorzu Wschodnim, Mazowszu i Podlasiu, Archeologia Polski XV, 1970, s. 419–497.
• Olędzki, M., Die Fibeln vom Typ Almgren 43 als Zeugnisse für die Anwesenheit eingewandeter Viktovalen im mittleren Donauraum, Praehistorische Zeitschrift 67, 1992, s. 90–109.
• Olędzki, M., Naddunajska grupa kultury przeworskiej w świetle analizy źródeł pisanych, Przegląd Archeologiczny 41, 1993, s. 65–73.
• Párducz, M., A Nagy Magyar Alföld rómaikori leletei, Dolgozatok a M.Kir. Ferencz József-tudományegyetem archaeologiai intézetéből VII, 1931, s. 74–186.
• Párducz, M., Denkmäler der Sarmatenzeit Ungarns III, Archaeologia Hungarica XXX, Budapest, 1950.
• Pazda, S., Z badań wykopaliskowych na stanowisku osadniczym w Lizawicach, pow. Oława w 1963 roku, Sprawozdania Archeologiczne, 1965, s. 152–157.
• Peiser, F. E., Das Gräberfeld von Pajki bei Prassnitz in Polen, Königsberg i. Pr, 1916.
• Peškař, I., Fibeln aus der römischen Kaiserzeit in Mähren, Praha, 1972.
• Petersen, E., Spätkaiserzeitlicher Grabfund mit verzierter Lanzenspitzen aus Polen, Mannus XXI, 1929, s. 284–288.
• Petersen, E., Neue wandalische Grabfunde aus dem 2.–4. Jahrh. n. Chr., Altschlesien 4, 1934, s. 139–161.
• Petrov, V. P., Zarubineckij mogil’nik (po materialam raskopok V.V. Chvojki v 1899 g.), [w:] Pamjatniki zarubineckoj kul’tury, Materialy i issledovaniâ po arheologii SSSR 70, 1959, s. 32–60.
• Pič, J. L., Hroby s kostrami v Podbabe, Památky Archeologické XV, 1892, szp. 633–656.
• Piętka-Dąbrowska, T., Przyczynki do znajomości okresu od I do VI w. n.e. z międzyrzecza Dniepra i Bugu, Wiadomości Archeologiczne XXVII, 1961, s. 217–239.
• Pobol’, L. D., Plemena južnoj Belorussii, [w:] Očerki po archeologii Belorussii, t. I, Minsk, 1970, s. 138–185.
• Przewoźna, K., Osada i cmentarzysko z okresu rzymskiego w Słopanowie, pow. Szamotuły, Fontes Archaeologici Posnanienses V (1954), 1955, s. 60–140.
• Radig, W., Das ostgermanische Gräberfeld von Stara Wieś, Kreis Sokolow, Die Burg 3, 1942, s. 179–224.
• Rau, H. G., Körpergräber mit Glasbeigaben des 4. nachchristlichen Jahrhunderts im Oder-Weichsel-Raum, Acta Praehistorica et Archaeologica 3, 1972, s. 109–214.
• Rauhut, L., Długopolska, L., Wczesnośredniowieczne cmentarzysko szkieletowe w obudowie kamiennej w Pokrzywnicy Wielkiej, pow. Nidzica, Wiadomości Archeologiczne XXXVI/3 (1971), 1972, s. 292–353.
• Rikman, È. A., Sarmaty i plemena černjachovskoj kul’tury (I–IV vv.), [w:] Drevnjaja kul’tura Moldavii, Kišinev, 1974, s. 53–80.
• Rikman, È. A., Ètničeskaja istorija naselenija Podnestrov’ja i prilegajuščego Podunav’ja v pervych vekach našej ery, Kišinev, 1975.
• Rikman, È. A., Pamjatniki sarmatov i plemen černjachovskoj kul’tury, Archeologičeskaja Karta Moldavskoj SSR 5, Kišinev, 1975.
• Rybová, A., Plotište nad Labem. Eine Nekropole aus 2.–5. Jahrhundert u.Z., II Teil, Památky Archeologicke LXXI, 1990, s. 93–204.
• Sarnowski, T., Wojsko rzymskie w Mezji Dolnej i na północnym wybrzeżu Morza Czarnego, Novaensia 3, Warszawa, 1988.
• Schuldt, E., Pritzier. Ein Urnenfriedhof der späten römischen Kaiserzeit in Mecklenburg, Schriften der Sektion für Vor- und Frühgeschichte der Deutschen Akademie der Wissenschaften zu Berlin 4, Berlin, 1955.
