150 years of prehistoric archaeology at the Jagiellonian University

• Authors: Chochorowski Jan

Title variants

PL

150 lat archeologii prehistorycznej w Uniwersytecie Jagiellońskim

• Languages of publication: EN

Abstracts

EN

The credit for establishing archaeology as an academic discipline at the Jagiellonian University goes to Józef Łepkowski (1826-1894), an antiquarian, art historian, and archaeologist, who obtained his habilitation there in 1863 in the field of “medieval archaeology with application to Slavic and Polish monuments” and, as a private docent, was granted the right to lecture. After his appointment as an associate professor in 1867, Józef Łepkowski became the head of the newly created JU Chair of Archaeology. The Chair, initially provisional, gained the status of a permanent one in 1874. In 1867 Łepkowski organised Gabinet Archeologiczny (the Archaeological Collection), with a wealth of archaeological finds from all over Polish lands, and with objects of art as well, which provided necessary basis for his teaching. After Łepkowski’s death, lectures in prehistoric archaeology did not resume until 1905, when Włodzimierz Demetrykiewicz (1859-1937) obtained his habilitation in the field of “prehistoric archaeology”. Demetrykiewicz, who attended Łepkowski’s lectures, was an educated lawyer but chose a career as a conservationist of monuments and prehistorian. Until 1933 he remained the main organizer of education in archaeology and prehistory at the Jagiellonian University. Later, the fate of the academic prehistoric archaeology was bound up with the research and organisational activity of Józef Żurowski (leader of academic prehistoric archaeology from 1933 to 1936), Tadeusz Sulimirski (from 1936, in fact till 1936, nominally till 1950), and the creator of the JU Institute of Archaeology, Rudolf Jamka (1950–1971).

