Late La Tène scabbards with openwork decorative fittings

• Authors: Czernecka Katarzyna

Title variants

PL

Późnolateńskie pochwy mieczy z ażurowymi okładzinami

• Languages of publication: EN

Abstracts

EN

Metal scabbards decorated with open work plates (mostly copper alloy, rare silver, exceptionally iron), dated to the turn of the 1st century AD, were found on a vast area from the west of Rhine through middle Europe to Bulgaria and Slovenia. The considerable part of these sheaths was discovered on the territories of the central and northern Europe inhabited by Germanic tribes, where they are treated as Celtic imports. Most of them were made of two iron sheets, often with additional bronze/brass sheet in front, and a high, ladder-form chape with boat-form or with spur-like end. Despite many similarities, there are differences in quality of execution, stylistic form, used motifs in the decorative plates and also in the construction of the scabbards. The general idea of these scabbards – metal sheets, bell shaped mouth, way of suspending, is undoubtedly rooted in Celtic tradition. They were produced, most probably in new Roman provinces, former Celtic regions. The Thraco-Dacian territory is also not excluded. Such scabbards were luxury goods, and could function as ceremonial gifts for allies or clients. Beside scabbards with fine opus interasile decorated plates, there is a group of scabbards decorated with openwork grid pattern, made solely of iron, known exclusively from the Przeworsk culture, Oksywie culture and the Elbian circle and dated to the phase A3. They were not unsuccessful imitation of high quality objects, but objects inspired by a Celtic style or “fashion” of decorating scabbards with open work, executed most probably, by local smiths in favourite material – iron.

