W trosce o polską wieś. Księżna Izabela Czartoryska i jej dydaktyczna opowieść o mieszkankach Dobromila. Z dziejów Macierzy Polskiej we Lwowie na przełomie XIX i XX wieku

• Authors: Hoszowska Mariola

Title variants

EN

Caring about the Polish countryside. Princess Izabela Czartoryska and her didactic story about the female inhabitants of Dobromil. From the history of the Polish Cradle in Lviv at the turn of the 20th century

• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

Artykuł traktuje o edukacji historycznej dla ludu na przełomie XIX i XX w. Punktem wyjścia są pierwsze całościowe dzieje Polski dla chłopów autorstwa Izabeli z Flemmingów Czartoryskiej. Jej Pielgrzym w Dobromilu powstał z myślą o spopularyzowaniu historii ojczystej oraz zaszczepieniu pojęcia ojczyzny w świadomości chłopów. Dużo miejsca poświęcono w nim kobietom: władczyniom, szlachciankom oraz chłopkom. Księżna starała się o ukształtowanie pożądanego społecznie wzorca włościanki: kobiety pobożnej, dobrej, schludnej i pracowitej, spełnionej w roli żony, matki i gospodyni. Krytykowała kobiece pijaństwo, prostytucję, lenistwo, guślarstwo, kłótliwość i inne przywary. Narracja oparta była na balansowaniu między wyidealizowanym obrazem wiejskich stosunków oraz piętnowaniem tego, co w gromadach naganne i wymagające zmiany. Autorka artykułu stara się odpowiedzieć na pytania: 1) Dlaczego po ponad sześciu dekadach od wydania Pielgrzyma w Dobromilu dziełko nadal uznawano za przydatne w edukacji warstw plebejskich zaboru austriackiego oraz 2) W jaki sposób lwowska fundacja starała się podtrzymać zainteresowanie autorką i jej aktywnością twórczą adresowaną do „niższych” warstw społecznych. Dochodzi do wniosku, że było to spowodowane zarówno deficytem nowych i dobrych opracowań przeznaczonych dla warstw plebejskich, jak i przyjętą przez Macierz Polską strategią wydawniczą obejmującą włączanie w obręb narodu polskiego przez zapoznawanie z klasyką narodowej historiografii i literatury. Przed wybuchem I wojny światowej zaznaczył się w niej także trend polegający na przybliżaniu czytelnikom MP określonych środowisk umysłowych, co pozostawało w związku z akcentowaniem roli inteligencji w porozbiorowych dziejach narodu. Opracowanie Władysława Jankowskiego o Puławach nie tylko prezentowało klimat i dokonania środowiska związanego z dworem Czartoryskich, ale i służyło promowaniu ideologii solidaryzmu narodowego i społecznego.

EN

The article deals with historical education for the people at the turn of the 20th century. The starting point is the first comprehensive history of Poland for peasants by Izabela Czartoryska née Flemming. Her Pilgrim in Dobromil aimed at popularizing her native history and instilling the notion of "homeland" in the minds of peasants. A lot of space was devoted to women: rulers, noblemen, and peasants. The Duchess tried to shape a socially desirable model of a peasant woman: pious, good, neat and hardworking, fulfilling the role of wife, mother and housewife. She criticized female drunkenness, prostitution, laziness, witchcraft and other vices. The narrative was based on balancing the idealized image of rural relations with the stigmatization of what was reprehensible and in need of change. The author of the article tries to answer two questions: 1) Why, more than six decades after the publication of the Pilgrim in Dobromil, was the work still considered useful for the education of the plebeian layers of the Austrian partition and 2) How did the Lviv Foundation try to maintain its interest in the author and her creative activity calculated for the "lower" social classes? She concludes that this was due both to the shortage of new and good papers of the addressed plebeian classes and to the publishing strategy adopted by the Polish Cradle, which included the inclusion of the Polish nation through the study of the classics of national historiography and literature. Before the outbreak of the First World War, a trend was also observed in the strategy to familiarize readers with specific mental environments, which was related to the emphasis on the role of the intelligentsia in the post-partitioning history of the nation. Władysław Jankowski's study on Puławy not only presented the climate and achievements of the Czartoryski court environment, but also served to promote the ideology of national and social solidarity.

Keywords

PL

Pielgrzym w Dobromilu; Izabela Czartoryska; Macierz Polska we Lwowie; literatura dla ludu; edukacja historyczna na przełomie XIX i XX w.

