Przetrwanie i trauma. Pamięć zbiorowa o latach wojny w śląskiej wsi

• Authors: Tomasz Nawrocki , Krzysztof Bierwiaczonek

Title variants

EN

Survival and Trauma. The Collective Memory of the World War II in a Silesian Village

• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

Artykuł podejmuje problem pamięci zbiorowej o czasach II wojny światowej wśród mieszkańców śląskiej wsi Bojszowy. Odwołując się do koncepcji traumy kulturowej Jeffreya C. Alexandra zadano pytanie: czy w przypadku pamięci mieszkańców badanej wsi o czasach wojny mamy do czynienia z wystąpieniem traumy kulturowej? Do analizy wybrano dwa problemy: pamięć o służbie mężczyzn w Wehrmachcie oraz pamięć o sąsiedztwie nazistowskiego obozu zagłady w Auschwitz-Birkenau (wieś znajduje się w bezpośrednim sąsiedztwie Oświęcimia). Odpowiedź na pytanie badawcze uzyskano dzięki analizie trzydziestu relacji zebranych techniką wywiadu pogłębionego. Badanie odtworzonych treści pamięci zbiorowej pokazało, że pamięć o służbie bojszowian w Wehrmachcie ma charakter traumy kulturowej. Pamięć o tych dramatycznych doświadczeniach przetworzona została na narrację, która odmieniła tożsamość mieszkańców wsi. Taki proces nie zaszedł w przypadku pamięci o obozie Zagłady, dlatego równie trudnych wydarzeń związanych z tym sąsiedztwem nie można ujmować w kategoriach traumy kulturowej.

The article deals with the issue of collective memory about the times of the Second World War (WWII) among the inhabitants of a Silesian village. Engaging with the Jeffrey C. Alexander’s concept of cultural trauma, we set out to establish if the memory of the WWII in this group bears features of cultural trauma. Two issues have been selected for the analysis: the memory of men’s service in the Wehrmacht, the unified armed forces of Nazi Germany, and the memory of living in the vicinity of the Nazi extermination camp in Auschwitz-Birkenau. Thirty in-depth interviews with the inhabitants of the village were analysed in order to answer the research question. The study has demonstrated that the memory of the service in the Wehrmacht bears features of cultural trauma. The memory of these dramatic experiences has transformed the identity of the villagers. This kind of process did not occur in the case of the memory of the Holocaust camp.

Keywords

PL

Górny Śląsk; pamięć zbiorowa; trauma kulturowa; Auschwitz-Birkenau

EN

Upper Silesia; collective memory; cultural trauma; Auschwitz-Birkenau

• Publisher: Institute of Philosophy and Sociology, Polish Academy of Sciences
• Journal: Studia Socjologiczne
• Year: 2019
• Issue: 4(235)
• Pages: 75-102