PL

Pochwy mieczy, zdobione w górnej części nakładaną ażurową płytką z rozbudowanym ornamentem pojawiają się u schyłku okresu lateńskiego na rozległym obszarze od terenów położonych na zachód od Renu przez Europę środkową po Bułgarię i Słowenię (ryc. 1), a więc na obszarach celtyckich, sąsiadujących z nimi germańskich, oraz dackich i trackich na południowym wschodzie. Mimo licznych podobieństw nie tworzą całkowicie homogenicznej grupy. W dotychczasowych opracowaniach wyróżniano dwa podstawowe warianty: pochwy z nakładaną płytką ażurową ze skomplikowanymi motywami zdobniczymi, których wykonanie wymagało dużych umiejętności i posiadania odpowiednich narzędzi, a także grupę pochew zdobionych prostym motywem nałożonej kratki, wykonanych wyłącznie z żelaza, i uważanych, poczynając od J. Wernera (1977, 383), za lokalne naśladownictwo. Egzemplarze z okładzinami z wyrafinowanym opus interrasile występują zarówno na stanowiskach związanych z kulturą lateńską, jak i na obszarach poza jej zasięgiem, gdzie traktowane są jako importy. Prawie wszystkie pochodzą z cmentarzysk, trzy z depozytów wodnych (por. katalog) Dotychczasowe próby podziałów typologicznych (Werner 1977; Böhme-Schönberger 1998) uwzględniały tylko stylistykę i sposób wykonania ażurowych okładzin pomijając całą konstrukcję pochwy. Jednak sposób wykonania samej pochwy jest równie ważnym elementem, pozwalającym na ustalenia chronologiczne, a także dającym możliwość identyfikacji ewentualnych warsztatów. Nakładane okucia ażurowe mogły być wykonywane osobno i montowane (lub nie) na gotowych pochwach (Bochnak, Czarnecka 2005, 32; Harasim 2013, 19). Płytki ażurowe o podobnej formie zakładano na pochwy różniące się szczegółami konstrukcji (trzewik, zawieszka), z drugiej strony, na identycznych pochwach pojawiają się okładziny różniące się detalami wykonania. Najczęściej pochwy złożone są z dwóch blach żelaznych, lub żelaznej spodniej i wierzchniej wykonanej ze stopu miedzi, połączonych za pomocą okuć bocznych. Charakterystycznym elementem jest wysoki trzewik zaopatrzony w poprzeczne szczebelki tworzące drabinkę sięgającą, na ogół, 2/3 wysokości pochwy. Zakończenia trzewika mają różny kształt. Wcześniejszy chronologicznie wydaje się typ łódkowaty. Taki trzewik mają również okazy zdobione ażurowymi nakładkami (ryc. 2:1, 8:1, 2). Najczęściej zakończenie ma formę ostrogowatą (ryc. 2:2–4). Późniejsze egzemplarze mają półkolisty trzewik uformowany poprzez zagięcie spodniej blachy na wierzchnią, które określam jako typ Zemplin (Czarnecka 2014, ryc. 4) (ryc. 2:5). Te egzemplarze wykonane są w całości ze stopu miedzi, wyjątkowo ze srebra. Zawieszki mają lateńską formę prostokątnej przewleczki przymocowanej dwoma płytkami z nitami. Nakładane ozdobne ażurowe płytki najczęściej były wykonane ze stopu miedzi, rzadziej srebra (ryc. 6:8, 15) i zupełnie wyjątkowo z żelaza (ryc. 6:10, 11). Mają różną długość, na ogół 12–16 cm, kształt górnej krawędzi odpowiada zazwyczaj kształtowi wylotu pochwy – prosty lub, częściej, dzwonowaty. Ornament składa się z dwóch lub trzech pól. Część centralna, największa, składająca się z pięciu pionowych pasm elementów w układzie: arkadka pozioma – łącznik – owal centralny – łącznik – arkadka pozioma (ryc. 6:1–11). W kilku przypadkach pojawił się motyw koła (ryc. 7:1–5). Motyw podwójnego S, dość charakterystyczny dla ozdób celtyckich, w tym również (wcześniejszych wprawdzie) pochew pojawił się w dwóch przypadkach (ryc. 6:1.2). Dość wyjątkowy jest motyw równoramiennego krzyża, znany z zachowanej fragmentarycznie okładziny pochwy z Kopaniewa. Znane są też ażurowe nakładki odbiegające formą i doborem wzorów od omówionych powyżej, niemniej należące do tego samego szerokiego kręgu pochew zdobionych ornamentem ażurowym (np. Lamadelaine, Metzler-Zens, Meniel 1999, tabl. 20, 21). (ryc. 8, 1). Inny rodzaj okładzin należących do grupy pochew z ozdobnymi ażurowymi płytkami to, zaproponowany przez J. Wernera (1977, 382, 383), typ Wabenmuster, „plaster miodu” zbudowany z zestawionych ze sobą niskich sześciokątów. Żelazny egzemplarz takiej płytki umieszczonej na pochwie miecza pochodzi z grobu 3 z cmentarzyska w Mutynie (Terpilovskij 2014, ryc. 6:3) (ryc. 9:4) i z cmentarzyska Zaguminki-Zvenigorod, na Ukrainie (Svešnikov 1957, ryc. 21:1; Kokowski 1999, ryc. 6) (ryc. 9:3), a także z cmentarzyska kultury oksywskiej w Rządzu (Rondsen), 1/1883 (Bohm 1985, 5; Anger 1890, 11, tabl. 16:20; Czarnecka 2007b, ryc. 4) (ryc. 9:2). Istnienie wzoru „plastra miodu” w środowisku celtyckim potwierdzają ażurowe płytki znalezione na oppidum Bibracte (Bochnak, Czarnecka 2005, ryc. 5, 6) (ryc. 9:1). Sądzę, że można, choć z pewną ostrożnością, wyróżnić jeszcze jeden dotychczas niezauważony rodzaj zdobienia ażurowych okładzin złożony z pasm pionowych niewielkich prostokątów i kwadratów oddzielonych poziomymi listwami zdobionymi poziomymi rytymi liniami i małymi punktami. Brak motywów