PL

Nauczanie archeologii prehistorycznej na ziemiach polskich zostało zapoczątkowane w Uniwersytecie Jagiellońskim, w roku akademickim 1863/1864 za sprawą Józefa Łepkowskiego, który w 1863 roku habilitował się w zakresie archeologii i sztuki średniowiecznej, uzyskał tytuł docenta i prawo wykładania. W swoich pierwszych wykładach z cyklu „Archeologia sztuki średniowiecznej”, mówił m.in.: „O zabytkach słowiańskich i polskich, przedchrześcijańskich”, wprowadzając do nurtu kształcenia uniwersyteckiego tematykę najdawniejszych dziejów, wyprzedzających czasy historyczne. Informacji w tym zakresie dostarczały gromadzone wówczas przez różnych „miłośników starożytności”, zbiory znalezisk archeologicznych i podejmowane coraz częściej – dla ich pozyskania – prace wykopaliskowe. Ta swoista „moda” na gromadzenie materialnych pamiątek i źródeł wiedzy o najdawniejszej przeszłości była popularna zwłaszcza wśród inteligencji oraz wykształconego i patriotycznie nastawionego ziemiaństwa. Łepkowski, aktywny również w tym zakresie, już w 1867 roku zorganizował tzw. „Gabinet Archeologiczny UJ”, z bogatymi zbiorami znalezisk archeologicznych ze wszystkich ziem polskich a także zabytkami z dziedziny sztuki, stanowiący zaplecze dydaktyczne dla prowadzonych wykładów. W Gabinecie, który w 1871 roku został ulokowany w Collegium Maius UJ, tj. ówczesnym Kolegium Jagiellońskim przy ul. św. Anny, powstała również specjalistyczna biblioteka. Po uzyskaniu w 1866 roku stanowiska profesora nadzwyczajnego, w 1867 roku Józef Łepkowski obejmuje też utworzoną dla niego Katedrę Archeologii UJ; początkowo tymczasową, a w roku 1874 przemianowaną na stałą. Józef Łepkowski, świetny organizator (w 1886 roku rektor UJ), działacz społeczny, konserwator zabytków Krakowa, a przede wszystkim znakomity uczony cieszący się uznaniem wśród archeologów krajowych i europejskich, nie wykształcił jednak podobnego sobie następcy. Stąd też po jego śmierci w 1894 roku, wykłady z archeologii prehistorycznej podjął dopiero po 10-letniej przerwie (i po habilitowaniu się w 1905 roku), jeden z słuchaczy wykładów Łepkowskiego, a z wykształcenia prawnik – Włodzimierz Demetrykiewicz. Jego wykłady, ujęte w cykle trzyletnie, uporządkowane były chronologicznie, z zastosowaniem najnowszych wówczas koncepcji w zakresie periodyzacji pradziejów. To właśnie działalność Demetrykiewicza spina klamrą archeologię prehistoryczną w Uniwersytecie Jagiellońskim z czasów przed i po I wojnie światowej. Starania Włodzimierza Demetrykiewicza o odrębność kształcenia w zakresie archeologii prehistorycznej, zaowocowały uchwaleniem w 1925 roku przez Wydział Filozoficzny UJ, projektu odrębnych, 4-letnich studiów zakończonych magisterium z prehistorii. Projekt ten został zaaprobowany przez Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego i wprowadzony do oferty kształcenia uniwersyteckiego. Program studiów z prehistorii zaproponowany przez Demetrykiewicza, przewidywał wykłady kursowe obejmujące całokształt prehistorii, z trzema egzaminami cząstkowymi (epoka kamienia, epoki metali przed narodzeniem Chrystusa i epoki metali po narodzeniu Chrystusa), ćwiczenia oraz seminarium, na którym słuchacz miał przygotować pracę pisemną. Dochodziły do tego przedmioty uzupełniające z dziedziny nauk przyrodniczych i humanistycznych. Demetrykiewicz wielką wagę przykładał też