• Ščukin, M. B., K predistorii černjachovskoj kul’tury. Trinadcat’ sekvencii, Archeologičeskij Sbornik 20, 1979, s. 66-89.
• Seger, H., Ein schlesischer Begräbnisplatz des 3. Jahrhunderts n. Chr. bei Köben an der Oder, Schlesiens Vorzeit in Bild und Schrift VI, 1896, s. 179–186.
• Sehested, N. F. B., Archæologiske Undersøgelser 1878–81, Kjøbenhavn, 1884.
• Siciński, W., Cmentarzysko kultury przeworskiej na stanowisku 1 we Wrzasku–Zagłobie, województwo łódzkie, Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, seria archeologiczna 33 (1986), 1988, s.261–277.
• Strzelczyk, J., Słowianie i Germanie w Niemczech Środkowych we wczesnym średniowieczu, Poznań, 1976.
• Strzelczyk, J., Goci – rzeczywistość i legenda, Warszawa, 1984.
• Symonovič, E. A., O datirovke poselenija pervyvch vekov našej èry v Luke-Vrubleveckoj, Kratkie soobšcenija Instituta istorii material’noj kul’tury Akademii nauk SSSR 57, Moskva, 1955, s. 23–32.
• Szmit, Z., Sprawozdanie z poszukiwań archeologicznych w Hryniewiczach Wielkich koło Bielska Podlaskiego, Wiadomości Archeologiczne VII, 1922, s.106–120.
• Tackenberg, K., Die Wandalen in Niederschlesien, Vorgeschichtliche Forschungen I/2, Berlin, 1925.
• Terpilovskij, R. V., Rannie slavjane Podesen’ja III–IV vv., Kiev, 1984.
• Terpilovskij, R. V., Abašina, N. S., Pamjatniki kievskoj kul’tury (Svod archeologičeskich istočnikov), Kiev, 1992.
• Tret’jakov, P. N., Drevnie gorodišča Smolenščiny, [w:] P.N. Tret’jakov, E. A. Šmidt, Drevnie gorodišča Smolenščiny, Moskva-Leningrad, 1963.
• Tret’jakov, P. N., Drevnosti vtoroj i tret’ej četverti I tys. n. e. v Verchnem iSrednem Podesen’e, [w:] Rannesrednevekovye vostočnoslavjanskie drevnosti, Leningrad, 1974, s. 40–118.
• Tuszyńska, M., Gronowo Polskie, gm. Gniew, Informator Archeologiczny 1986, 1987, s. 102.
• Tymieniecki, S., Zabytki przedhistoryczne z nad Neru i Warty a zwłaszcza cmentarzysko w Kwiatkowie, Materiały Antropologiczne ietnograficzne VIII, 1906, s. (77)–(87).
• Vaday, A. H., Die sarmatischen Denkmäler des Komitats Szolnok. Ein Beitrag zur Archäologie und Geschichte des sarmatischen Barbaricums, Antaeus. Communicationes ex Instituto Archaeologico Academiae Scientiarum Hungaricae 17-18 (1988–1989), 1989.
• Vakulenko, L. V., Poselenie pozdnerimskogo vremeni u s. Sokol i nekotorye voprosy slavjanskogo ètnogeneza, [w:] Slavjane na Dnestre i Dunae, Kiev, 1983, s. 155–180.
• Vinokur, I. S., Ružičanskij mogil’nik, [w:] Mogil’niki černjachovskoj kul’tury, Moskva, 1979, s. 112–135.
• Wiewióra, L., Wojda, L., Wólka Domaniewska, gm. Przytyk, Informator Archeologiczny 1986, 1987, s. 108–109.
• Wołągiewicz, R., Kultura wielbarska – problemy interpretacji etnicznej, [w:] Problemy kultury wielbarskiej, Słupsk 1981, s. 79-106.
• Zaborowski, J., Uwagi o cmentarzysku w Gdyni–Oksywiu, Wiadomości Archeologiczne LII/1 (1991–1992), 1992, s. 87–90.
• Zeiss, H., Die Zeitstellung des Reitergrabes von Königsbruch Kr. Guhrau, Altschlesien 7 (1937), 1938, s. 34–39.
• Zeman, J., Severní Morava v mladši době řimské, Monumenta Archaeologica IX, Praha, 1961.
• Zotz, L., Die spätgermanische Kultur Schlesiens im Gräberfeld von Groß-Sürding, Quellenschriften zur ostdeutschen Vor- und Frühgeschichte 2, Leipzig, 1935.