arkadek czy perełkowań, niemniej jest to wzór bardziej rozbudowany niż zwykła prosta kratka. Należą tutaj pochwy z Szentendre/Pomaz (Hunyady 1942, tabl. 44:5; Hellebrandt 1999, 35–36, tabl. 4:4) i Kostieva (Tackenberg 1929, 270, ryc. 135) (ryc. 11:1, 2). Taki motyw pojawił się też na niekompletnie zachowanych okładzinach z Łuczki (Lučka) i Tuczna. Są one jednak zachowane tylko w niewielkich fragmentach, nie można więc wykluczyć, że są to pozostałości ozdobnych płytek z bogatym ornamentem. Jeszcze inną, rzadko spotykaną formą zdobienia płytek opus intrerrasile jest wykorzystanie motywów krzywolinijnych, stylizowanej wici roślinnej. Taki ornament pojawił się na okładzinie pochwy miecza z Goeblingen Nospelt, grób C (ryc. 13). Na krótkim mieczu (sztylecie) z inhumacyjnego grobu w Palluau-sur-Indre (Coulon, Cufez 1976, ryc. 2:1, 2, 4; 3; Bulard 1980, ryc. 4:2) zachowały się fragmenty brązowej ażurowej okładziny z motywami połączonych dużych S-ów (ryc. 14:1.1a). W łącznikach pomiędzy nimi znajdują się niewielkie otworki (na nity?). Niezwykle interesujące jest, że fragment bardzo podobnej ażurowej nakładki pochodzi z cmentarzyska kultury lipickiej w Bolotni na Ukrainie, z ciałopalnego grobu 61 (ryc. 14:2.2a). Do grupy ażurowych okładzin z nietypowym wzorem dodać można znalezisko z Bułgarii, z bogatego trackiego cmentarzyska Čatalka (Stara Zagora). J. Werner (1977, 393, ryc. 19) Srebrna płytka opus interrasile została wykonana przez wysokiej klasy specjalistę złotnika-kowala, w nieco innym stylu niż dotychczas omawiane egzemplarze. Należy przyjąć istnienie więcej niż jednego centrum produkcji tych przedmiotów, ze względu zarówno na różnice w konstrukcji samych pochew i w drugorzędnych cechach stylistycznych okładzin, jak i rozrzut terytorialny oraz chronologiczny. Jednym z takich centrów był zapewne „kraj Trewerów”, obecny Luksemburg (Goeblingen Nospelt, 2 razy, Titelberg, Lamadelaine) i sąsiadujący rejon ujścia Mozeli do Renu (Büchel, Wederath i nieco dalej Badenheim). Drugim wyraźnym skupieniem jest niewątpliwie Noricum z dwoma pochwami z samego Magdalensbergu, i ziemie Taurysków ze Słowenii, skąd pochodzą znaleziska takich militariów ze Strmec Bela Crkev i rzeki Ljubljanicy, a także z cmentarzyska Verdun, grób 131 (Istenič 2010, ryc. 10). Kolejne skupisko wyodrębnia się w Bułgarii. Uderzający brak tak zdobionych pochew z terenu Czech czy górnego Renu związany jest, zapewne, z odmiennym obrządkiem pogrzebowym i brakiem cmentarzysk. Bardzo nieliczne są znaleziska pochew z ażurowymi okładzinami na obszarach celtyckich z Galii czy Brytanii. Poza obszarem kultury lateńskiej, wyraźne skupisko omawianych militariów jest na wschodniej Słowacji (3 egzemplarze z Zemplina), i zachodnia Ukraina (Zaguminki, Łuczka, Bołotnia). Zapewne należy dołączyć znalezioną na tym terenie pochwę z Hryniowa, z znacznie bogatszą, bo z ornamentem figuralnym, dekoracją. Znaleziska te, prawdopodobnie wiązać się mogą z wpływami lub nawet osadnictwem dackim. Należy je traktować, podobnie jak egzemplarze znane z obszarów kultury przeworskiej, oksywskiej i grupy Gross Romstedt, jako niewątpliwie importy. Tylko część omawianych pochew pochodzi z zespołów zwartych, umożliwiających datowanie. Większość datowana jest na fazę LT D2 do czasów Augusta, a na obszarze Barbaricum na fazę A3 do poczatków fazy B1. Najwcześniejsze wydają się groby z zachodniej, nadreńskiej strefy ich występowania. Wśród pochew z opus interasile znalezionych na obszarze kultury przeworskie najwcześniej, na fazę A2/A3 i początek A3, datowane są grób 3 z Wesółek i grób 301 z Kamieńczyka. Nieco później, na schyłek A3 można datować Wesółki, grób 50, a na początek B1 – grób 147/1937 z Witaszewic, a także znaleziska z Łuczki i Zaguminek. Pochwy zdobione okładziną opus interrasile znalezione na obszarze kultury przeworskiej i oksywskiej to niewątpliwie importy. Powstaje jednak pytanie, czy są to importy celtyckie (lateńskie) czy też rzymskie? Oczywiście same przedmioty należą bez wątpienia do tradycji militariów i stylistyki czy estetyki celtyckiej – w sposobie wykonania (metalowe blachy) i zdobienia – dobór motywów i sposób wykonania. Niemniej, chronologia wskazuje, że mogły być wytwarzane w warsztatach na terenach zajętych przez Rzymian i będących już administracyjnie częścią państwa rzymskiego (Werner 1977; Istenič 2010, 145; Czarnecka 2014, 74). Funkcjonowanie warsztatów płatnerskich czerpiących z umiejętności i tradycji celtyckich, ale przyjmujących pewne techniki rzymskie potwierdzać mogą nieliczne wprawdzie znaleziska łączące rozwiązania techniczne charakterystyczne dla obu kultur. Przykładem może być okaz z Amiens, Square Jules Bocquet (Maheo 1979). Jest to pochwa krótkiego miecza (gladiusa) z osady (obozu rzymskiego?), z trzewikiem zakończonym kulką i ażurową okładziną zaopatrzona w typową dla egzemplarzy lateńskich zawieszką z prostokątną przewleczką i płytkami