Dom czy szkoła? Wady i zalety nauczania domowego i szkolnego na ziemiach polskich w II połowie XIX i na początku XX wieku

• Authors: Monika Nawrot-Borowska

Title variants

EN

School or home? The advantages and disadvantages of homeschooling and school education on the Polish territory in the second half of the 19th and early 20th century

• Languages of publication: PL

Abstracts

Edukacja domowa, która stała się w ostatnich dekadach popularną formą realizacji obowiązku kształcenia w Stanach Zjednoczonych i niektórych krajach Europy, od 1991 r., a więc od 22 lat możliwa do realizacji jest także i w Polsce. Ustawa z 07.09.1991 r. dopuściła w formalno-prawnym znaczeniu uczenie się dzieci poza instytucjonalnym środowiskiem szkoły, czyli najczęściej w domu, w warunkach zorganizowanych przez rodziców. Edukacja domowa w Polsce, na skutek narastającej krytyki i kontrowersji wokół obecnie funkcjonującego modelu szkoły, zyskuje coraz większe grono zwolenników. Wobec stale rosnącego zainteresowania tą alternatywną formą edukacji, warto poznać przeszłość i historyczne korzenie tego zjawiska. Celem niniejszego tekstu jest próba rekonstrukcji i systematyki argumentów przemawiających zarówno za, jak i przeciw nauczaniu domowemu i szkolnemu, formułowanych przez publicystów pedagogicznych w II połowie XIX i na początku XX wieku. Jako podstawę źródłową, pozwalającą odtworzyć owe zalecenia teoretyczne wykorzystano podręczniki i poradniki pedagogiczne, także z zakresu wychowania i nauczania domowego, literaturę pedagogiczną, prasę kobiecą, rodzinną, a także polityczno- społeczno-literacką. Niniejszy tekst ma także na celu uświadomić czytelnikom, że mimo upływu stuleci, problem – jaka edukacja lepsza w domu czy w szkole – pozostaje tak samo palący, jak i nierozstrzygnięty.

EN

Homeschooling, which in recent decades has become a popular form of compulsory education in the United States and some European countries, has been available to be implemented in Poland for 22 years, since 1991. The Act of 07.09.1991 allowed - in the formal and legal sense - teaching children outside the institutional environment of the school, i.e. usually at home, in conditions organized by the parents. Homeschooling in Poland, as a result of growing criticism and controversy surrounding the currently operating school model, is gaining more and more supporters. Facing the ever-growing interest in this alternative form of education, it is worthwhile to get to know the past and the historical roots of this phenomenon. The purpose of this paper is to attempt to reconstruct and systematize arguments both for and against homeschooling and school education, formulated by educational columnists in the second half of the 19th and early 20th century. Textbooks and teaching guidebooks, including those in the field of education and homeschooling, teaching literature, as well as women's, family, political, social and literary press were used as a source basis allowing us to reconstruct these theoretical recommendations. This paper also aims to make readers aware that despite the passage of centuries, the problem "which education is better: the one at home or the one at school" remains as much urgent as unresolved.

Keywords

PL

edukacja domowa; kształcenie szkolne; ziemie polskie pod zaborami; II połowa XIX; początek XX wieku; poglądy pedagogiczne

EN

homeschooling; school education; the Polish territories during the partitions; the second half of the 19th century; the early 20th century; educational views

• Publisher: Akademia Ignatianum w Krakowie, Instytut Nauk o Wychowaniu, ul. Kopernika 26, 31-501 Krakow, Poland
• Journal: Edukacja Elementarna w Teorii i Praktyce
• Year: 2013
• Issue: 4(30)
• Pages: 29-54