do naukowej aktywizacji studentów. To z jego inicjatywy w 1929 roku zorganizowane zostało Koło Naukowe Słuchaczy Prehistorii Uniwersytetu Jagiellońskiego, którego spadkobiercą jest dzisiejsze Koło Naukowe Studentów Archeologii UJ. W niepodległej Polsce Włodzimierz Demetrykiewicz – podobnie jak Józef Żurowski, jego uczeń i (od 1933 roku) następca na stanowisku kierownika Katedry Archeologii Przedhistorycznej UJ – włączył się aktywnie w organizację służby ochrony zabytków, wchodząc w skład utworzonego w 1920 roku (według wzorców galicyjskiego Grona Konserwatorów), Państwowego Grona Konserwatorów Zabytków Przedhistorycznych. Józef Żurowski (doktorat w 1922, habilitacja w 1928 roku), prehistoryk, muzealnik i aktywny badacz terenowy, z racji własnych doświadczeń i kompetencji badawczych, w szerokim zakresie wprowadził do programu kształcenia uniwersyteckiego zagadnienia metodyki badań wykopaliskowych, wspierając ten nurt obowiązkowym udziałem studentów w praktykach terenowych. Istotne znaczenie w kształtowaniu warsztatu naukowego prehistoryków krakowskich w tym czasie miała też współpraca z Muzeum Archeologicznym PAU, kierowanym od 1937 roku przez historyka z wykształcenia ale też archeologa i wybitnego muzealnika – Tadeusza Reymana. To z tego pokolenia uczniów Demetrykiewicza i młodych współpracowników Żurowskiego, rekrutowało się grono znakomitych prehistoryków i praktyków w zakresie konserwatorstwa, muzealnictwa i metodyki badań terenowych w osobach m.in.: Gabriela Leńczyka (doktorat u Demetrykiewicza w 1929 roku), Rudolfa Jamki (mgr w 1930, dr w 1932), Kazimierza Salewicza (mgr w 1932), zamordowanego później w Katyniu Jana Fitzke (mgr 1932) i Józefa Marciniaka (mgr w 1933). W 1934 roku, już u Józefa Żurowskiego uzyskali też m.in. magisteria: Jan Bartys – również zamordowany w Katyniu i Stefan Nosek. To na barkach tego pokolenia archeologów spoczęły w dużej mierze losy krakowskiej archeologii w trudnych czasach końca lat 30-tych, wojny i okupacji niemieckiej oraz wczesnych lat powojennych. Po nagłej śmierci Żurowskiego w 1936 roku, Katedrę Prehistorii na Uniwersytecie Jagiellońskim obejmuje jednak wychowanek szkoły lwowskiej, uczeń m.in. Leona Kozłowskiego – Tadeusz Sulimirski, który rok później uzyskuje też stanowisko profesora nadzwyczajnego UJ. Sulimirski, po uzyskaniu habilitacji z prehistorii na Uniwersytecie Jana Kazimierza, w 1931 roku (w zastępstwie profesora Leona Kozłowskiego pełniącego w tym czasie funkcje rządowe), obejmuje Katedrę Prehistorii na macierzystej uczelni. Po powrocie Kozłowskiego przenosi się do Krakowa, z ugruntowaną pozycją badacza o wielkiej aktywności pisarskiej i terenowej (do września 1939 roku Sulimirski podejmował badania wykopaliskowe w 35 miejscowościach). Rozszerza też wówczas swoją działalność badawczą na zachodnią Małopolskę i pełni różne funkcje, m.in. w Polskiej Akademii Umiejętności, w tym funkcję sekretarza Komisji Prehistorycznej. To postać Tadeusza Sulimirskiego symbolizuje w pewnym sensie dramatyczne losy archeologii prehistorycznej na Uniwersytecie Jagiellońskim w tych czasach. Sulimirski, mający piękną, patriotyczną kartę udziału w walkach o niepodległość z lat 1918–1920, po klęsce wrześniowej jako kapitan wojsk pancernych przedostaje się przez Rumunię do Francji, a następnie do Wielkiej Brytanii i – w okresie organizacji