mocującymi, umieszczoną na spodniej ściance. Jeszcze ciekawsze jest nowe znalezisko z ziem polskich – brązowa pochwa z cmentarzyska kultury przeworskiej z Orenic (Czarnecka, Siciński 2015). Innym przykładem łączenia dwóch tradycji może być okładzina pochwy, niestety z nieznanej miejscowości, niedawno restaurowanej w RGZM w Moguncji (Miks 2015) (ryc. 17:2). Ma ona bogatą dekoracją figuralną, dwa pola: z gryfem i z jeźdźcem dokładnie odpowiadają motywom z pochwy z Hryniowa (Ryc. 17:1). Dwa pozostałe to przedstawienia w stylu rzymskim – postać nagiego bóstwa (?) i odcisk z falery z przedstawieniem cesarza (Miks 2015, ryc. 4). Omawiane pochwy robią wrażenie towarów luksusowych, ich wykonanie wymagało umiejętności i wkładu pracy. Niewątpliwie robione były na zamówienie albo z przeznaczeniem dla szczególnych klientów – wodzów, przedstawicieli elit związanych pochodzeniem czy tradycją z kulturą lateńską, Celtami. Przykładem sygnalizującym udział w jakieś wydarzeniach politycznych może być unikatowe cmentarzysko małej grupy wojowników w Mutynie (Terpilovskij, Zharov 2013; Terpilowskij 2014), bardzo bogato wyposażone w zestawy militariów najwyższej rangi, w tym hełmy, i naczynia brązowe. Jako szczególny dar dla sojusznika traktować można omawianą powyżej pochwę z nieznanej miejscowości z kombinacją przedstawień figuralnych (Miks 2015, 296). Oprócz omówionych pochew z płytkami opus interrasile, znamy też dość liczne (kilkanaście sztuk) znaleziska żelaznych pochew z żelaznymi okładzinami ze znacznie prostszym wzorem określanym jako Gittermuster, kratka. Tworzą wyraźnie wydzielającą się grupę znalezisk pochodzących prawie wyłącznie z obszarów kultury przeworskiej, oksywskiej i Germanów nadłabskich, natomiast niewystępujących na terenach kultury lateńskiej. Na kilku egzemplarzach można zaobserwować podział ornamentu kratki na strefy boczne – poziomych prostokątów i strefę centralną, którą tworzy pionowe pasmo kwadratów (ryc. 18:1–5.9). W przypadku egzemplarza z Oblina, z grobu 297, pionowe poprzeczki są zdobione nacinaniem, a poziome głębokim skośnym facetowaniem, co daje efekt sekwencji esek. Identyczne zdobienie ma okładzina z Łubnic, zaopatrzona w dolnej części w dodatkowe elementy zdobnicze. Unikatowy charakter ma brązowa nakładka pochwy z Hedegård (Madsen 1999, ryc. 26) (ryc. 19:3). Ich relacja do znalezisk należących bezsprzecznie do wytworów kultury lateńskiej jest przedmiotem dyskusji. Przez J. Wernera (1977, 383) i innych badaczy (Bockius 1991, 289; Böhme-Schönberger 1998, 238) zostały uznane za lokalne naśladownictwo bardziej wyrafinowanych lateńskich pierwowzorów. Sądzę jednak, że są to niezależnie wypracowane elementy dekoracyjne nawiązujące do zwyczajów zdobienia i estetyki swojego czasu i milieu kulturowego. Pojawiają się w tym samym czasie (początek fazy A3) co najwcześniejsze pochwy z ozdobnym ażurem i stanowią osobny, inny sposób dekoracji. Wszystkie płytki z zachowaną górną częścią mają kształt dzwonowaty, zapewne odpowiadające kształtowi wylotu pochwy. Wszystkie zachowane w całości egzemplarze pochew, z wyjątkiem Hedegård i Łubnic mają wysokie, (do 2/3 długości pochwy, lecz nie więcej) drabinkowate trzewiki z ostrogowatym zakończeniem. Mają one różne, mniej lub bardziej rozbudowane formy, zakończenia mogą być sztabkowate lub wachlarzowate, niekiedy dodatkowo zaopatrzone w elementy dekoracyjne. Wyraźna koncentracja takich trzewików jest na terenach poza obszarem kultury lateńskiej, niemniej spotykane są również w tym okresie na terenach rdzennie celtyckich zarówno zachodnich (np. Büchel, Bad Nauheim, Kr. Wetterau), jak i pd. wschodnich (Verdun, gr. 37, Kostievo). Ciekawych obserwacji mogą też dostarczyć zawieszki. Przy dokładniejszej obserwacji można dostrzec powtarzalność pewnych – pozornie przypadkowych rozwiązań. Sądzę, że właśnie te drugorzędne szczegóły, takie jak omawiany sposób mocowania poprzeczki czy asymetryczny występ na zakończeniu trzewika mogą wskazywać na pochodzenie z jednego warsztatu tych, dość podobnych pochew. Nie da się utrzymać podziału ozdobnych okładzin pochew na dwie wyraźnie rozdzielone grupy: dobrej jakości z wypracowanym, skomplikowanym ażurem z wzorami arkadek, wykonane ze stopu miedzi oraz gorszej jakości, nieskomplikowane, żelazne proste kratki (Łuczkiewicz 2006, 192). Pośród egzemplarzy grupy pierwszej można wskazać wytwory różnej jakości, niekiedy o uproszczonej formie lub w ogóle o innym zestawie motywów – bez arkadek i perełkowanych elementów, Również wzór „kratki” (Gittermuster) w większości przypadków nie jest „kratką”, w sensie poziomych i pionowych prętów przecinających się, w równych odstępach, pod kątem prostym. Omawiane pochwy różnią się między sobą starannością wykończenia, bogactwem detalu, co może po prostu świadczyć o indywidualnych umiejętnościach poszczególnych kowali, ich zaangażowaniu w wykonanie tego konkretnego egzemplarza, mogło się też przekładać na ich cenę.