EN

Pilgrim in Dobromil; Izabela Czartoryska; Polish Cradle in Lviv; literature for the people; historical education at the turn of the 20th century

• Publisher: Uniwersytet Rzeszowski. Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego
• Journal: UR Journal of Humanities and Social Sciences
• Year: 2019
• Issue: 4(13)
• Pages: 23-46

Contributors

author

Hoszowska Mariola

• Instytut Historii, Kolegium Nauk Humanistycznych, Uniwersytetu Rzeszowskiego

References

• Źródła archiwalne
• Zakład Narodowy im. Ossolińskich we Wrocławiu, rps Ossol. 12653/II Korespondencja Władysława Bełzy. Lit. Kr-Ku. List J.I. Kraszewskiego. Drezno 19 I 1883, k. 15–16.
• Źródła drukowane
• Anczyc W.L., 1891, Dzieje Polski w dwudziestu czterech obrazkach, Macierz Polska, Lwów.
• Bojko J., 1911, Okruszyny z Gręboszowa, Macierz Polska, Lwów.
• Chołoniewski A., 1902, Tadeusz Kościuszko, Macierz Polska, Lwów.
• Czartoryska I., 1819, Pielgrzym w Dobromilu czyli nauki wiejskie z dodatkiem powieści i 40. obrazkami, Nakładem Zawadzkiego i Węckiego Uprzywilejowanych Drukarzy i Księgarzy Królestwa Polskiego, Warszawa.
• Czartoryska I., 1821, Pielgrzym w Dobromilu. Część druga czyli dalszy ciąg nauk wiejskich z dziesięcią obrazkami i z muzyką, Nakładem Glücksberga Księgarza i Typografa Królew. Uniwersytetu, Warszawa.
• [Czartoryska I.], 1884, Pielgrzym w Dobromilu (z 5 obrazkami podług rysunku W. Eljasza), Macierz Polska, Lwów.
• [Czermak W.,], 1895, Śpiewy historyczne Juliana Ursyna Niemcewicza z życiorysem autora i objaśnieniami […] Z 35 rycinami Stanisława Dębickiego, Macierzy Polska, Lwów.
• Czermak W., 1910, Grunwald, Macierz Polska, Lwów.
• Danysz A., 1903, O wychowaniu, Macierz Polska, Lwów.
• Danysz A., 1918, O kształceniu, Macierz Polska, Lwów.
• Dębicki L., 1888, Puławy (1762–1830). Monografia z życia towarzyskiego, politycznego i literackiego na podstawie archiwum książąt Czartoryskich w Krakowie, t. 4, Nakład Księgarni Gubrynowicza i Schmidta, Lwów.
• Fischer A., 1917, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Macierz Polska, Lwów.
• Gawarecki Z., 1882, O zlem i dobrem gospodarowaniu, Macierz Polska, Lwów.
• Jankowski W., 1909, Puławy, Macierz Polska, Lwów.
• Kipa E., 1912, Hugo Kołłątaj, Macierz Polska, Lwów.
• Lelewel J., 1961, Dzieła, t. 7, oprac. J. Bieniarzówna, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa.
• Mickiewicz A., 1822, Romantyczność, https://literat.ug.edu.pl/amwiersz/0008.htm (dostęp 16.09.2019).
• Polska, obrazy i opisy, 1904–1907, t. 1–2, Macierz Polska, Lwów.
• Rolle M., 1913, Tadeusz Czacki i Krzemieniec, Macierz Polska, Lwów.
• Sprawozdanie Dyrekcji c.k. wyższej Szkoły realnej w Śniatynie za rok szkolny 1909/10, Śniatyn 1910.
• Starkl J., 1882, Lekarstwa na biedę, Macierz Polska, Lwów.
• Stodor [Cehak] A., 1917, Kościuszko w Sosnowicy. Dwie odsłony, Macierz Polska, Lwów.
• Tur L. (pseud.), 1903, Uniwersytet wileński i jego znaczenie, Macierz Polska, Lwów.
• Wojciechowski K., 1912, Piotr Skarga, Macierz Polska, Lwów.
• Literatura
• Bartkiewicz K., 1979, Obraz dziejów ojczystych w świadomości historycznej w Polsce doby Oświecenia, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Lubuskie Wydawnictwo Naukowe, Zielona Góra.
• Cesarz E., 1999, Chłopi w polskiej myśli historycznej doby porozbiorowej 1795–1864. Syntezy, parasyntezy i podręczniki dziejów ojczystych, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów.
• Górczyński W., 2003, Pielgrzym w Dobromilu… Izabeli z Flemingów Czartoryskiej – pierwsza próba popularyzacji historii ojczystej w środowisku wiejskim [w:] Między historią a edukacją historyczną, red. V. Julkowska, Instytut Historii UAM, Poznań.
• Górski R., 1984, Literatura popularna dla „ludu” [w:] Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny, Warszawa.
• Grabski A.F., 1976, Myśl historyczna polskiego Oświecenia, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa.
• Hinc A., 2007, Obraz dziejów ojczystych w pozaszkolnej edukacji historycznej społeczeństwa polskiego w Wielkim Księstwie Poznańskim w pierwszej połowie XIX wieku, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań.
