Ruch abstynencki w Wielkopolsce w latach 1840–1902

• Authors: Krasińska Izabela

Title variants

EN

Absenteeism movement in Greater Poland in 1840–1902

• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

W artykule przedstawiono powstanie i rozwój ruchu abstynenckiego w Wielkopolsce w XIX stuleciu. Cezura początkowa badań, to rok 1840, uważany przez niektórych badaczy za datę przełomową w historii zorganizowanego ruchu abstynenckiego na tych terenach. Powstało bowiem wówczas Towarzystwo ku Przytłumieniu Używania Wódki w Wielkim Księstwie Poznańskim. Zainicjował go lekarz – chirurg De La Roch (Niemiec o francuskim rodowodzie). Sprawą abstynencji zainteresowali się również wielkopolscy duchowni katoliccy na czele z kościelnymi hierarchami: arcybiskupem gnieźnieńskim i poznańskim Leonem Przyłuskim, Mieczysławem Halka Ledóchowskim, Florianem Oksza Stablewskim oraz biskupem Janem Kantym Dąbrowskim. Zafascynowała ich m.in. działalność ks. Jana Nepomucena Ficka – proboszcza z Piekar Śląskich i kilku innych kapłanów, z inicjatywy których już w pierwszym półroczu 1844 roku powstało na Górnym Śląsku wiele kościelnych bractw wstrzemięźliwości. Za sprawą bp. Dąbrowskiego w latach 1844–1845 ok. 100 tys. osób złożyło śluby trzeźwości, wstępując do bractw wstrzemięźliwości. W 1852 roku na tereny Wielkopolski przybyli z Galicji jezuiccy misjonarze: ks. Karol Bołoz Antoniewicz, ks. Teofil Baczyński i ks. Kamil Praszałowicz, by m.in. za pomocą stosownych kazań odwodzić od pijaństwa. Wielkopolscy duchowni aktywnie działali również w świeckich towarzystwach abstynenckich. Włączyli się w prace zorganizowanego w Kórniku w 1887 roku przez Zygmunta Celichowskiego Towarzystwa Szerzenia Wstrzemięźliwości, a zwłaszcza istniejącego od 1890 roku w Poznaniu Towarzystwa Wstrzemięźliwości „Jutrzenka”. Inicjatorem i pierwszym prezesem „Jutrzenki” był Józef Chociszewski, a po jego rezygnacji ks. Józef Kłos.

EN

The article presents the origins and development of the idea of absenteeism in Greater Poland in the 19th century. The start date for the research is 1840, which is considered to be a breakthrough year in the history of an organized absenteeism movement in Greater Poland. It was due to the Association for the Suppression of the Use of Vodka (Towarzystwo ku Przytłumieniu Używania Wódki) in the Great Duchy of Posen that was then established in Kórnik. It was a secular organization that came into being on an initiative of doctor De La Roch, who was a German surgeon of a French origin. However, as early as 1844, the idea of absenteeism raised an interest of catholic clergymen of Greater Poland with high ranking clergy such as Rev. Leon Michał Przyłuski, Archbishop of Gniezno and Rev. Jan Kanty Dąbrowski, Archbishop of Posen, and later on Archbishops Rev. Mieczysław Halka Ledóchowski and Rev. Florian Oksza Stablewski. They were fascinated with activities of Rev. Jan Nepomucen Fick, Parish Priest of Piekary Śląskie and several other priests on whose initiative a lot of church brotherhoods of so called holy continence were set up in Upper Silesia as early as the first half-year of 1844. It was due to Bishop Dąbrowski that 100 000 people took vows of absenteeism in 1844–1845, becoming members of brotherhoods of absenteeism. In turn, it was an initiative of Archbishop Przyłuski that Jesuit missionaries – Rev. Karol Bołoz Antoniewicz, Rev. Teofil Baczyński and Rev. Kamil Praszałowicz, arrived in Greater Poland from Galicia in 1852 to promote the idea of absenteeism. Starting from 1848, they were helping Silesian clergymen to spread absenteeism. Clergymen of Greater Poland were also active in secular absenteeism associations. They became involved in the workings of the Association for the Promotion of Absenteeism that was set up by Zygmunt Celichowski in Kórnik in 1887, and especially in the Jutrzenka Absenteeism Association (Towarzystwo Wstrzemięźliwości „Jutrzenka”) that was established in 1890 in Posen. An initiator and the first president of Jutrzenka Association was Józef Chociszewski, who after his resignation was followed by Rev. Józef Kłos. The article discusses the origins and activities of these associations and brotherhoods in more detail and presents their initiators, leaders and active participants.

