Kierunki działalności edukacyjnej organizacji polskich w Prusach Zachodnich na przełomie XIX i XX wieku

• Authors: Śpica Paweł

Title variants

EN

The Directions of Educational Activities of Polish Organizations in West Prussia in the Late Nineteenth and Early Twentieth Century

• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

Od okresu Wiosny Ludów w Prusach Zachodnich nastąpił rozwój polskiego ruchu narodowego. W obliczu germanizacyjnej polityki władz pruskich Polacy zaczęli tworzyć własne organizacje, służące podtrzymaniu i rozbudzaniu polskiej tożsamości narodowej oraz realizacji celów ekonomicznych i społecznych. Przy zakładaniu nowych towarzystw ludność polska Prus Zachodnich czerpała z rozwiązań niemieckich i kierowała się wzorami wypracowanymi w innych regionach oraz tworzyła własne, dostosowując je do warunków panujących w państwie pruskim. Na przełomie XIX i XX wieku na tym terenie działały różne polskie organizacje, m.in.: towarzystwa ludowe, Towarzystwo Czytelni Ludowych, Towarzystwo Wiecowe, Towarzystwo „Straż”, Towarzystwo Pomocy Naukowej, Towarzystwo Naukowe w Toruniu, Towarzystwo „Wyzwolenie”, Towarzystwo gimnastyczne „Sokół”, banki ludowe, spółki handlowe, spółdzielnie itd. W tym czasie funkcjonujące w Prusach Zachodnich organizacje polskie wykazywały się różnym profilem działalności edukacyjnej. Wiele z nich urzeczywistniało idee wychowania patriotycznego i religijnego. Wielotorowa działalność organizacji polskich w Prusach Zachodnich w sytuacji, w której we wspomnianym regionie Polacy stanowili mniejszość, a realizacja podejmowanych przez nich inicjatyw była utrudniana i ograniczana przez zaborcę, wydaje się być swoistym fenomenem. W niniejszym artykule podjąłem próbę przedstawienia głównych kierunków działalności edukacyjnej organizacji polskich w Prusach Zachodnich na przełomie XIX i XX wieku, m.in. dzięki aktywności których nastąpiła modernizacja polskiego społeczeństwa. Do najważniejszych kierunków tej działalności, poza wychowaniem patriotycznym i religijnym, należały edukacja: podstawowa, obywatelska, ekonomiczna, kulturalna, sportowa, prozdrowotna i moralna.

EN

The development of the Polish national movement in West Prussia began with the Spring of Nations. In the face of the Germanization policy of the authorities, Prussian Poles began to create their own organizations designed to maintain Polish identity and the realization of economic and social objectives. The Polish population in West Prussia which set up Polish organizations used German solutions, patterns elaborated in other regions and created their own, adapting them to the conditions prevailing in the Prussian state. At the turn of the century, the following different Polish organizations were in operation: the People’s Society, the Society of People’s Libraries, the “Guard” Society, the Society of Aid Science, the Scientific Society in Torun, the “Deliverance” Society, the Gym Society “Falcon”, the people’s banks, commercial companies, cooperatives etc. At that time, operating in West Prussia Polish organizations showed the different profiles of educational activities. Most of them were realizing the ideas of patriotic and religious education. The multifaceted activities of Polish organizations in West Prussia seem to be a phenomenon at situation in which the Poles were a minority in the said region and the realization of the initiatives undertaken by them were hampered and limited by the occupying power. In this article I made an attempt to present the main lines of the educational activities of Polish organizations in West Prussia in the late nineteenth and early twentieth century. It was thanks to their activity that the modernization of Polish society took place. Besides a patriotic and religious upbringing, the most important directions of this activity were: basic education, civic education, economic education, cultural education, sports education, pro-health education and moral education.

Keywords

PL

Pomorze Nadwiślańskie; Prusy Zachodnie; zabór pruski; organizacje polskie; edukacja

EN

Vistula Pomerania; West Prussia; Prussian annexation; Polish; organizations; education

• Publisher: Akademia Ignatianum w Krakowie
• Journal: Studia Paedagogica Ignatiana
• Year: 2016
• Volume: 19
• Issue: 2
• Pages: 171-191

Dates

published

2016-11-04

Contributors

author

Śpica Paweł

• Uniwersytet Gdański

References

• „Gazeta Grudziądzka” nr 85, 18.07.1899; nr 87, 22.07.1899; nr 111, 16.09.1899; nr 145, 5.12.1899; nr 75, 22.06.1901; nr 54, 5.05.1910.
• Archiwum Państwowe w Gdańsku: 9/2694, Polnische Abstinenzvereine 1911–1914; 10/10202, Verzeichnis der polnischen Vereine im Regierungsbezirk Marienwerder, Kreis Konitz; 10/10209, Verzeichnis der polnischen Vereine im Regierungsbezirk Marienwerder, Kreis Tuchel.
• Banach J., Niemiecka polityka narodowościowa w Prusach Zachodnich w latach 1900–1914 w świetle polskiej prasy pomorskiej, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń – Gdańsk 1993.
• Borzyszkowski J., Inteligencja polska w Prusach Zachodnich 1848–1920, Wydawnictwo Morskie, Gdańsk 1986.
• Borzyszkowski J., Rodowód społeczny duchowieństwa diecezji chełmińskiej drugiej połowy XIX w., w: Inteligencja polska XIX i XX wieku, red. R. Czepulis-Rastenis, PWN, Warszawa 1981.
• Borzyszkowski J., Z dziejów pracy organicznej na Pomorzu. Działalność gospodarcza Stanisława Sikorskiego w okresie zaboru pruskiego, Gdańskie Towarzystwo Naukowe – Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Gdańsk 1979.
• Bukowski A., Ideały pozytywistyczne w piśmiennictwie pomorskim lat 1850–1870, w: Problemy literatury polskiej okresu pozytywizmu, seria 2, red.
• E. Jankowski, J. Kulczycka-Saloni, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1983.
• Bukowski A., Juliusz Kraziewicz – twórca pierwowzoru polskich kółek rolniczych, w: Kociewie, red. W. Malczewska, Gdańskie Towarzystwo Naukowe, Gdańsk 1969.
• Bukowski A., Regionalizm kaszubski. Ruch naukowy, literacki i kulturalny. Zarys monografii historycznej, Instytut Zachodni, Poznań 1950.
• Burzyńska L., Polskie duchowieństwo diecezji chełmińskiej wobec strajków szkolnych w latach 1906–1907 w Prusach Zachodnich, „Rocznik Gdański” 1997, t. 57, z. 2.
• Chruściński K., Przełom pozytywistyczny w Wielkopolsce i na Pomorzu Gdańskim, w: Problemy literatury polskiej okresu pozytywizmu, seria 2, red.
• E. Jankowski, J. Kulczycka-Saloni, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1983.
• Chruściński K., Z dziejów teatru polskiego na Pomorzu Gdańskim 1864–1920, w: Dzieje teatru polskiego, t. 3: Teatr polski od 1863 roku do schyłku XIX wieku, red. T. Sivert, PWN, Warszawa 1982.
• Czerniakowska E., Ze studiów nad dziejami „Gazety Gdańskiej” pod redakcją Bernarda Zygmunta Milskiego (1891–1901), Wydawnictwo Jasne, Pruszcz Gdański – Gdańsk 2014.
• Dąbrowski K., Rola duchowieństwa polskiego diecezji chełmińskiej w walce z zaborcą o niezależność gospodarczą ludu polskiego w drugiej połowie XIX wieku, „Studia Pelplińskie” 1969, t. 1.
• Frąckowiak W., Dzieje Towarzystw Gimnastycznych „Sokół” na Pomorzu Nadwiślańskim w latach 1886–1919, „Okrętownictwo i Żegluga”, Gdańsk 1998.
• Frąckowiak W., Krzewienie oświaty elementarnej przez towarzystwa polskie w regionie kaszubsko-pomorskim na początku XX wieku, „Pomerania. Biuletyn Zarządu Głównego Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego w Gdańsku” 1972, nr 3.
• Głodowski B., Ruch trzeźwościowy na Pomorzu przed 1920 rokiem i jego oddziaływanie społeczne. Źródła i stan badań, w: Z dziejów kultury Pomorza XVIII–XX wieku, t. 2, red. J. Borzyszkowski, C. Obracht-Prondzyński, Wydawnictwo UG, Gdańsk 2004.
• Grzybowski R., Udział prasy w nauczaniu domowym dzieci polskich na Pomorzu Nadwiślańskim w drugiej połowie XIX wieku i w pierwszych latach XX wieku, w: Nauczanie domowe dzieci polskich od XVIII do XX wieku, red.
• K. Jakubiak, A. Winiarz, Wydawnictwo Akademii Bydgoskiej im. Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz 2004.
• Grzybowski R., Zadania wychowawcze rodziny polskiej na Pomorzu Nadwiślańskim w ujęciu „Gazety Grudziądzkiej” z lat 1894–1914, w: Wychowanie w rodzinie od starożytności po wiek XX, red. J. Jundziłł, Wydawnictwo Uczelniane WSP, Bydgoszcz 1994.
• Hinz E., Rola ruchu cecyliańskiego w odrodzeniu muzyki kościelnej w diecezji chełmińskiej 1869–1918, „Studia Pelplińskie” 1983, t. 14.
• Jakubiak K., Ideał wychowania narodowego w myśli filozoficzno-pedagogicznej polskiego romantyzmu, w: Pamięć wieków kształtuje potomność. Księga jubileuszowa dedykowana księdzu profesorowi Ludwikowi Grzebieniowi SJ z okazji 70. urodzin, red. A.P. Bieś, B. Topij-Stempińska, Wydawnictwo WAM, Kraków 2010.
• Jasiński J., Polityka germanizacyjna i obrona przed nią w Prusach Wschodnich i Zachodnich, w: Historia Pomorza, t. 3: 1815-1850, cz. 2: Zagadnienia polityczne, narodowościowe i wyznaniowe, red. G. Labuda, Wydawnictwo Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, Poznań 1996.
• Kabziński K., Funkcja społeczno-wychowawcza i oświatowa Towarzystwa Czytelni Ludowych (1880–1939), Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1985.
• Korda K., Praca organiczna polskich towarzystw ludowych na Pomorzu w latach 1891–1920. Źródła i stan badań, w: Z dziejów kultury Pomorza XVIII–XX wieku, t. 3, red. J. Borzyszkowski, C. Obracht-Prondzyński, Instytut Kaszubski, Gdańsk 2006.
• Krzemiński T., Polityk dwóch epok. Wiktor Kulerski (1865–1935), „Roczniki Towarzystwa Naukowego w Toruniu” 2008, z. 3.
• Michalski R., Polskie duchowieństwo katolickie pod panowaniem pruskim wobec sprawy narodowej w latach 1870–1920, Wydawnictwo UMK, Toruń 1998.
• Nadolny A., Granice diecezji chełmińskiej, „Studia Pelplińskie” 1985, t. 16.
• Nowacki J., Dzieje archidiecezji poznańskiej, t. 2: Archidiecezja poznańska w granicach historycznych i jej ustrój, Księgarnia św. Wojciecha, Poznań 1964.
• Nykiel J., Społeczne uwarunkowania powołań kapłańskich i zakonnych w diecezji chełmińskiej w latach 1900–1960, „Studia Peplińskie” 1974, t. 5.
• Okoń W., Nowy słownik pedagogiczny, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 2007.
• Pepliński W., Brejski Jan, w: Słownik biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego, t. 1: A–F, red. S. Gierszewski, Wydawnictwo Gdańskie, Gdańsk 1992.
• Romanow A., Gdańska prasa polska 1891–1920, Instytut Historii PAN, Warszawa 1994.
• Romanow A., „Pielgrzym” pelpliński w latach 1869–1920, Instytut Kaszubski, Gdańsk – Pelplin 2007.
• Salmonowicz S., Administracja i prawo w prowincjach pomorskich, w: Historia Pomorza, t. 4: 1850–1918, cz. 1: Ustrój, gospodarka, społeczeństwo, red.
• S. Salomonowicz, Towarzystwo Naukowe w Toruniu, Toruń 2000.
• Serczyk J., Towarzystwo Naukowe w Toruniu. Krótki zarys dziejów, Towarzystwo Naukowe w Toruniu, Toruń 1999.
• Sikora J., Edukacja ekonomiczna jako niezbędny składnik wykształcenia ogólnego, Wydawnictwo WSP TWP w Warszawie, Warszawa 2011.
• Szeliski J., Studenci wyższych uczelni – stypendyści Pomorskiego Towarzystwa Pomocy Naukowej w latach 1848–1918, „Zapiski Historyczne” 1975, z. 3–4.
• Szews J., Filomaci pomorscy. Tajne związki młodzieży polskiej na Pomorzu Gdańskim w latach 1830–1920, Wydawnictwo PAN, Warszawa 1992.
• Szews J., Język polski w szkolnictwie średnim Pomorza Gdańskiego w latach 1815–1920, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Gdańsk 1975.
• Śpica P., „Lutrzy” i „dajczkatolicy”. Kreacja wizerunku Niemców na łamach polskiej prasy Prus Zachodnich na przełomie XIX i XX w. – w obliczu łączenia przynależności narodowej z wyznaniową, „Prace Naukowe Akademii im. Jana Długosza. Pedagogika” 2015, t. 24.
• Trzebiatowski K., Prasa i organizacje polskie w regencji gdańskiej na przełomie XIX i XX wieku w świetle pruskich materiałów archiwalnych, „Rocznik Gdański” 1968, t. 27.
• Trzeciakowski L., W kręgu polityki. Polacy – Niemcy w XIX wieku, Instytut Historii UAM, Poznań 2002.
• Wierzchosławski S., Elity polskiego ruchu narodowego w Poznańskiem i w Prusach Zachodnich w latach 1850–1914, „Roczniki Towarzystwa Naukowego w Toruniu” 1992, z. 3.
• Wierzchosławski S., Polski ruch narodowy w Prusach Zachodnich w latach 1860–1914, Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo PAN, Wrocław 1980.
• Wojciechowski M., Stosunki narodowościowe w Prusach Zachodnich w początkach XX wieku (1900–1920), w: Regiony pograniczne Europy Środkowo-Wschodniej w XVI–XX wieku. Społeczeństwo – gospodarka – polityka, red. M. Wojciechowski, R. Schattkowsky, Wydawnictwo UMK, Toruń 1996.
• Wróblewska T., Polskie organizacje na Pomorzu Gdańskim w latach 1871–1914. Działalność w służbie oświaty, wychowania i kultury, PWN, Warszawa – Poznań 1989.

Identifiers

ISSN

2450-5358

DOI

10.12775/SPI .2016.2.008