Polskich Sił Zbrojnych na zachodzie – kontynuuje służbę wojskową na różnych stanowiskach. Później urlopowany z armii w 1941 roku, zostaje mianowany na stanowisko Sekretarza Generalnego w Ministerstwie Oświaty polskiego rządu emigracyjnego w Londynie. Sławę i uznanie zyskuje jednak jako wybitny, europejskiej rangi archeolog, przede wszystkim znawca prehistorii Europy Wschodniej i wczesnohistorycznych ludów koczowniczych; Kimmerów, Scytów i Sarmatów – niestrudzony społecznik i organizator aktywności naukowej polskiej emigracji, wieloletni rektor Polskiego Uniwersytetu na Obczyźnie. W Uniwersytecie Jagiellońskim, w latach okupacji, odpowiedzialność za losy archeologii prehistorycznej spadła na barki młodszego pokolenia uczniów i współpracowników Włodzimierza Demetrykiewicza i Józefa Żurowskiego. Należał do nich przede wszystkim Rudolf Jamka, który już w 1941 roku wraz z Albinem Jurą podjął tajne nauczanie w zakresie prahistorii, zorganizowane następnie (za zgodą rektora Władysława Szafera), w ramach Tajnego Uniwersytetu Jagiellońskiego, bazując na własnym księgozbiorze oraz bibliotece i zbiorach Muzeum Archeologicznego PAU. Lokal, biblioteka i zbiory Zakładu Archeologii Przedhistorycznej UJ, zostały bowiem zarekwirowane przez okupantów. To właśnie słuchacze tych zajęć, m.in. Maria Trzepacz-Cabalska i Stanisław Buratyński, tworzyli wraz z Rudolfem Jamką, zręby uniwersyteckiej archeologii prahistorycznej po zakończeniu okupacji. Istotną rolę odegrał tu też (po powrocie z Oflagu), Tadeusz Reyman, dyrektor Muzeum Archeologicznego PAU, prowadzący zajęcia z muzealnictwa, a przez jakiś czas również Stefan Krukowski. Rudolf Jamka położył też ogromne zasługi w budowie polskiej archeologii na Śląsku po zakończeniu II wojny światowej. W bardzo trudnych warunkach, borykając się z chorobą płuc, której nabawił się w latach okupacji, Jamka zorganizował Muzeum Prehistoryczne we Wrocławiu, którego został dyrektorem i już w czerwcu 1946 r. otworzył pierwszą na terenie polskiego Wrocławia wystawę poświęconą pradziejom Śląska. Równolegle z organizacją Muzeum Prehistorycznego przystąpił do tworzenia Zakładu Prehistorii na Uniwersytecie Wrocławskim, gdzie zajęcia dydaktyczne z tego przedmiotu rozpoczęto w początkach grudnia 1945 roku. Kiedy w 1950 roku Tadeusz Sulimirski z powodów politycznych zdecydował się ostatecznie na pozostanie w Anglii, to właśnie Rudolf Jamka obejmuje kierownictwo Katedry Archeologii Przedhistorycznej UJ, przemianowanej następnie na Katedrę Archeologii Polski. W kierowanej przez niego placówce, wypracowane zostały wówczas zasady kształcenia i strategii prowadzenia badań, które w pewnej mierze kontynuowane są po dziś dzień przez pokolenia jego starszych i młodszych uczniów. W 1971 roku profesor Rudolf Jamka, przy wsparciu swoich uczniów, profesorów Marka Gedla, Kazimierza Godłowskiego i Janusza Krzysztofa Kozłowskiego, doprowadza do powstania – w efekcie połączenia uniwersyteckich Katedr; Archeologii Polski i Archeologii Śródziemnomorskiej – dzisiejszego Instytutu Archeologii UJ. Profesor Rudolf Jamka został też mianowany pierwszym dyrektorem nowo powstałego Instytutu, ulokowanego już w samodzielnej siedzibie, uniwersyteckim budynku Collegium Minus (przy ul. Gołębiej 11). Zapoczątkowało to proces konsolidacji dwóch głównych specjalności archeologii w polskich uniwersytetach.