Keywords

PL

ruch abstynencki; Wielkopolska; XIX-XX wiek

EN

absenteeism movement; Greater Poland; XIX-XX century

• Publisher: Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie
• Journal: Folia Historica Cracoviensia
• Year: 2013
• Volume: 19
• Pages: 247–278

Dates

published

2013-12-31

Contributors

author

Krasińska Izabela

• Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach

References

• Antoniewicz Karol. W: Encyklopedia wiedzy o jezuitach na ziemiach Polski i Litwy 1564–1995. Oprac. L. Grzebień. Kraków 1996, s. 12.
• J. Badeni, Ksiądz Karol Antoniewicz. Cz. 11: Misje w Poznańskiem. „Przegląd Powszechny” T. 46: 1895, s. 335.
• A. Baer, Pijaństwo a towarzystwa wstrzemięźliwości. Poznań 1889.
• L. Bystrzycki, Duchowieństwo polskie Kościoła Rzymskokatolickiego w Wielkopolsce w latach 1815–1918. Koszalin 1986, s. 528–529.
• S. Bodniak, Celichowski Zygmunt. W: Polski słownik biografizny. T. 2. Pod red. W. Konopczyńskiego. Kraków 1937, s. 221–222.
• C., Dawniejsze zabiegi szerzenia wstrzemięźliwości w W[ielkim] Ks[ięstwie] Poznańskim. „Pobudka do Szerzenia Wstrzemięźliwości” R. 1: 1891, nr 1, s. 2.
• (C.), Duchowieństwo a Towarzystwo szerzenia wstrzemięźliwości. „Pobudka do Szerzenia Wstrzemięźliwości” R. 1: 1891, nr 2, s. 3.
• Z. Celichowski, Kawiarnie ludowe. Poznań 1890.
• J. Chociszewski, Mieczysław Halka hrabia Ledóchowski, Arcybiskup Gnieźnieński i Poznański. Jego życie i czyny w krótkości. Poznań 1874.
• J. Chociszewski, Słówko o ruchu wstrzemięźliwości w ziemiach polskich. Poznań 1891.
• N. Cieszyński, Kościół a nowoczesny ruch przeciwalkoholowy. Szkice historyczno--społeczne. Poznań 1914.
• Decretales Summorum Pontifium pro Regno Poloniae et Constitutiones Synodorum Provincialium et Dioecesanarum Regni eiusdem ad Summam collectae. T. 3. Ed. Z. Chodyński, E. Likowski. Posnaniae 1883, s. 270–271.
• M. Fazan, Purkop Bernard. W: Polski słownik biograficzny. T. 29. Pod red. E. Rostworowskiego. Wrocław 1986, s. 407–408.
• M. Fazan, Sołtys Joachim. W: Polski słownik biograficzny. T. 40. Pod red. H. Markiewicza. Warszawa–Kraków 2000/2001, s. 445–446.
• L. Formanowicz, Organizacje wstrzemięźliwości w Wielkim Księstwie Poznańskim. „Miesięcznik dla Popierania Ruchu Wstrzemięźliwości” R. 2: 1905, nr 8, s. 115.
• L. Formanowicz, Organizacje wstrzemięźliwości w Wielkim Księstwie Poznańskim. (Ciąg dalszy), „Miesięcznik dla Popierania Ruchu Wstrzemięźliwości” R. 2: 1905, nr 9, s. 135.
• L. Formanowicz, Organizacje wstrzemięźliwości w Wielkim Księstwie Poznańskim. (Dokończenie), „Miesięcznik dla Popierania Ruchu Wstrzemięźliwości” R. 2: 1905, nr 10, s. 153.