Keywords

EN

scabbard; Celtic imports; Late pre-Roman/Early Roman period

• Publisher: Instytut Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego
• Journal: Recherches Archéologiques Nouvelle Serie
• Year: 2016
• Volume: 8
• Pages: 85-142

Dates

published

2016

Contributors

author

Czernecka Katarzyna

• State Archaeological Museum in Warsaw

References

• Anger S., 1890 Das Gräberfeld zu Rondsen in Kreis Graudenz, Graudenz.
• Biborski M., 1999 Typologische Differenzierung der Schwerter und ihrer Scheiden im europaischen Barbaricum in der ersten Halfte des 1 Jh. n.Chr., (in:) J. Andrzejowski, R. Prochowicz, A. Żórawska (eds.), Comhlan. Studia z archeologii okresu przedrzymskiego i rzymskiego w Europie środkowej dedykowane Teresie Dąbrowskiej w 65. rocznicę urodzin, Warszawa, pp. 81–107.
• Biborski M., Kaczanowski P., Kędzierski Z., Stępiński J., 2002 Badania nad technologią mieczy z młodszego okresu przedrzymskiego z obszaru kultury przeworskiej, (in:) J. Andrzejowski, R. Prochowicz, A. Żórawska (eds.) Varia Barbarica, Zenoni Woźniak ab amicis dicata, Monumenta Archaeologica Barbarica, Series Gemina 1, Warszawa-Lublin, pp. 81–104.
• Bochnak T., 2004 Rola kultury puchowskiej i grupy tynieckiej w kształtowaniu się modelu uzbrojenia kultury przeworskiej w fazie A3 młodszego okresu przedrzymskiego, (in:) J. Gancarski (ed.) Okres lateński i rzymski w Karpatach polskich. Materiały z konferencji, Krosno, pp. 263–288.
• Bochnak T., 2005 Uzbrojenie ludności kultury przeworskiej w młodszym okresie przedrzymskim, Rzeszów.
• Bochnak T., 2014 Importy celtyckie w kulturze przeworskiej i kulturze oksywskiej na ziemiach polskich w młodszym okresie przedrzymskim. Zróżnicowanie – drogi napływu – kontekst kulturowy, Rzeszów.
• Bochnak T., Czarnecka K., 2006 Sword scabbards decorated in openwork techniques (opus interrasile). Celtic import or local forgery, Anodos, 4 – 5, 2004 –2005, (2006), pp. 25–34.
• Bochnak T., Harasim P., 2015 Reparierte Waffen der vorrömischen Eisenzeit in der Przeworsk- und Oksywie-Kultur, Archäologisches Korrespondenzblatt, 45, pp. 519–533.
• Bockius R., 1991 Fremde Impulse am Ende der Latènezeit im Rhein-Main-Moselgebiet, (in:) A. Haffner, A. Miron (eds.) Studien zur Eisenzeit im Hunsrück-Nahe Raum, Symposium Birkenfeld 1987, Trier, pp. 281–294.
• Boguwolski R., Kurzyńska M., 2001 Archeologia północnej części ziemi chełmińskiej, Grudziądz.
• Bohm J., 1885 Das Gräberfeld von Rondsen bei Graudenz, Zeitschrift für Archäologie, 17, pp. 1–7.
• Böhme-Schönberger A., 1998 Das Grab eines vornehmen Kriegers der Spätlatenezeit aus Badenheim, Germania 76, pp. 217–256.
• Böhme-Schönberger A., 2001 Das silberne Zierblech von Eggeby, Fornvännen, 2001/2, pp. 79–88.
• Böhme-Schönberger A., 2002 Neue Forschungen zu den Schwertscheiden mit opus interrasile-Zierblechen, (in:) C. Carnap-Bornheim, J. Ilkjær, A. Kokowski, P. Łuczkiewicz (eds.) Bewaffnung der Germanen und ihrer Nachbarn in den letzten Jahrhunderten vor Christi Geburt. Akten der Internationalen Tagung in Nałęczów, 23. is 25. September 1999, Lublin, pp. 199–209.
• Bóna I., 1963 Beiträge zur Archäologie und Geschichte der Quaden, Acta Archaeologica Academiae Scientiarum Hungaricae, 15, pp. 239–307.
• Budinský-Krička V., Lamiová-Schmiedlová M., 1990 A late 1st century B.C. – 2nd century A.D. cemetery at Zemplín, Slovenská archeólogia, 38/2, pp. 245–344.
• Bulard A., 1980 Sur deux poignards de la fin de l’époque de La Tène, Études Celtiques, 17, pp. 33–49.
• Chapman S., 1985 Production and exchange in Early Iron Age Central Europe, (in:) T. C. Champion, J.V.S. Megaw (eds.), Settlement and Society. Aspects of West European prehistory in the first millenium BC, Leister, pp. 133–160.
• Cigilik V.M. (Цигилик В. М.), 2003 Pitanna pohoval’novo obradu naselenna verhn’ogo Naddnistrov’a perših stolit’ našoi eri (Za materialami mogil’nika v Bolotni), Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego, 24, pp. 151–184.
• Cosack E., 1977 Zur spätlatenezeitlichen Schwertscheide von Zemplin, Bez. Trebišov (Slowakei), (in:) B. Chropovský (ed.), Symposium Ausklang der Latene-Zivilisation und Anfänge der germanischen Besiedlung im mittleren Donaugebiet, Bratislava, pp. 41– 46.
• Coulon G., Cufez L., 1976 Une sépulture de la Tène I à Palluau-sur-Indre (Indre), Bulletin de la Société Préhistorique Française, 73, pp. 251–255.
• Czarnecka K., 2002 Die Schwertscheiden mit dem Gittermusterornament in Mitteleuropa um die Zeitwende. (in:) C. von Carnap-Bornheim, J. Ilkjær, A. Kokowski, P. Łuczkiewicz (eds.), Bewaffnung der Germanen und ihrer Nachbarn in den letzten Jahrhunderten vor Christi Geburt, Akten der Internationalen Tagung in Nałęczów, 23. bis 25. September 1999, Lublin, pp. 93–106.
• Czarnecka K., 2007a Oblin. Ein Gräberfeld der Przeworsk-Kultur in Südmasowien, Monumenta Archaeologica Barbarica, 13, Warszawa.
• Czarnecka K., 2007b Brothers-in-arms? Graves from the pre-Roman period furnished with a double set of weaponry, Achaeologia Baltica 8, pp. 47–57.
• Czarnecka K., 2014 Pochwa z ażurową okładziną z Witaszewic – szczególny import ze środkowej Polski, (in:) J. Andrzejowski (ed.), In medio Poloniae Barbaricae. Agnieszka Urbaniak in memoriam, Monumenta Archaeologica Barbarica, Series Gemina III, Warszawa, pp. 65–78.
