Listy z Ziemi Wałeckiej i Krajny do końca XVIII w. z zasobu Archiwum Państwowego w Toruniu

• Authors: Krystian Chyrkowski

Title variants

EN

Letters from Wałcz region and Krajna till the end of the XVIII century from the resources of State Archives in Toruń

• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

This article tries to familiarise the correspondence from Wałcz region and Krajna to Toruń magistrate on the basis of letters stored in the holding of State Archives in Toruń. 75 catalogue descriptions of letters from 12 towns located in the north-western territories next to the borders of pre-partition Republic of Poland were presented. One cannot exclude that there are more of them in Toruń Archives, but only two sections chosen from so called Catalogue II (Acts of Toruń) and Catalogue III (Craftsman letters) were submitted in the query. Chronological borders of the correspondence presented are from 1402 to 1799; however, majority of the correspondence come from the XVIII century. The authors are both private persons and institutions (craftsman associations, city councils, evangelical commune council). Among craftsmen and city council letters one can find so called birth certificates (Geburtsbrief), job certificates (Lehrbrief) and recommending letters (Empfehlungsbrief). Court letters concern cases similar to contemporary ones: inheritance issues, suits for vendor cheating, legal proceeding in case of murders and others. Private persons ask the city council of Toruń to help them execute debts from Toruń inhabitants. Evangelical commune from Łobżenica asks a few times for financial help. Material gathered in the article constitutes the excellent source for research on chancery's functioning at that time, both when it comes to senders and recipients of letters. One can see some regularity in the forms of some typical documents - just like craftsman letters mentioned above - independently of the town they were issued. After the first partition of Poland (1772), when the territories under discussion were taken over by Prussia, there appeared even printed forms of certificates of craftsmen training. Court correspondence was ad hoc in nature, where only polite forms of address were repeated. Later, letter content was described and the recipient noted down the date of their receipt. Only a few craftsman letters were written on the parchment paper, rest of them were paper. Thanks to that, one can find water marks next to common samples; there are also watermarks hardly ever met in the subject literature. With majority of letters there are seals of senders, among others hanging wax seals, shellac seals, paper-shellac seals and wafer seals. The correspondence was mainly in German language due to the neighbourhood of Brandenburg and later - Prussia. Latin and Polish languages were used as well. The condition of letters varies a lot - from excellent to poor. Letters of Catalogue III are currently stored separately while the letters of Catalogue III are stored in sewn files.

Artykuł próbuje przybliżyć korespondencję z miast ziemi wałeckiej i Krajny do magistratu toruńskiego na podstawie listów przechowywanych w zasobie Archiwum Państwowego w Toruniu. Przedstawionych zostało 75 opisów katalogowych listów z 12 miast położonych na północno – zachodnich terenach przygranicznych przedrozbiorowej Rzeczpospolitej. Nie można wykluczyć, iż w toruńskim archiwum jest ich więcej, ale kwerendzie zostały poddane jedynie 2 zespoły: wybrane serie tzw. Katalogu II (Akta miasta Torunia) i Katalog III (Listy cechowe). Granice chronologiczne przedstawionej korespondencji zawierają się w latach 1402 – 1799, przy czym znaczna większość pochodzi z XVIII wieku. Jej wystawcami są zarówno osoby prywatne, jak i instytucje (cechy rzemieślnicze, rady miejskie, sądy, rada gminy ewangelickiej). Wśród listów cechowych i od rad miejskich można znaleźć tzw. listy dobrego urodzenia (Geburtsbrief), listy potwierdzające naukę zawodu (Lehrbrief) i listy polecające (Empfehlungsbrief). Pisma sądowe dotyczą spraw podobnych do dzisiejszych: kwestie spadkowe, pozwy o oszustwo przez kontrahenta, postępowania w sprawach o morderstwo i inne. Osoby prywatne proszą toruńską radę miejską o pomoc w egzekucji długów od mieszkańców Torunia, natomiast ewangelicka gmina wyznaniowa w Łobżenicy kilkukrotnie zwraca się o wsparcie finansowe. Zebrany w artykule materiał stanowi też znakomite źródło do badań nad funkcjonowaniem kancelarii w tamtym okresie, zarówno jeżeli chodzi o wystawców, jak i o odbiorcę listów. Zauważyć można powtarzalność formuły typowych dokumentów – takich jak wspomniane listy cechowe – niezależnie od miasta, w którym je wystawiano. Po pierwszym rozbiorze Polski (1772 r.), kiedy omawiane tereny zajęło państwo pruskie, pojawiają się nawet drukowane formularze poświadczające wyuczenie rzemiosła. Korespondencja sądowa ma z kolei charakter doraźny, gdzie powtarzalne są jedynie zwroty grzecznościowe. Listy z późniejszego okresu były opatrywane przez odbiorcę adnotacją o ich treści i dacie wpływu. Tylko kilka listów cechowych napisano na pergaminie, pozostałe są papierowe. Dzięki temu na wielu papierowych listach można znaleźć znaki wodne (filigrany) – obok odmian bardziej rozpowszechnionych wzorów również takie, które są rzadziej spotykane w literaturze przedmiotu. Przy większości listów zachowały się pieczęcie wystawców, m.in. przywieszane woskowe, lakowe, papierowo – lakowe, opłatkowe. Korespondencja była najczęściej pisana w języku niemieckim, co nie może dziwić zważywszy na fakt bliskiego sąsiedztwa Brandenburgii, a potem państwa pruskiego. Używano również łaciny i języka polskiego. Stan zachowania jest różny – od bardzo dobrego do złego. Listy z Katalogu III obecnie przechowywane są każdy osobno, natomiast listy z Katalogu II znajdują się w poszytach.