• A. Galos, Rzepecki Ludwik Władysław. W: Polski słownik biograficzny. T. 34. Pod red. H. Markiewicza. Wrocław 1992/1993, s. 28–30.
• A. Galos, Z. Zieliński, Ledóchowski (Halka-Ledóchowski) Mieczysław. W: Polski słownik biograficzny. T. 26. Pod red. E. Rostworowskiego. Wrocław 1971, s. 626–628.
• Gantkowski Paweł. W: Poczet członków Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk 1857–2007.
• A. Gulczyński, Ks. prałat Kazimierz Niesiołowski1872–1949. Pleszew 1995.
• S. Janaczek, Dąbrowski Jan Kanty. W: Słownik polskich teologów katolickich. T. 1: A–g. Pod red. H. E. Wyczawskiego. Warszawa 1981, s. 370–371.
• Joachim Sołtys, „Iskra” R. 1: 1903, nr 13, s. 343–347.
• F. Kabe, Karol Antoniewicz. Wielki apostoł na ziemiach polskich (1807–1852). Sandomierz 1928.
• W. Klimkiewicz, Kardynał Ledóchowski na tle swej epoki 1822–1902. T. 3, cz. 1. Oprac. Z. Zieliński. Poznań 1987, s. 117.
• F. Kociński, Pobudka do trzeźwości. „Zwiastun Wstrzemięźliwości w Wielkim Księstwie Poznańskim” R. 2: 1844, nr 10, s. 74.
• W. Kotecki, Czy nabożeństwo w dni odpustowe bractw wstrzemięźliwości odprawiać się powinno z wystawieniem Najśw[iętszego] Sakramentu?, „Unitas. Miesięcznik Kościelny” R. 1: 1909, z. 7–12, s. 193–194.
• Z. Kowalczuk, Kardynał Mieczysław Halka Ledóchowski. Kraków 2005.
• I. Krasińska, W. Caban, Z dziejów wiejskich towarzystw trzeźwości na ziemiach polskich na przełomie XIX i XX w. „Zeszyty Wiejskie” Z. 12: 2007, s. 112.
• Cz. Lechicki, Kłos Józef. W: Polski słownik biograficzny. T. 13. Pod red. E. Rostworowskiego. Wrocław 1967/1968, s. 69–70.
• B. Leonhard, Historia kongresów przeciwalkoholowych. „Problemy Alkoholizmu” R. 25: 1978, nr 7, s. 19.
• S. Łukomski, Arcybiskup Stablewski, kartki z jego życia i działania. Poznań [1933].
• J. Mandziuk, Ficek (Fietzek) Jan Nepomucen Alojzy. W: Słownik polskich teologów katolickich. T. 1: A–g. Pod red. H. E. Wyczawskiego. Warszawa 1981, s. 466–467.
• M. Manteuffla, Plater (Broel-Plater) Ludwik August. W: Polski słownik biograficzny. T. 26. Pod red. E. Rostworowskiego. Wrocław 1981, s. 679–682.
• Materiały do Słownika biograficznego Wielkopolan. Pod red. A. Pihan-Kijasowej. Poznań 2008.
• M. Mrugas, Sprawozdanie ze zebrania „Związku Księży Abstynentów” odbytego dnia 14-go listopada b. r. w gospodzie wstrzemięźliwości przy Dominikanach w Poznaniu. „Miesięcznik dla Popierania Ruchu Wstrzemięźliwości” R. 2: 1905, nr 12, s. 182–183.
• J. Myszor, Ruch trzeźwości na Górnym Śląsku w latach 1844–1914, „Śląskie Studia Historyczno-Teologiczne” T. 14: 1981, s. 221–223.
• Nasze duchowieństwo a nowy ruch wstrzemięźliwości. „Przyjaciel Trzeźwości” R. 8: 1914, nr 1, s. 2.