• Czarnecka K., Prochowicz R., 2002 Rekonstrukcja zespołu grobowego kultury przeworskiej z Janówka, pow. Legionowo, (in:) J. Andrzejowski, R. Prochowicz, A. Żórawska (eds.), Varia Barbarica, Zenoni Woźniak ab amicis dicata, Monumenta Archaeologica Barbarica, Series Gemina I, Warszawa-Lublin, pp. 211–218.
• Czarnecka K., Siciński W., 2015 Unikatowa pochwa miecza z cmentarzyska kultury przeworskiej w Orenicach, pow. łęczycki, Wiadomości Archeologiczne, 66, pp. 320–330.
• Dąbrowska T., 1988 Wczesne fazy kultury przeworskiej (chronologia-zasięg-powiązania), Warszawa.
• Dąbrowska T., 1997 Kamieńczyk. Ein Gräberfeld der Przeworsk-Kultur in Ostmasowien, Monumenta Archaeologica Barbarica 3, Kraków.
• Dąbrowska T., 2008 Młodszy okres przedrzymski na Mazowszu i Podlasiu. Zarys kulturowo-chronologiczny, Materiały Starożytne i Wczesnośredniowieczne, 7, Warszawa.
• Dąbrowski K., Kaszewska E., 1968 Période de La Tène III (environs de Kalisz), Inventaria Archaeologica 21, Warszawa-Łódź.
• Dąbrowska I., Dąbrowski K., 1967 Cmentarzysko z okresów późnolateńskiego i wpływów rzymskich w Wesółkach, pow. Kalisz, Wrocław-Warszawa-Kraków.
• Deberge Y., 2008 Armement et romanisation sur le site de Gondole (Puy-de-Dôme), (in:) M. Poux (ed.), Sur les traces de César. Militaria tardo-républicains en contexte gaulois, Collection Bibracte, 14, pp. 225–235.
• Deimel M., 1987 Die Bronzekleinfunde vom Magdalensberg, Kärntner Museumsschriften, 71, Klagenfurt.
• Dizdar M., Radman-Livaja I., 2015 Continuity of the Late La Tène warrior elite, (in:) S. Wefers, M. Karwowski, J. Fries-Knoblach, P. Trebsche, and P. C. Ramsl (eds), Waffen – Gewalt – Krieg. Beiträge zur Internationalen Tagung der AG Eisenzeit und des Instytut Archeologii Uniwersytetu Rzeszowskiego –Rzeszów 19.–22. September 2012., Beiträge zur Ur- und Frühgeschichte Mitteleuropas, 79, pp. 209–227
• Drescher K., 1969 Untersuchungen über zwei römische Bronzegefässe aus Nienbüttel und Westerwann im Niedersächsischen Landesmuseum, Hannover, Die Kunde, Neue Folge, 20, pp. 17–47.
• Eggers H.-J., Stary P-.F., 2001 Funde der Vorrömischen Eisenzeit, der Römischen Kaiserzeit und Völkerwanderungszeit in Pommern, Lübstorf.
• Eichhorn G., 1927 Der Urnenfriedhof auf der Schanze bei Grossromstedt, Mannus-Bibliothek, 41, Leipzig.
• Frey O. H., 1986 Einige Überlegungen zu den Beziehungen zwischen Kelten und Germanen in der Spätlatènezeit, Marburger Studien zur Vor- und Frühgeschichte, 7, pp. 45–79.
• Ginalski J., 1991 Ostrogi kabłąkowe kultury przeworskiej. Klasyfikacja typologiczna, Przegląd Archeologiczny, 38, pp. 53–84.
• Ginoux N.C., Ramsl P.C., 2014 Art and craftsmanship in elite-warrior graves: from Boii to Parisii and back again… (in:) Ch. Gordon, S. Crawford, K. Ulmschneider (eds.), Celtic Art in Europe, Making Connections. Essays in honour of Vincent Megaw on his 80th birthday, Oxford, pp. 274–285.
• Gleser R., 1999 Studien zum spätkeltischen Häuptlinggrab 23 mit Wagenteilen und Bewaffnung aus der Nekropole von Hoppsädten-Weiersbach, Mitteilungen des Vereins für Heimatkunde im Landkreis Birkenfeld und der Heimatfreunde Oberstein e.V., 73, pp. 29–100.
• Głowacka I., 1979 Pochwa miecza dwusiecznego i pas późnolateński w kręgu przeworsko-oksywskim jako wyraz oddziaływań kultury lateńskiej (MA typescript), Warszawa.
• Graue J., 1974 Die Gräberfelder von Ornavasso, Hamburger Beiträge zur Archäologie, Beiheft 1, Hamburg.
• Haffner A., 1974 Das keltisch-römische Gräberfeld von Wederath-Belginum, 2, Trierer Grabungen und Forschungen, 6/2, Mainz.
• Haffner A., 1989 Das spätlatènezeitliche Kriegergrab 1178 mit Feinwaage, (in:) A. Haffner (ed.), Gräber – Spiegel der Lebens. Zum Totenbrachtum der Kelten und Römer, am Beispiel des Treverer-Gräberfeldes Wederath-Belginum, Mainz, pp. 173–186.
• Haffner A., 1995 Spätkeltische Prunkschwerter aus dem Treverergebiet, (in:) H.-H. Wegner (ed.), Berichte zur Archäologie an Mittelrhein und Mosel 4, Trierer Zeitschrift Beiheft, 20, pp. 137–151.
• Harasim P., 2013 Studia nad lateńskimi oraz prowincjonalnorzymskimi importami w kulturze oksywskiej, Wiadomości Archeologiczne, 64, pp. 1–48.
• Hellebrandt M., 1999 Celtic finds from Northern Hungary, Budapest.
• Hunyady I., 1944 Die Kelten im Karpatenbecken, Dissertationes Pannonicae, 2/18, Budapest.
• Hunt Ortiz M., Ruiz Delgado M. M., 1990 Smith on the move: notes on the mobility of smiths in primitive communities, Arqueologia Hoje, 1, pp. 108–116.
• Istenič J., 2010 Late La Tène scabbards with non-ferrous openwork plates, Arheološki Vestnik, 61, pp. 121–164.
• Jahn M., 1913 Über Beziehungen zwischen Ostgermanen, Westgermanen und Kelten während der spätlatènezeit, Mannus, 5, pp. 75–95.
• Jahn M., 1916 Die Bewaffnung der Germanen in der älteren Eisenzeit etwa von 700 v.Chr. bis 200 nach Chr., Mannus-Bibliothek, 16, Würzburg
• Jasnosz S., 1952 Cmentarzysko z okresu późnolateńskiego i rzymskiego w Wymysłowie, pow. Gostyń, Fontes Archaeologici Posnaniensis, 2 (1951), pp. 1–284.
• Kaczanowski P., Madyda-Legutko R., Poleski J., 1984 Michałowice, Woiwodschaft Kielce. Gemeinde Czarnocin. Brandgräberfeld der Przeworsk-Kultur, Recherches Archéologiques de 1982, Kraków, pp. 34–37.
• Kaszewska E., 1973 Niektóre importy z wczesnego okresu rzymskiego między Prosną a Pilicą, Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, 20, pp. 39–80.
• Kaszewska E., Kufel-Dzierzgowska A., 1982 La Tène III civilisation de Przeworsk, Inventaria Archaeologica, 47, Warszawa-Łódź.
• Kieferling G., 2002 Zabytki z młodszego okresu przedrzymskiego oraz z okresu rzymskiego z terenów Podola i Wołynia w zbiorach Muzeum Archeologicznego w Krakowie. Annowola, Biała, Dobrostany, Iwachnowice,