Keywords

EN

Jagiellonian University; antiquarianism; archaeology; prehistory

• Publisher: Instytut Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego
• Journal: Recherches Archéologiques Nouvelle Serie
• Year: 2015
• Volume: 7
• Pages: 7-36

Dates

published

2015

Contributors

author

Chochorowski Jan

• Instytut Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego

References

• Abramowicz A., 1991 Historia archeologii polskiej XIX i XX wiek, Warszawa – Łódź: Instytut Historii Kultury Materialnej PAN.
• Antoniewicz-Goraj B., 2005 Między teorią a praktyką. Aktywność Józefa Łepkowskiego w dziedzinie konserwacji zabytków, Wiadomości Konserwatorskie, 17, pp. 14–24.
• Chochorowski J., 2008 „Prace Archeologiczne” – seria wydawnicza Instytutu Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego, Prace Archeologiczne, 62, (wkładka bez paginacji).
• Chochorowski J., 2011 Godfryd Ossowski (1835–1897) – genialny samouk, archeolog, wybitny uczony, niezwykły człowiek … technik drogowy syberyjskiego traktu pocztowego, (in:) A. Kokowski, M. Wemhoff (eds.), Na srebrnym koniu (Das Silberne Pferd), Lublin, pp. 215–295.
• Demetrykiewicz W., 1885 Opieka prawna w Austrii dla zabytków sztuki i pomników historycznych. Ze szczególnym uwzględnieniem stosunków galicyjskich, Kraków.
• Demetrykiewicz, W., 1886 Konserwatorstwo dla zabytków archeologicznych. Studyum ze stanowiska dziejów kultury i nauki porównawczej prawa, Kraków.
• Fogel J., 1996 Archeologiczne tropy Józefa Łepkowskiego (1826–1894) w Wielkopolsce, Opuscula Musealia, 8, pp. 21–45.
• Gedl M., 1969 Katedra Archeologii Polski Uniwersytetu Jagiellońskiego w latach 1945–1967, Światowit, 30, pp. 249–257.
• Gedl M., 1971 Kierunek archeologii Polski na Uniwersytecie Jagiellońskim przed 1945 rokiem, Światowit, 32, pp.187–197.
• Gedl M., 1988 Wspomnienie o Profesorze Rudolfie Jamce, (in:) M. Gedl (ed.) Scripta Archaeologica, Kraków: Uniwersytet Jagielloński, pp. 11–24.
• Gedl M., 1990 Działalność dydaktyczna Włodzimierza Demetrykiewicza na Uniwersytecie Jagiellońskim, Materiały Archeologiczne, 25, pp. 220–223.
• Gedl M., 1996 Józef Łepkowski jako nauczyciel akademicki, Opuscula Musealia, 8, pp. 47–54.
• Gedl M. 2000 Włodzimierz Demetrykiewicz (1859–1937), (in:) J. Dybiec (ed.), Uniwersytet Jagielloński. Złota Księga Wydziału Historycznego, Kraków, pp. 129–137.
• Gedl M., 2000a Rudolf Jamka (1906–1972), (in:) J. Dybiec (ed.) Uniwersytet Jagielloński. Złota Księga Wydziału Historycznego, Kraków, pp. 486–492.
• Gedl M., 2007 Urywki wspomnień z lat pięćdziesiątych i późniejszych XX wieku, (in:) J. Chochorowski (ed.), Studia nad epoką brązu i wczesną epoką żelaza w Europie. Księga poświęcona Profesorowi Markowi Gedlowi na pięćdziesięciolecie pracy w Uniwersytecie Jagiellońskim, Kraków: Uniwersytet Jagielloński, pp. 11–21.
• Jamka R., 1960 Włodzimierz Demetrykiewicz twórca Zakładu Archeologii Przedhistorycznej UJ w Krakowie, Prace Archeologiczne, 1, Pradzieje powiatu krakowskiego, 1, pp. 9–15.
• Jamka R., 1964 Urywki z okupacyjnych wspomnień archeologa (in:) Alma Mater w podziemiu, Kraków, pp. 208–221.
• Jamka R., 1967 Archeologia Polski w Uniwersytecie Jagiellońskim, (in:) Studia z dziejów Wydziału Filozoficzno-Historycznego Uniwersytetu Jagiellońskiego, Prace Historyczne, 16, pp. 287–300.
• Jażdżewski K., 1968 Z okazji 70-lecia urodzin profesora Tadeusza Sulimirskiego, Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, Seria Archeologiczna, 15, pp. 7–14.
• Kajzer L., 1996 Wstęp do archeologii historycznej w Polsce, Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego.
• Kalinowski L., 2000 Marian Sokołowski (1839–1911), (in:) J. Dybiec (ed.), Uniwersytet Jagielloński.Złota Księga Wydziału Historycznego, Kraków, pp. 63–78.
• Karczewski M., 2015 Państwowe Grono Konserwatorów Zabytków Archeologicznych i Państwowe Muzeum Archeologiczne: ich rola w ochronie zabytków archeologicznych, Seminare, 36/4, pp. 183–197.
• Kobyliński Z., 2001 Teoretyczne podstawy konserwacji dziedzictwa archeologicznego, Warszawa: Fundacja Res Publica Multiethnica, Instytut Archeologii i Etnologii PAN.
• Kohn A., 1877, Das archäologische Cabinet der Jagiellonischen Universität in Krakau, Zeitschrift für Ethnologie, 9, pp. 151–155.
• Kozłowski S.K., 2012 Archeologiczne królestwo Wernera Radiga w Generalnym Gubernatorstwie, Kraków: Polska Akademia Umiejętności.