• P. Nitecki, Biskupi Kościoła w Polsce w latach 965–1999. Słownik biograficzny. Warszawa 2000.
• M. Pater, Equart Karol Józef. W: Słownik biograficzny katolickiego duchowieństwa śląskiego XIX i XX wieku. Pod red. M. Patera. Katowice 1996, s. 98.
• M. Pater, Szafranek Józef.W: W: Słownik biograficzny katolickiego duchowieństwa śląskiego XIX i XX wieku. Pod red. M. Patera. Katowice 1996, s. 407–41.
• I. Polkowski, Wspomnienie o życiu i pismach ks. Karola Antoniewicza. Warszawa 1861.
• Polskie czasopisma religijno-społeczne w XIX wieku. Materiały do katalogu. Pod red. B. Lesisz [i in.]. Warszawa–Lublin 1988.
• K. Prus, O walce z pijaństwem na Śląsku Górnym za czasów księdza Ficka (w roku 1844). Zarys historyczny, Bytom 1914.
• M. P. Romaniuk, Ksiądz Karol Bołoz Antoniewicz (1807–1852). W: W trosce o trzeźwość Narodu. Sylwetki trzeźwościowych działaczy XIX wieku oraz antologia ich pism. Pod red. M. P. Romaniuka. Warszawa 1994, s. 33.
• M. P. Romaniuk, Ksiądz Kazimierz Niesiołowski. W: W trosce o trzeźwość narodu. Sylwetki najwybitniejszych działaczy trzeźwościowych XIX i XX wieku oraz antologia ich pism. Praca zbiorowa. T. 2. Pod red. M. P. Romaniuka. Warszawa 1996.
• K. P. Skolimowski, Abstynencja w skautingu polskim. Źródła i rozwój zasady abstynencji w latach 1911–1914. Warszawa 1985.
• W. Sobkowiak, Chociszewski Józef Roman. W: Polski słownik biografizny. T. 3. Pod red. W. Konopczyńskiego. Kraków 1937, s. 345–347.
• W. Sobkowiak, Józef Chociszewski (1837–1914). Gniezno 1937.
• W. Sobkowiak, Józef Chociszewski. W 100. rocznicę urodzin. „Świt” R. 34: 1937, nr 2, s. 65–66.
• C. Sputek, I. Sroka, Ks. Jan Alojzy Ficek – inicjator akcji trzeźwościowej na Górnym Śląsku. W: Ks. Jan A. Ficek i Piekary Śląskie w XIXwieku. Działalność religijno-społeczna ks. Jana A. Ficka i rola Piekar jako centrum katolicyzmu społecznego na Górnym Śląsku w XIX wieku. Pod red. J. Wycisły. Katowice 1992, s. 84–85.
• A. Schletz, Ks. Jan Kanty Dąbrowski Biskup tyt. helenopolitański i sufragan poznański (1791–1853). „Nasza Przeszłość” T. 5: 1957, s. 227.
• F. Stopniak, Kantecki Antoni. W: Słownik polskich teologów katolickich. T. 2: H–ł. Pod red. H. E. Wyczawskiego. Warszawa 1982, s. 259.
• J. Szymański, Zasługi śp. profesora Pawła Gantkowskiego na polu walki z alkoholizmem w Polsce. „Trzeźwość” R. 13: 1938, nr 8/10, s. 305–306.
• K. Śmigiel, Florian Stablewski. Arcybiskup gnieźnieński i poznański (1841–1906). Gniezno 1993, s. 115.
• T. Trzciński, Krótki przewodnik pracy społecznej w diecezjach gnieźnieńskiej i poznańskiej. Poznań 1907.
• Mathew Thobald. W: Britannica. Edycja polska. T. 25: Maj–Maz. [Pod red. W. Wolarskiego]. Poznań 2001, s. 400.
• Trzej apostołowie wstrzemięźliwości. „Wiadomości Pasterskie” R. 2:1906, nr 2, s. 103–105.
• S. J. Witkowski, Dzieje polskiego ruchu przeciwalkoholicznego w XIX stuleciu. (Szkic historyczny). „Eleusis” T. 3–4: 1908, s. 145–146, 153–154.
• Ustawy Bractwa Wstrzemięźliwości. Poznań 1905.
• J. Wycisło, Jan Ficek. Katowice 1989.
• J. Wycisło, Stabik Antoni. W: Słownik biograficzny katolickiego duchowieństwa śląskiego XIX i XX wieku. Pod red. M. Patera. Katowice 1996, s. 394–395.
• J. Wycisło, Józef Szafranek. Ksiądz, pedagog, działacz narodowy, krzewiciel kultury i oświaty (1807–1874). Katowice 1990.
• J. Wycisło, Śląski duszpasterz ksiądz Bernard Purkop (1808–1882). Aneks do biogramu. W: Studia i rozprawy ofiarowane profesorowi Tytusowi Górskiemu. [Pod red. S. Stabryły, R. M. Zawadzkiego]. Kraków 2003, s. 325–342.
• H. E. Wyczawski, Stablewski Oksza Florian. W: Słownik polskich teologów katolickich. T. 4: S–ż. Pod red. H. E. Wyczawskiego. Warszawa 1983, s. 166–167.
• Wykaz członków towarzystw wstrzemięźliwości. I. Archidiecezja Gnieźnieńska. „Zwiastun Wstrzemięźliwości w Wielkim Księstwie Poznańskim” R. 3: 1845, nr 10, s. 80.
• Wykaz członków towarzystw wstrzemięźliwości. I. Archidiecezja Poznańska. „Zwiastun Wstrzemięźliwości w Wielkim Księstwie Poznańskim” R. 3: 1845, nr 11, s. 88.
• X.*, O gospodach wstrzemięźliwości. „Miesięcznik dla Popierania Ruchu Wstrzemięźliwości” R. 1: 1904, nr 10, s. 161–162.
• Z dziedziny stowarzyszeń. „Pobudka do Szerzenia Wstrzemięźliwości” R. 4: 1894, nr 2, s. 7–8.
• Z. Zieliński, Kościół katolicki w Wielkim Księstwie Poznańskim w latach 1848–1865. Lublin 1973, s. 263–265.
• Z. Zieliński, Przyłuski Leon Michał. W: Polski słownik biograficzny. T. 29. Pod red. E. Rostworowskiego. Wrocław 1986, s. 210–212.
• A. Zieliński, Roczne sprawozdanie Towarzystwa wstrzemięźliwości „Jutrzenka” w Poznaniu za rok 1895. „Pobudka do Szerzenia Wstrzemięźliwości” R. 6: 1896, nr 2, s. 7.
• J. Myszor, Ruch trzeźwości na Górnym Śląsku w latach 1844–1914, „Śląskie Studia Historyczno-Teologiczne” T. 14: 1981, s. 221–223. - Śląskie Studia Historyczno-Teologiczne
• A. Schletz, Ks. Jan Kanty Dąbrowski Biskup tyt. helenopolitański i sufragan poznański (1791–1853). „Nasza Przeszłość” T. 5: 1957, s. 227. - Nasza Przeszłość
• I. Krasińska, W. Caban, Z dziejów wiejskich towarzystw trzeźwości na ziemiach polskich na przełomie XIX i XX w. „Zeszyty Wiejskie” Z. 12: 2007, s. 112. - Zeszyty Wiejskie

Identifiers

ISSN

0867-8294

DOI

10.15633/fhc.240

URI

http://czasopisma.upjp2.edu.pl/foliahistoricacracoviensia/article/view/240/168