• Kapuścińce, Krystynopol, Łuczka, Przewodow, Rudki, Materiały Archeologiczne, 33, pp. 25–51.
• Kieferling G., Wichman T., 2004 Przedmioty żelazne pokryte warstwą metali kolorowych w kulturze przeworskiej, (in:) M. Olędzki, J. Skowron (eds.), Kultura Przeworska. Odkrycia – interpretacje – hipotezy, Łódź, pp. 263–282.
• Kokowski A., 1999 Strefy kulturowe w młodszym okresie przedrzymskim i w okresie rzymskim na łuku Karpat. Część I – od młodszego okresu przedrzymskiego do młodszego okresu rzymskiego, (in:) S. Czopek, A. Kokowski (eds.), Na granicach antycznego świata. Sytuacja kulturowa w południowo-wschodniej Polsce i regionach sąsiednich w młodszym okresie przedrzymskim i okresie rzymskim, Rzeszów, pp. 25–4
• Kokowski A., Konoplja V., 1992 Nowe znalezisko miecza lateńskiego z Galicji wschodniej, Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska, sectio F, 46/47 (1991), pp. 1–16.
• Kostrzewski J., 1919 Die ostgermanische Kultur der Spätlatènezeit, Leipzig und Würzburg.
• Kozak D. N., 1982 Eine Bestattung aus dem ersten nachchristlichen Jahrhundert am Oberlauf des Dnjestr, Germania, 60, pp. 533–545.
• Krone O., 1935 Zwei germanische Gräber der spät La Tène Zeit im Lande Braunschweig, Mannus, 27, pp. 407–423.
• Künzl E., 1998 Gladiusdekorationen der frühen römischen Kaiserzeit: dynastische Legitimation, Victoria und Aurea Aetas, Jahrbuch des Römisch-Germanischen Zentralmuseums Mainz 43,1996, pp. 383–474.
• Landry C., Blaizot F., 2011 Une sépulture de guerrier celte à Chens-sur-Léman (Haute-Savoie), Revue archéologique de l‘Est, 60, pp. 147–171.
• Liana T., 1976 Kurhan i cmentarzysko płaskie kultury przeworskiej na stan. II w Łęgonicach Małych, pow. Opoczno, Wiadomości Archeologiczne, 41, pp. 64–127.
• Longauer S., Longauerova M., 1990 Structural analysis of a scabbard and a ring mail from Zemplín, Slovenská Archeólogia, 38/2, pp. 349–355.
• Łuczkiewicz P., 1999 Grób nr 3 z cmentarzyska w Hryniowie (zachodnia Ukraina) – w kwestii kontaktów kultury przeworskiej z bałkańskim kręgiem kulturowym, (in:) S. Czopek, A. Kokowski (eds.), Na granicach antycznego świata. Sytuacja kulturowa w południowo-wschodniej Polsce i regionach sąsiednich w młodszym okresie przedrzymskim i okresie rzymskim, Rzeszów, pp. 117–123.
• Łuczkiewicz P., 2006 Uzbrojenie ludności ziem polskich w młodszym okresie przedrzymskim, Lublin.
• Machajewski H., 2006 Cmentarzysko ludności kultury jastorfskiej z fazy marianowickiej oraz grób z młodszego okresu przedrzymskiego w Troszynie, pow. Kamień Pomorski, stan. 10, (in:) W. Nowakowski (ed.), Goci i ich sąsiedzi na Pomorzu, Koszalin, pp. 85–107.
• Machajewski H., Rogalski B. 2016 Cmentarzysko ludności kultury przeworskiej w Ruszkowie Pierwszym, stan. 27, pow. kolski, woj. wielkopolskie, Prace Archeologiczne 2, Zielona Góra.
• Machajewski H., Sikorski A., 1985 La Tène III, Période Romaine et Période des Migrations des Peuples en Poméranie Centrale, Inventaria Archaeologica, 53, Warszawa-Łódź.
• Madsen O., 1999 Hedegård – a rich village and cemetery complex of the Early Iron Age on the Skjern river. An interim report, Journal of Danish Archaeology, 13, 1996–1997, pp. 57–93.
• Maheo N., 1979 Fourreau de poignard romain à Amiens, Cahiers archéologiques de Picardie, 6, pp. 230–232.
• Martyniak G., Pastwiński R., Pazda S., 1997 Cmentarzysko kultury przeworskiej w Ciecierzynie, gmina Byczyna, woj. opolskie, Wrocław.
• Megaw J. V. S., Megaw M. R., 1991 The earliest insular Celtic art: some unanswered questions, Actes du IX Congrès international d’études celtiques. Première partie: Les Celtes au III siècle avant J. -C., Etudes Celtiques, 28, pp. 283–307.
• Metzler-Zens N. J., Meniel P., 1999 Lamadelaine, une nécropole de l’oppidum du Titelberg. Dossiers d’archeologie 6, Luxembourg.
• Metzler J., Gaeng C., 2009 Goeblange-Nospelt, une nécropole aristoratique trévire. Dossiers d’archeologie 13, Luxembourg.
• Miks Ch., 2015 Eine späteisenzeitliche Spatha in des Kaisers Diensten? Zur Wechselwirkung der Schwerttraditionen am Beginn der Kaiserzeit, (in:) P. Henrich, Ch. Miks, J. Obmann, M. Wieland (eds.), NON SOLUM ... SED ETIAM. Festschrift für Thomas Fischer zum 65. Geburtstag, Rahden/Westf., pp. 285–299.
• Montelius O., 1905 Östergötland under hednatiden, Svenska fornminnesföreningen Tidskrift, 12, Stockholm.
• Musianowicz K., 1950 Halsztacko-lateńskie cmentarzysko w Kacicach, pow. Pułtusk, Wiadomości Archeologiczne, 17, pp. 25–46.
• Olędzki M., 2000 Cmentarzysko z młodszego okresu przedrzymskiego i okresu rzymskiego w Wólce Domaniowskiej koło Radomia, Łódź.
• Péev A. (Пѣев, А.), 1924 Razkopka na „Gornata mogila” pri s. Belozem (Fouille du tumulus „Gornata mogila” prè du village Bélozéme), Godišnik na Narodnata Biblioteka v Plovdiv (Annuaire de la Bibliotheque Nationale a Plovdiv), Plovdiv, pp. 65–85.
• Pernet L., 2011 Armement et auxiliaires gaulois (IIe et Ier siècles avant notre ère), Protohistoire européenne, 12, Montagnac.
• Pernet L., Carlevaro E., Tori L. Vietti G., Della Casa P., Schmid-Sikimić B., 2006 La necropoli di Giubiasco (Ti), Vol. II, Les tombes de La Tène finale et d’éoque romaine, Collectio Archæologica, 4, Zurich.
• Pescheck C., 1939 Die frühwandalische Kultur in Mittelschlesien (100 vor bis 200 nach Christus), Leipzig.
• Peschel K., 1990 Grabfunde vom Übergang zur Römischen Kaiserzeit aus Thüringen, Inventaria Archaeologica DDR 9, 81–90 (1990), Berlin.
• Pleiner R., 1993 The Celtic sword, Oxford.
• Popov R. (Поповъ, Р.), 1921 Materiali za proučvane na predistoričeskata epoha v Sofijskata Kotlovina, (in:) R. Popov, G.I. Kacarov, U. Gospodinov (eds.), Predistoričeski i strarochristjanski pametnici ot Sofija i okolnost’ta, Materiali za istorjata na Sofija 5, Sofia, pp. 1–36.
• Quesada Sanz F., 1997 Gladius Hispaniensis: an archaeological view from Iberia, Journal of Roman Military Equipment Studies, 8, pp. 251–270.
• Quesada Sanz F., Zamora M., Requena F., 2000 Itinerant Smiths in the Iberian Iron Age? (6th–2nd centuries BC), (in:) M Feugère, M. Guštin (eds.), Iron, Blacksmiths and Tools. Ancient European Crafts, Acts of the Instrumentum Conference at Podsreda (Slovenia) in April 1999, Montagnac, pp. 15–19.
• Radig W., 1942 Das ostgermanische Gräberfeld von Stara Wies, Kr. Sokolov, Die Burg, 3, pp. 179–224.
• Rapin A., 1999 L’armament celtique en Europe: chronologie de son évolution technologique du V au 1 s. av. J.-C., Gladius, 19, pp. 34–67.
• Šašel-Kos M., 2009 Mit geballter Macht. Die augusteischen Militäroffensiven im Illyricum, (in:) H. Kenzler et al. (ed.), 2000 Jahre Varusschlacht. Imperium, Haltern am See / Stuttgart, pp. 180–187.
• Schaaf U., 1986 Alizay und Mesnil-sous-Jumièges : zu drei bemerkenwerten spätlatène-Waffen aus der Haute-Normandie. (in:) A. Duval, J. Gomez de Soto (eds.), Actes du VIIIe colloque sur les âges du Fer en France non méditerranéenne. Angoulême, 18–19–20 mai 1984, Aquitania supplément, 1, pp. 293–298.
• Schmidt B., Nitzschke W., 1989 Ein Gräberfeld der Spätlatenzeit und der frührömischen Kaiserzeit bei Schkopau, Kr. Merseburg, Veröffentlichungen des Landemuseums für Vorgeschichte in Halle, 42, Berlin.
• Schönfelder M., 2002 Das spätkeltische Wagengrab von Boé (Dep. Lot-en-Garonne): Studien zu Wagen und Wagengräber der jüngeren Latènezeit, Römisch-Germanischen Zentralmuseum Monographien, 54, Mainz.
• Schovsbo P.O., 2010 Dejbjergvognene. Keltiske impulser i førromersk jernalder, Jysk Arkæologisk Selskabs Skrifter, 74, Højbjerg.
• Schumacher F.-J., 1999 Bewaffnung und Kampfweise der Bevölkerung Nordgalliens in der Spätlatènezeit und frührömischen Zeit, Saarbrücken (typescript).
• Schumann H., 1889 Die Urnenfriedhöfe in Pommern, Baltische Studien, 39, pp. 84–255.
• Schwab R., 2005 Untersuchung eines spätkeltischen Prunkschwertes von Büchel, Kreis Cochem-Zell, (in:) H.-H. Wegner (ed.), Berichte zur Archäologie an Mittelrhein und Mosel 10, Trierer Zeitschrift Beiheft, 29, pp. 327–336.
• Stead I. M., 2006 British Iron Age Swords and Scabbards, London.
• Svešnikov I. K. (Свешников И. К.), 1957 Mogil’niki lipickoi kul’tury v l’vovsoi oblasti (Raskopki u ss. Zvenigorod i Bolotnoe), Kratkie Soobščenia Instituta Istorii Materialnoj Kultury Akademii Nauk SSSR (Краткие сообщения Института истории материальной культуры Академии наук СССР), 68, pp. 63–74.
• Szabó M., Guillaumet J.-P., 2001 Les fourreaux d’épées de La Tène dans la vallée de la Saône au musée de Chalon-sur-Saône, Acta Archaeologica Academiae Scientiarum Hungaricae, 52, pp. 63–101.
• Śmiszko M., 1932 Kultury wczesnego okresu epoki cesarstwa rzymskiego w Małopolsce wschodniej, Lwów.
• Šmit Ž., Istenič J., Perovšek S., 2010 PIXE analysis of late La Tene scabbards with non-ferrous openwork plates (and associated swords) from Slovenia / PIXE analize poznolatenskih nožnic s predrtimi okovi (in pripadajočih mečev) iz Slovenije, Arheološki vestnik, 61, pp. 165–173.
• Tackenberg K., 1929 Germanische Funde in Bulgarien, Izvestija na Blgarskija Arheologičeski Institut, 5, pp. 263–272.
• Tackenberg K., 1970 Ein spätlatenezeitlicher Schwertscheidenbeschlag aus Vrhnika (Nauportus) und seine Parallelen, (in:) V. Mirosavljević, D. Rendić-Miočević, M. Suić (eds.) Adriatica praehistorica et antiqua, Festschrift Grga Novak, Zagreb, pp. 251–264.
• Terpilovskij R., 2014 The Mutyn Burial Site from the Turn of Eras on the Seym River (preliminary report), (in:) J. Brandt, B. Rauchfuss (eds.), Das Jastorf-Konzept und die vorrömische Eisenzeit im nördlichen Mitteleuropa. Internationale Tagung zum einhundertjährigen Jubiläum der Veröffentlichung der „ältesten Urnenfriedhöfe bei Uelzen und Lüneburg“ durch Gustav Schwantes, Hamburg, pp. 335–349.
• Terpilovskij R., Zharov G., 2013 Metaličeskie sosudy Mutinskogo mogilnika na Seimie, Stratum plus, 4, pp. 1–7.
• Tomaszewska I., 1997 Uwagi na temat celtyckiej pochwy miecza z Warszawy-Żerania, Archeologia Polski, 42, pp. 141–152.
• Tompa F., 1942 Őskor (Urzeit), Budapest.
• Wawrzeniecki M., 1906 Poszukiwania archeologiczne w Królestwie Polskim dokonane przez Maryana Wawrzenieckiego i Szczęsnego Jastrzembowskiego w 1903 roku, Materiały Archeologiczne-Antropologiczne i Etnograficzne, 8, pp. 88–107.
• Wegewitz W., 1937 Die langobardische Kultur im Gau Moswidi (Niederelbe) zu Beginn unsere Zeitrechnung, Die Urnenfriedhofe in Niedersachsen, 2, Hildesheim.
• Werner J., 1977 Spätlatène-Schwerter norischer Herkunft,. (in:) B. Chropovský (ed.), Symposium Ausklang der Latène-Zivilisation und Anfänge der Germanischen Besiedlung im mittleren Donaugebiet, Bratislava, pp. 367– 401.
• Westphal H. H., 1998 Die Untersuchung des Schwertes aus Badenheim, Germania, 76, pp. 248–252.
• Wołągiewicz M. D., Wołągiewicz R., 1963 Uzbrojenie ludności Pomorza Zachodniego u progu naszej ery, Materiały Zachodniopomorskie, 9, pp. 9–166.