Keywords

PL

Ziemia Wałecka; Krajna; korespondencja w zasobie Archiwum Państwowego w Toruniu korespondencja z XVIII w.; nowożytna korespondencja miejska

EN

Wałcz region; Krajna; correspondence in State Archives in Toruń; 18th century correspondence

• Publisher: Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu. Wydawnictwo UMK
• Journal: Archiwa – Kancelarie – Zbiory
• Year: 2010
• Issue: 1(3)
• Pages: s. 155 - 241

Contributors

author

Krystian Chyrkowski

• Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu

References

• Adamczewski M., Heraldyka miast wielkopolskich do końca XVIII wieku, Warszawa 2000.
• Bär M., Die Behördenverfassung in Westpreußen seit der Ordensze it, Danzig 1902.
• Bär M., Westpreußen unter Friedrich dem Grossen, Bd. 1–2, Leipzig 1909.
• Bąk L., Ziemia wałecka w dobie reformacji i kontrreformacji w XVI–XVIII wieku, Piła 1999.
• Boese K., Geschichte der Stadt Schneidemühl, Würzburg 1965.
• Bogucka M., Samsonowicz H., Dzieje miast i mieszczaństwa w Polsce przedrozbiorowej, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź 1986.
• Boras Z., Dworecki Z., Piła. Zarys dziejów, Piła 1993.
• Boras Z., Walczak R., Wędzki A., Historia powiatu wałeckiego w zarysie, Poznań 1961.
• Callier E., Powiat wałecki w XVI stuleciu. Szkic geograficzno-historyczny, Poznań 1886.
• Dąbrowski J., Siniarska-Czaplicka J., Rękodzieło papiernicze, Warszawa 1991.
• Der Kreis Wirsitz: ein westpreußisches Heimatbuch, bearb. H. Papstein, Bad Zwischenahn 1982.
• Dygdała J., Wierzchosławski Sz., Nawra Kruszyńskich i Sczanieckich. Studium z dziejów szlachty i ziemiaństwa ziemi chełmińskiej, Toruń 1990.
• Grotefend H., Handbuch der Historischen Chronologie des Deutschen Mittelalters und der Neuzeit, Hannover 1872.
• Gumowski M., Pieczęcie i herby miast wielkopolskich, Poznań 1932.
• Gut P., Pieczęcie sądów patrymonialnych w Prusach w XVIII–XIX wieku na przykładzie prowincji Pomorze, [w:] Wokół znaków i symboli. Herby, pieczęcie i monety na Pomorzu, Śląsku i Ziemi Lubuskiej do 1945 r., red. A. Chlebowska, A. Gut, Warszawa 2008.
• Historia kościoła parafialnego w Wałczu spisana na podstawie prawdziwych dokumentów i wiarygodnych autorów przez Jana Ignacego Bocheńskiego proboszcza wałeckiego w roku 1790, oprac. L. Bąk, M. Hlebionek, A. Szweda, Wałcz 2002.
• Historia Polski, t. 2, cz. 1: 1764–1814, red. T. Manteuffel i in., Warszawa 1956.
• Historia Torunia. Między barokiem i oświeceniem 1660–1793, t. 3, cz. 2, red. M. Biskup, Toruń 1996.
• Hlebionek M., Sumariusz średniowiecznych i wczesnonowożytnych (do końca XVI w.) dokumentów z akt Deputacji Kamery Wojennej i Domen w Bydgoszczy, Ziemia Kujawska, t. 21, 2008.
• Janiszewska-Mincer B., Od początków miasta do czasów rozbiorów, [w:] Nakło nad Notecią. Dzieje miasta i okolic, red. J. Danielewicz, Nakło nad Notecią 1990.
• Kędra E., Z dziejów papierni w Kwidzynie, Przegląd Papierniczy, t. 407, nr 12, 1977.
• Kлепиков С. А., Филиграни и штемпели на бумаге русcкого и иностранного производства XVII–XX в.в., Москва 1959.
• Kozłowski R., Jastrowie. Zarys dziejów 1602–2002, Jastrowie 2002.
• Księski J., Nakło w okresie zaboru pruskiego (1772–1920), [w:] Nakło nad Notecią. Dzieje miasta i okolic, red. J. Danielewicz, Nakło nad Notecią 1990.
• Kutrzeba S., Historia ustroju Polski w zarysie, t. 3: Po rozbiorach, cz. 1, Lwów 1920.
• Maleczyński K., Bielińska M., Gąsiorowski A., Dyplomatyka wieków średnich, Warszawa 1971.
• Metryka uczniów toruńskiego Gimnazjum Akademickiego 1600–1817, cz. 2: (1798–1817), wyd. Z. H. Nowak, J. Tandecki, Toruń 1998.
• Mietz A., Pakulski J., Łobżenica. Portret miasta i okolicy, Łobżenica–Toruń 1993.
• Nachrichten über die Familie der Grafen und Freiherrn von der Goltz, zgst. F. von der Goltz, Strasburg 1885.
• Pabich F., Autor nieśmiertelnego Hymnu Narodowego, Józef Wybicki – budowniczym papierni w Będominie w powiecie kościerskim, Przegląd Papierniczy, t. 258, nr 7, 1965.
• Pabich F., Dzieje złotowskiej papierni w Wąsoszu, Przegląd Papierniczy, nr 5, 1985.
• Pabich F., Filigrany papierni kaszubskich. Ze zbiorów Franciszka Pabicha, Chojnice 1977.
• Pabich F., Papiernie nadnoteckie, Przegląd Papierniczy, t. 355, nr 8, 1973.
• Piccard G., Findbuch VII. Wasserzeichen Horn, Stuttgart 1979.
• Prokop K.R., Polscy kardynałowie, Kraków 2001.
• Radzimiński A., Tandecki J., Projekt wytycznych w sprawie przygotowania do druku katalogu dokumentów i listów, Archeion, t. 93, 1994.
• Schultz F., Chronik der Stadt Jastrow, Jastrow 1896.
• Schultz F., Geschichte des Kreises Deutsch-Krone, Deutsch-Krone 1902.
• Semrau A., Die Bürgerlisten der Stadt Thorn aus dem 17. Jahrhunderte. II Die ausländischen Bürger, Mitteilungen des Coppernicus – Vereins für Wissenschaft und Kunst zu Thorn, H. 28, 1920, s. 40–70.
• Siniarska-Czaplicka J., Katalog filigranów papierni polskich 1500–1800, Łódź 1983.
• Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 8, red. F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Walewski, Warszawa 1897.
• Spoer G., Rosen, Tulpen, Nelken... Aus der Formenwelt der Wasserzeichenkunst, Leipzig 1987.
• Szafran P., Osadnictwo historyczne Krajny w XVI–XVIII wieku (1511–1772), Gdańsk 1961.
• Toruński słownik biograficzny, t. 2, red. K. Mikulski, Toruń 2000.
• Toruński słownik biograficzny, t. 3, red. K. Mikulski, Toruń 2002.
• Wytyczne opracowania dokumentów pergaminowych i papierowych, oprac. J. Płocha, Warszawa–Łódź 1985.
• Żernicki-Szeliga von E., Geschichte des Polnischen Adels, Hamburg 1905.

Identifiers

DOI

http://dx.doi.org/10.12775/AKZ.2010.006