• Hoszowska M., 2005, Siła tradycji, presja życia. Kobiety w dawnych podręcznikach dziejów Polski (1795–1918), Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów.
• Hoszowska M., 2007, Izabela Czartoryska i jej muzea: w kręgu symboli doby porozbiorowej [w:] Muzea i archiwa w edukacji historycznej, red. S. Roszak, M. Strzelecka, Stowarzyszenie Oświatowców Polskich, Toruń.
• Hoszowska M., 2010, Pamięć konstruowana: refleksja o kobietach autorkach dziejów Polski w XIX stuleciu [w:] Historia – mentalność – tożsamość. Studia z historii historiografii i metodologii historii, red. W. Wrzosek, K. Polasik-Wrzosek oraz L. Zaszkilniak, Instytut Historii UAM, Poznań.
• Hoszowska M., 2011, Kobiety w pisarstwie historyczno-dydaktycznym Izabeli Czartoryskiej [w:] O kobietach. Studia i szkice. Wiek XIX i XX, red. J. Hoff, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów.
• Hoszowska M., 2012, Gospodynie wiejskie w XIX-wiecznych dydaktycznych obrazach przeszłości [w:] Kobieta w gospodarstwie domowym. Ziemie polskie na tle porównawczym, red. K. Sierakowska, G. Wyder, Oficyna Wydawnicza Uniwersytetu Zielonogórskiego, Zielona Góra.
• Kozłowska-Sabatowska H., 1978, Ideologia pozytywizmu galicyjskiego 1864–1881, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław.
• Grabski A.F., 1976, Myśl historyczna polskiego Oświecenia, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa.
• Majorek C., 1975, Książki szkolne Komisji Edukacji Narodowej, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa.
• Majorek C., 1981, Polskie czytanki historyczne dla ludu i ich rola w kształtowaniu świadomości narodowej chłopów w Galicji doby autonomicznej [w:] Edukacja historyczna społeczeństwa polskiego w XIX w., red. J. Maternicki, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa.
• Majorek C., 2000, Przesłanie Komisji Edukacji Narodowej dla współczesności [w:] Historia. Poznanie i przekaz, red. B. Jakubowska, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów.
• Maternicki J., 1974, Dydaktyka historii w Polsce 1773–1918, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa.
• Maternicki J., 1981, Kultura i edukacja historyczna społeczeństwa polskiego w XIX w. Zarys problematyki i postulaty badawcze [w:] Edukacja historyczna społeczeństwa polskiego w XIX w., red. J. Maternicki, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa.
• Maternicki J., Majorek C., Górczyński W., 1988, Historia jako zadanie wychowawcze, Centralny Ośrodek Metodyczny Studiów Nauk Politycznych, Warszawa.
• Mędrzecki W., 2000, Kobieta w rodzinie i społeczności wiejskiej w Polsce w okresie międzywojennym [w:] Równie prawa i nierówne szanse. Kobiety w Polsce międzywojennej. Zbiór studiów, red. A. Żarnowska, A. Szwarc, Instytut Historyczny UW i Wydawnictwo DiG, Warszawa.
• Mędrzecki W., 2000, Praca kobiety w chłopskim gospodarstwie rodzinnym między uwłaszczeniem a wybuchem II wojny światowej [w:] Kobieta i praca. Wiek XIX i XX. Zbór studiów, red. A. Żarnowska i A. Szwarc, t. 6, Wydawnictwo DiG, Warszawa.
• Potoczny J., 1990, Wkład towarzystw oświatowych Galicji doby autonomicznej w rozwój czytelnictwa i czytelni ludowych, „Rocznik Przemyski”, t. 27.
• Potoczny J., 1998, Oświata dorosłych i popularyzacja wiedzy w plebejskich środowiskach Galicji doby konstytucyjnej (1867–1918), Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów.
• Sierżęga P., 2007, Jubileusz Józefa Ignacego Kraszewskiego w świetle prasy galicyjskiej 1879 r. [w:] Znani i nieznani dziewiętnastowiecznego Lwowa. Studia i materiały, red. M. Przeniosło i L. Michalska-Bracha, Wydawnictwo Akademii Świętokrzyskiej, Kielce.
• Słowikowski T., 1960, Poglądy na nauczanie historii w wieku XVIII, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa.
• Terlecki R., 1990, Oświata dorosłych i popularyzacja nauki w Galicji w okresie autonomii, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław.
• Woźniczka-Paruzel B., 1990, „Dzieje ojczyste dla ludu” doby romantyzmu, Ossolineum, Wrocław.
• Ziejka F., 1984, Złota legenda chłopów polskich, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa.