Зауваження до етимології лексеми grzech – гріх – грех на матеріалі польської, української та російської мов

• Authors: Piaseczny Przemysław

Title variants

PL

Uwagi do etymologii leksemów grzech-гріх-грех na materiale języków polskiego, ukraińskiego i rosyjskiego

EN

Observations on the Etymology of Lexemes grzech-гріх-грех Based on the Polish, Ukrainian and Russian Languages

• Languages of publication: RU

Abstracts

PL

Artykuł jest poświęcony etymologii leksemu grzech (ps. *grěxъ, ukr. гріх, ros. грех). Przeprowadzona analiza, oparta na szerokim materiale słownikowym (słowników etymologicznych, gwarowych, poprawnościowych) trzech języków słowiańskich (polskiego, ukraińskiego i rosyjskiego), wykazała, iż najpopularniejsze dotychczasowe propozycje wiążące pochodzenie tego leksemu z ps. *grěti należy w zupełności odrzucić, a także pozwoliła powiązać etymologię owego leksemu ze zrekonstruowanym bałtosłowiańskim leksemem *groi̭s-os, którego pierwotne znaczenie można rekonstruować jako „krzywizna, odchylenie od czegoś”, co w późniejszym okresie dało znaczenie przenośne „pomyłka”. Pogłębiona analiza etymologii leksemu grzech pozwoliła powiązać wskazany powyżej korzeń z praindoeuropejskim rdzeniem *gers-/*ǵers- o znaczeniu m.in. „obracać; giąć, wyginać, zginać”. Przyjąwszy powyższą etymologię leksemu grzech, należy włączyć go do zasobu prasłowiańskich słów, odziedziczonych przez chrześcijańską leksykę konfesyjną w krajach słowiańskich. A zatem zaproponowany przez E. Klicha, S. Rosponda i S. Dubisza zasób słów należy powiększyć do pięciu i odtąd winien on być przedstawiany w sposób następujący: bóg, święty, niebo, piekło, grzech.

EN

The article is devoted to the etymology of the lexeme grzech (ps.*grěxъ ukr. гріх, rus. грех). The analysis based on an extensive dictionary material (etymological, dialect, and monolingual dictionaries of three Slavic languages: Polish, Ukrainian, and Russian) has shown that this lexeme’s hypothetical connection with *grěti should be entirely rejected. The research has also revealed a connection of this lexeme’s etymology with the reconstructed Balto-Slavic lexeme *groi̭s-os. The original meaning of that latter lexeme can be reconstructed as “curve, bending.” In time, the meaning altered to “mistake”. An in-depth analysis of the etymology of the lexeme grzech allowed the author to connect the above-mentioned root with the Proto-Indo-European core gers-/*ǵers-, which means “to turn, to twist, to bend”. In accord with this etymology, the lexeme grzech should be included in the group of Proto-Slavic words that were inherited by the Christian religious lexis in the Slavic countries. Thus, the group of words proposed by E. Klich, S. Rospond and S. Dubisz should now contain five words: bóg, święty, niebo, piekło, grzech.

Keywords

RU

гріх; етимологія; праіндоєвропейський; балтослов’янський; християнство; дохристиянський період

PL

grzech; etymologia; praindoeuropejski; bałtosłowiański; chrześcijaństwo; okres przedchrześcijański

EN

sin; etymology; Proto-Indo-European; Balto-Slavic; Christianity; The pre-Christian era

• Publisher: Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II. Towarzystwo Naukowe KUL
• Journal: Roczniki Humanistyczne
• Year: 2014
• Volume: 62
• Issue: 6: Językoznawstwo
• Pages: 019-031

Contributors

author

Piaseczny Przemysław

References

• Bartula Cz.: Podstawowe wiadomości z gramatyki staro-cerkiewno-słowiańskiej, Warszawa 2004.
• Birzvalka I.: Słownik polsko-łotewski. Poļu-latviešu vārdnīca, Rīgā 1999.
• Cyran W.: Gwary polskie w okolicach Siedlec, Łódź 1960.
• Dubisz S.: Język–historia–kultura (wykłady, studia, analizy), Warszawa 2002.
• Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, red. K. Polański, Wrocław–Warszawa–Kraków 1999.
• Glosariusz staropolski. Dydaktyczny słownik etymologiczny, red. W. Decyk-Zięba, S. Dubisz, Warszawa 2008.
• Janów J.: Słownik huculski, Kraków 2001.
• Klemensiewicz Z.: Historia języka polskiego, t. I-III, Warszawa 1985.
• Klich E.: Polska terminologia chrześcijańska, Poznań 1927.
• Köbler G.: Indogermanisches Wörterbuch, 2000, http://www.koeblergerhard.de/idgwbhin. html (доступ з дня 26.05.2014).
• Kurzowa Z.: Polszczyzna Lwowa i Kresów południowo-wschodnich do 1939 r., Kraków 2006.
• Lalis A.: Podręczny słownik polsko-litewski, Wilno 1919.
• Latviešu-krievu vārdnīca, red. L. Žīgure, A. Putāne, I. Liepiņa, t. I, Rīga 1979; red. I. Liepiņa, A. Pavlovska, A. Putāne, R. Salenice, L. Žīgure, t. II, Rīga 1981.
• Meillet A.: Zarys gramatyki porównawczej języków indoeuropejskich, Warszawa 1919.
• Moszyński L.: Początki słowiańskiego słownictwa religijnego, в: Tysiąc lat polskiego słownictwa religijnego, red. B. Kreja, Gdańsk 1999, с. 7-12.
• Moszyński L.: Wstęp do filologii słowiańskiej, Warszawa 2006.
• Rospond S.: Kościół w dziejach języka polskiego, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź 1985.
• Słownik języka Adama Mickiewicza, red. K. Górski, S. Hrabec, t. I-XI, Wrocław–Warszawa–Kraków 1962-1983.
• Słownik języka Jana Chryzostoma Paska, red. H. Koneczna, t. I-II, Wrocław–Warszawa–Kraków 1965-1973.
• Słownik polszczyzny Jana Kochanowskiego, red. M. Kucała, t. I-V, Kraków 1994-2012.
• Słownik polszczyzny XVI w., red. M. R. Mayenowa, t. I-XXXIV, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1966-.
• Słowotwórstwo języka doby staropolskiej. Przegląd formacji rzeczownikowych, red. K. Kleszczowa, Katowice 1996.
• Znosko A.: Słownik cerkiewnosłowiańsko-polski, Białystok 1996.
• Грималовський І.: «Наука, альбо способ зложення казання» І. Галятовського і становлення української релігійної терміносистеми, в: Сучасна українська богословська термінологія: від історичних традицій до нових концепцій. Матеріали Всеукраїнської наукової конференції Львів, 13-15 травня 1998 р., ред. М. Петрович, Г. Наконечна, Л. Петрович, А. Ясіновський, Львів 1998, с. 191-196.
• Дьяченко Г.: Полный церковно-славянский словарь (с внесеніемъ въ него важнѣйшихъ древне-русскихъ словъ и выраженій), Москва 1993 (репринт с 1900).
• Жовтобрюх М.А., Волох О.Т., Самійленко С.П., Слинько І.І.: Історична граматика української мови, Київ 1980.
• Історичний словник українського язика, ред. Є. Тимченко, т. І, з. 1-2, Харків–Київ 1930-1932.
• Мацьків П.: Концептосфера Бог в українському мовному просторі, Київ–Дрогобич 2007.
• Онишкевич М. Й.: Словник бойківських говірок, ч. 1-2, Київ 1984.
• Преображенский А.: Этимологический словарь русского языка, т. ІII, Москва 1910-1914.
• Савченко А. Н.: Сравнительная грамматика индоевропейских языков, Москва 1974.
• Словарь русского языка XI-XVII вв., ред. С.Г. Бархударов, вып. I-XXVIII, Москва 1975-.
• Словник української мови XVI-першої половини XVII ст., вип. вып. I-XXVIII, Львів 1974.
• Срезневский И.И.: Материалы для Словаря древнерусского языка, т. І-III, Москва 1958.
• Старославянский словарь (по рукописям X-XI веков), ред. Р.М. Цейтлин, Р. Вечерка, Э. Благовая, Москва 1994.
• Черненко І.: Лексико-семантичні групи церковно-релігійних термінів у «Російсько-українському словнику наукової термінології, в: Сучасна українська богословська термінологія: від історичних традицій до нових концепцій. Матеріали Всеукрвїнської наукової конференції Львів, 13-15 травня 1998 р., ред. М. Петрович, Г. Наконечна, Л. Петрович, А. Ясіновський, Львів 1998, с. 280-286.