• Kozłowski S.K. 2012a, Tak wiele tak nieliczni. Młoda polska archeologia 1905–1928, Warszawa – Łódź.
• Kozłowski S.K. 2015 Kwiat Królestwa. Archeologów polskich trzecie pokolenie, Warszawa – Łódź.
• Krauss A., 1990, Działalność konserwatorska Włodzimierza Demetrykiewicza, Materiały Archeologiczne, 25, pp. 223–224.
• Kremer K., 1849 Uwagi o ważności zabytków sztuk pięknych na naszéj ziemi, Rocznik Towarzystwa Naukowego z Uniwersytetem Jagiellońskim złączonego, 4 (19), pp. 546–560.
• Lech J., 1997–1998 Between captivity and freedom: Polish archaeology in the 20th century, Archaeologia Polona, 35–36, pp. 25–222.
• Lepszy L., 1894 Wspomnienie pośmiertne o św. p. Józefie Łepkowskim, Wiadomości Numizmatycznoarcheologiczne, Osobne odbicie z Nru 1 i 2 (Zb. Ogóln. Nru 19 i 20), pp. 3–8.
• Łepkowski J., 1852 Sprawozdanie z podróży archeologicznéj po Sądeczczyźnie na posiedzeniu Tow. Nauk. Krak. Wydziału Archeol., Rocznik Towarzystwa Naukowego z Uniwersytetem Jagiellońskim złączonego, Oddział Sztuk i Archeologii, 2, pp. 229–243.
• Łepkowski K. 1855 Zbiorek starożytności w Ołpinach w Galicji, Gazeta Warszawska, r. 1855, 29, 32, 40, 42.
• Łętowski L., 1952 Wspomnienia pamiętnikarskie. Przygotował do druku, opatrzył wstępem i przypisami H. Barycz, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
• Majer J., Kremer J., 1851 Odezwa Towarzystwa Naukowego z Uniwersytetem Jagiellońskim Połączonego w celu archeologicznych poszukiwań, wraz ze skazówką mogącą posłużyć: za przewodnika w poszukiwaniach tego rodzaju, Rocznik Towarzystwa Naukowego z Uniwersytetem Jagiellońskim złączonego, 5 (20), pp. 123–126.
• Majkowska R., 1980 Starania Włodzimierza Demetrykiewicza o reformę konserwatorską w Galicji w latach 1885–1895, Rocznik Biblioteki PAN w Krakowie , 25, pp. 203–219.
• Nosek S., 1967 Zarys historii badań archeologicznych w Małopolsce, Wrocław – Warszawa – Kraków: PAN – Oddział w Krakowie, Prace Komisji Archeologicznej, nr 7.
• Ostrowski A. J., 1996 Józef Aleksander Łepkowski (1826–1894), Opuscula Musealia, Zeszyty Naukowe UJ, 8, pp. 9–20.
• Pomian K., 2002 Archeologia, historia, naród, (in:) Archeologia toruńska. Historia i teraźniejszość, Toruń: Muzeum Okręgowe w Toruniu, pp. 9–15.
• Radwański K., 1990 Życie i działalność profesora Włodzimierza Demetrykiewicza, Materiały Archeologiczne, 25, pp. 210–213.
• Rojek W., 2004 W służbie Polski i nauki. Tadeusz Sulimirski (1898–1983), (in:) J. Chochorowski (ed.), Kimmerowie Scytowie Sarmaci. Księga poświęcona pamięci profesora Tadeusza Sulimirskiego, Kraków: Uniwersytet Jagielloński, Instytut Archeologii, pp. 33–41.
• Rydzewski J., 1990 Działalność redakcyjna Włodzimierza Demetrykiewicza, Materiały Archeologiczne, 25, pp. 229–231.
• Schnaydrowa B., 1971 Z dziejów Muzeum Starożytności Towarzystwa Naukowego Krakowskiego, Rocznik Biblioteki PAN w Krakowie , 17, pp. 53–80.
• Schnaydrowa B., 1977 Z dziejów krakowskiej wystawy starożytności, Rocznik Biblioteki PAN w Krakowie, 23, pp. 131–151.
• Schnaydrowa B. 1980 Mapa archeologiczna Józefa Łepkowskiego. Geneza i okoliczności jej powstania, Rocznik Biblioteki PAN w Krakowie, 25, pp. 189–202.
• Skrzyński T., 2010 Powstanie i dzieje zbiorów archeologicznych i Muzeum Archeologicznego AU i PAU, Materiały Archeologiczne, 38, pp. 205–218.
• Sobol L., 2008 Zarys głównych kierunków działań Grona Konserwatorów Galicji Zachodniej z lat 1888–1905, Wiadomości Konserwatorskie, 24, pp. 95–102.
• Stolpiak B., 1984 Rozwój prahistorii polskiej w okresie 20-lecia międzywojennego, część I: 1918–1928, Poznań: Urząd Miejski w Inowrocławiu.
• Śliwa J., 2000 Piotr Bieńkowski (1865–1925), (in:) J. Dybiec (ed.), Uniwersytet Jagielloński. Złota Księga Wydziału Historycznego, Kraków, pp. 165–171.
• Sulimirski T., 1931 Kultura wysocka, Kraków: Polska Akademia Umiejętności.
• Sulimirski T., 1935 Sprawozdanie z działalności lwowskiego ośrodka prehistorycznego, Z Otchłani Wieków, 10/2, pp. 20 –28
• Sulimirski T., 1936 Notatki archeologiczne z Małopolski Wschodniej, Wiadomości Archeologiczne, 14, pp. 189 –197.
• Woźny M., 2010, Włodzimierz Demetrykiewicz (1859–1937) – pierwszy prehistoryk z Krakowa, Materiały Archeologiczne, 38, pp. 175–202.
• Woźny M., 2011, Początki Grona Konserwatorów Galicji Zachodniej w świetle krakowskich materiałów, Rocznik Krakowski, 77, pp. 77–88.
• Żurowski J., 1934 Dotychczasowe wyniki badań nad Kopcem Krakusa, Ilustrowany Kuryer Codzienny, dodatek w formie broszury, Kraków, pp. 1–11.