Contributors

author

Tomasz Nawrocki

• Uniwersytet Śląski

author

Krzysztof Bierwiaczonek

• Uniwersytet Śląski

References

• Alexander, Jeffrey C. 2004. Theory of Cultural Trauma. W: J.C. Alexander, R. Eyerman, B. Giesen, N. J. Smelser, P. Sztompka, Cultural Trauma and Collective Identity. Berkeley: University of California Press, s. 1–30.
• Alexander, Jeffrey C. 2004. On the Social Construction of Moral Universals: The Holocaust for War Crime to Trauma Drama. W: J.C. Alexander, R. Eyerman, B. Giesen, N. J. Smelser, P. Sztompka. Cultural Trauma and Collective Identity. Berkeley: University of California Press, s. 196–263.
• Alexander, Jeffrey C., Ron Eyerman, Bernhard Giesen, Neil J. Smelser, Piotr Sztompka. 2004. Cultural Trauma and Collective Identity. Berkeley: University of California Press.
• Alexander, Jeffrey C. 2010. Znaczenia społeczne. Tłum. S. Burdziej, J. Gądecki, Kraków: Zakład Wydawniczy Nomos.
• Assmann, Jan. 2009. Kultura pamięci. W: M. Saryusz-Wolska (red.). Pamięć zbiorowa i kulturowa. Współczesna perspektywa niemiecka. Tłum. A. Kryczyńska-Pham. Kraków: Universitas, s. 59–100.
• Bleiker, Roland, Hoang Young-Ju. 2006. Remembering and forgetting the Korean War: from trauma to reconciliation. W: D. S.A. Bell (red.). Memory, Trauma and World Politics: Reflections on the Relationship between Past and Present. New York: Palgrave, s. 195–212.
• Błasiak, Wojciech. 1990. Śląska zbiorowość regionalna i jej kultura w latach 1945– 1956. W: M. Błaszczak-Wacławik, W. Błasiak, T. Nawrocki. Górny Śląsk. Szczególny przypadek kulturowy. Warszawa: Uniwersytet Warszawski, s. 67–146.
• Bogalska-Martin, Ewa. 2016. Educating and transmitting for the world of tomorrow: The new witnesses on the changing field of memory. „Journal of Educational Sciences” 2, 34: 20–31.
• Bojarska, Katarzyna. 2014. Trauma. W: M. Saryusz-Wolska, R. Traba (red.). Modi memorandi. Leksykon kultury pamięci. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar, s. 501–506.
• Bourdieu, Pierre, Jean-Claude Passeron. 1990. Reprodukcja. Elementy teorii systemu nauczania. Tłum. E. Neyman. Warszawa: PWN.
• Budrewicz, Zofia, Roma Sendyka, Ryszard Nycz (red.). Pamięć i afekty. Warszawa: Instytut Badań Literackich.
• Caruth, Cathy. 1996. Unclaimed Experience. Trauma, Narrative and History. Baltimore: Johns Hopkins University Press.
• Eyerman, Ron. 2011. The Cultural Sociology of Political Assassination. New York: Palgrave Macmillan.
• Eyerman, Ron, Madigan Todd, Ring Magnus. 2017. Cultural Trauma, Collective Memory and the Vietnam War. „Croatian Political Science Review” 54, 1–2: 11–31.
• Gerlich, Marian. 2016. Śląski witraż. Prawdy. Złudzenia. Mity. Katowice: Wydawnictwo Śląsk.
• Giddens, Anthony. 2006. Nowoczesność i tożsamość. Tłum. A. Szulżycka. Warszawa: WN PWN.
• Giesen, Bernhard. 2004, The Trauma of Perpetrators: The Holocaust as the Traumatic Reference of German National Identity, W: J.C. Alexander, R. Eyerman, B. Giesen, N. J. Smelser, P. Sztompka. Cultural Trauma and Collective Identity. Berkeley: University of California Press, s. 112–154.
• Golka, Marian. 2009. Pamięć społeczna i jej implanty. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.
• Halbwachs, Maurice. 2008. Społeczne ramy pamięci. Tłum. M. Król. Warszawa: WN PWN.
• Hewer, Cristopher J., Roberts Ron. 2012. History, culture and cognition: Towards a dynamic model of social memory. „Culture & Psychology” 18, 2:167–183. DOI: 10.1177/1354067X11434836.
• Hilberg, Raul. 2012. Sprawcy, ofiary, świadkowie. Zagłada Żydów 1933–1945. Warszawa: Centrum Badań nad Zagładą Żydów.
• Hirsch, Marianne. 1997. Family Frames. Photography, Narrative and Postmemory. Cambridge, MA: Harvard University Press.
• Janicka, Elżbieta. 2015. Pamięć przyswojona. Koncepcja polskiego doświadczenia zagłady Żydów jako traumy zbiorowej w świetle rewizji kategorii świadka. „Studia Litteraria et Historica” 3–4: 148–227. DOI: 10.11649/slh.2015.009.
• Kaczmarek, Ryszard. 2010. Polacy w Wehrmachcie. Kraków: Wydawnictwo Literackie.
• Kaczmarek, Ryszard. 2011. II wojna światowa 1939–1945. W: J. Bahlcke, D. Gawarecki, R. Kaczmarek (red.). Historia Górnego Śląska. Gliwice: Dom Współpracy Polsko-Niemieckiej, s. 255–266.
• Kaczmarek, Ryszard. 2018. Bojszowy na skrzyżowaniu wielkiej i małej historii. W: M. Lipok-Bierwiaczonek (red.). Bojszowy. W kręgu badań nad przeszłością i dziedzictwem kulturowym. Bojszowy: Gmina Bojszowy, s. 15–32.
• Kaniowska, Katarzyna. 2003. Antropologia i problem pamięci. „Konteksty” 3–4: 57–65.
• Kapralski, Sławomir. 2012. Naród z popiołów. Pamięć zagłady a tożsamość Romów. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.
• Kaźmierska, Kaja. 2008. Biografia i pamięć na przykładzie pokoleniowego doświadczenia ocalonych z zagłady. Kraków: Wydawnictwo Nomos.
• Kaźmierska, Kaja. 2012. Współczesna pamięć komunikacyjna i kulturowa. Refleksja inspirowana koncepcją Jana Assmanna. W: E. Hałas (red.). Kultura jako pamięć. Posttradycjonalne znaczenie przeszłości. Kraków: Zakład Wydawniczy Nomos, s. 43–62.
• Król, Marcin. 2008. Wstęp do drugiego wydania. W: M. Habwachs. Społeczne ramy pamięci. Tłum. M. Król. Warszawa: WN PWN.
• Kucia, Marek. 2005. Auschwitz jako fakt społeczny. Kraków: Universitas.
• LaCapra, Dominic. 2009. Historia w okresie przejściowym. Doświadczenie. Tożsamość. Teoria krytyczna. Tłum. K. Bojarska. Kraków: Wydawnictwo Universitas.
• Lees, Peter, Crouthamel Jason [eds]. 2016. Traumatic Memories of the Second World War and After. Palgrave: Macmillan.
• Lowenthal, David. 1991. Przeszłość to obcy kraj. Tłum. I. Grudzińska-Gros, M. Tański. „Res Publica” 3: 7–21.
• Lysko, Alojzy. 1999. To byli nasi ojcowie. Legendy rodzinne z Górnego Śląska o poległych żołnierzach Wehrmachtu. Bojszowy.
• Lysko, Alojzy. 2004. Losy Górnoślązaków przymusowo wcielonych do Wehrmachtu. Na podstawie listów, wspomnień i dokumentów. „Biuletyn IPN” 6/7: 64–79.
• Lysko, Alojzy. 2002. Bojszowy w XX wieku. Bojszowy: Gminne Przedsiębiorstwo Komunalne.
• Lysko, Alojzy. 2017. Duchy wojny. W sieroctwie bez skargi. Cieszyn.
• Łuczewski, Michał. 2017. Kapitał moralny. Polityki historyczne późnej nowoczesności. Kraków: Ośrodek Myśli Politycznej.
• Malicki, Krzysztof. 2012. Polacy i ich pamięć przeszłości. Studium socjologiczne pamięci zbiorowej na przykładzie regionu podkarpackiego. Kraków: Wydawnictwo Nomos.
• Nawrocki, Tomasz. 2006. Trwanie i zmiana lokalnej społeczności górniczej na Górnym Śląsku. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.
• Nijakowski, Lech. 2008. Polska polityka pamięci. Esej socjologiczny. Warszawa: Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne.
• Nowak, Jacek. 2011. Społeczne reguły pamiętania. Antropologia pamięci zbiorowej. Kraków: Wydawnictwo Nomos.
• Ostolski, Adam. 2011. Trauma i pamięć publiczna. Spuścizna II wojny światowej w pamięci zbiorowej współczesnej Polski. Niepublikowana praca doktorska przygotowana pod opieką prof. dr hab. Aleksandry Jasińskiej-Kani, Instytut Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego.
• Pine, Lisa. 2006. Testimonies of Trauma. Surviving Auschwitz-Birkenau. W: P. Lees, J. Crouthamel (eds). Traumatic Memories of the Second World War and After. Palgrave: Macmillan.
• Saryusz-Wolska, Magdalena. 2009. Wprowadzenie. W: M. Saryusz-Wolska (red.). Pamięć zbiorowa i kulturowa. Współczesna perspektywa niemiecka. Kraków: Universitas, s. 22–23.
• Sendyka, Roma. 2016. Niepamięć albo o sytuowaniu wiedzy o formach pamiętania. „Teksty Drugie” 6: 250–267. DOI: 10.18318/td.2016.6.14.
• Smelser, Neil J. 2004. Psychological Trauma and Cultural Trauma. W: J.C. Alexander, R. Eyerman, B. Giesen, N. J. Smelser, P. Sztompka. Cultural Trauma and Collective Identity. Berkeley: University of California Press, s. 31–59.
• Strategia Rozwoju Gminy Bojszowy na lata 2016–2026. Bojszowy 2016.
• Szacka, Barbara. 2006. Czas przeszły, pamięć, mit. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.
• Szacka, Barbara. 2010. II wojna światowa w pamięci rodzinnej. W: P.T. Kwiatkowski, L.M. Nijakowski, B. Szacka, A. Szpociński. Między codziennością a wielką historią. Druga wojna światowa w pamięci zbiorowej społeczeństwa polskiego. Gdańsk-Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar, s. 81–132.
• Szacki, Jerzy. 2001. Historia i mitologia. „Res Publica” 7: 53–57.
• Szmeja, Maria. 2017. Śląsk bez zmian (?) Ludzie, kultura i społeczność Śląska w perspektywie postkolonialnej. Kraków: Zakład Wydawniczy Nomos.
• Szostek, Teresa, Roma Sendyka, Ryszard Nycz (red.). 2013. Od pamięci biodziedzicznej do postpamięci. Warszawa. Instytut Badań Literackich.
• Sztompka, Piotr. 2000. Trauma wielkiej zmiany. Warszawa: Instytut Studiów Politycznych PAN.
• Ubertowska, Aleksandra. 2013. Praktykowanie postpamięci. Marianne Hirsch i fotograficzne widma z Czernowitz. „Teksty Drugie” 4, 4: 269–289.
• Welzer, Harald. 2010. Re-narrations: How pasts change in conversational remembering. “Memory Studies” 3, 1: 5–17. DOI:10.1177/1750698009348279.
• Ziółkowski, Marek. 2015. Teoria socjologiczna a transformacja społeczeństwa polskiego. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.

Identifiers

DOI

10.24425/sts.2019.126159