Contributors

author

Monika Nawrot-Borowska

• Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy

References

• An. Dy., Do kwestii szkolnej, „Prawda”, (1881)37.
• Baranowski M., Pedagogika do użytku seminariów nauczycielskich i nauczycieli szkół ludowych, oprac. F. Majchrowicz, Gebethnera i Wolffa, Warszawa-Lublin-Poznań-Łódź-Kraków 1919 (wyd. 10).
• Bieńkowski T., Edukacja w rodzinie w Polsce do połowy XVIII wieku – wnioski z badań, [w:] Wychowanie w rodzinie od starożytności po wiek XX, red. J. Jundziłł, WSP, Bydgoszcz 1994.
• Bołdyerw A., Matka i dziecko rodzinie polskiej. Ewolucja modelu życia rodzinnego w latach 1795-1918, Wydawnictwo Neriton, Warszawa 2008.
• Brzozówki Z., Słówko o nauczycielkach, „Opiekun Domowy”, (1869)30.
• Budajczak M., Edukacja domowa: społeczne konteksty kształcenia się w rodzinnym gronie, poza instytucjonalnym środowiskiem szkoły, „Rys- Studio”, Poznań 2002.
• Budajczak M., Historyczne wymiary edukacji domowej, [w:] Nauczanie domowe dzieci polskich od XVIII do XX wieku, red. K. Jakubiak, A. Winiarz, Wydawnictwo Akademii Bydgoskiej im. Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz 2004.
• Celichowski A., Korepetytorowie w naszym wychowaniu młodzieży męskiej, „Opiekun Domowy”, (1876)17.
• Chmielewski J., Prawidła wychowania domowego. Kilka uwag dla rodziców według Dra Lauckharda, Franciszek Foltyn, Wadowice 1887.
• Chmielowski P., Co wychowanie z dziecka zrobić może i powinno. Wskazówki do postępowania z dziećmi na doświadczeniu i nauce oparte, Redakcya „Opiekuna Domowego”, Warszawa 1874.
• Chołodowska M., Stosunek rodziców do dzieci w Polsce wczesnośredniowiecznej, [w:] Wychowanie w rodzinie od starożytności po wiek XX, red. J. Jundziłł, WSP, Bydgoszcz 1994.
• Danek W., Adolf Dygasiński. Pisma pedagogiczne, Zakład im. Ossolińskich Wydaw, Wrocław 1957.
• Danysz A., O wychowaniu, Macierz Polska, Lwów 1903.
• Dawid J.W., Program postrzeżeń psychologiczno-wychowawczy nad dzieckiem od urodzenia do 20 roku życia, Warszawa 1887.
• Dupanloup F., Listy o wychowaniu dziewcząt, przeł. z franc. J. Kusztelanówna, nakł. i druk. Druk. i Księg. Św. Wojciecha, Poznań 1914.
• Dygasiński A., Jak się uczyć i jak uczyć innych, Warszawa 1889.
• Dziecko w rodzinie i społeczeństwie. Dzieje nowożytne, red. K. Jakubiak, W. Jamrożek, Wydaw. Uczelniane Akademii Bydgoskiej im. Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz Dzieduszycka A., Jeszcze o wychowaniu i powołaniu kobiety, „Niwa”, (1879)XIV.
• Dzieduszycki W., Listy o wychowaniu, nakł. aut.: Gubrynowicz i Schmidt, Lwów 1892.
• Edukacja domowa w Polsce. Teoria i praktyka, red. M i P. Zakrzewscy, Oficyna Wydawniczo-Poligraficzna „Adam”, Warszawa 2009.
• Eger F., Słówko o obowiązkach rodziców i nauczycielek w prowadzeniu dzieci, „Kronika Rodzinna”, (1874)12.
• Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku. Suplement, red. T. Pilch, Wydawnictwo Akademickie „Żak” Teresa i Józef Śniecińscy, Warszawa 2010.
• Encyklopedia Wychowawcza, t. VII, red. J. Lubomirski, skł. gł. Gebethnera i Wolffa, Warszawa 1881.
• Epsztein T., Edukacja dzieci i młodzieży w polskich rodzinach ziemiańskich na Wołyniu, Podolu i Ukrainie w II połowie XIX wieku, DiG, Warszawa 1998.
• Ewaryst Estkowski 1820-1856, oprac. W. Osterloff, L. Fiszer [etc.], Warszawa-Łódź- Poznań-Toruń 1921.
• Flis M., Leppert R., Historyczne i religijne źródła współczesnej edukacji domowej (home education) w USA, w: Nauczanie domowe dzieci polskich od XVIII do XX wieku, red. K. Jakubiak, A. Winiarz, Wydawnictwo Akademii Bydgoskiej im. Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz 2004.
• Foerster F.W., O wychowaniu obywatelskim. Zasadnicze zagadnienia etyki i pedagogiki politycznej, przeł. J. Kretz, Warszawa-Lublin-Łódź, b.r. Frappier O., Wpływ zbiorowy dzieci na siebie, „Wychowanie w Domu i Szkole”, (1911)6.
• Historia chłopów polskich, t. II, red. S. Ingot., Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1970.
• Ihnatowicz I., Społeczeństwo polskie 1864-1914, Krajowa Agencja Wydawnicza, Warszawa 1988.
• Ilnicka M., Dziecko i rodzina, „Bluszcz”, (1892)48. Ilnicka M., Wychowanie domowe, „Bluszcz”, (1894)10.
• Jasiński J., Świadomość narodowa na Warmii w XIX wieku, Pojezierze, Olsztyn 1983.
• Jastrzębiec, Domowe wychowanie, „Muzeum”, (1891)10.
• Jaworski T., 40-lecie szkoły pruskiej, „Tygodnik Ilustrowany”, (1913)36.
• Jezierski F., Nauczyciel ze stanowiska moralnego i naukowego. Dzieło dla rodziców i nauczycieli, S. Orgelbrand, Warszawa 1874.
• K. Z., O powołaniu kobiety, „Głos”, (1898)16.
• Kaczkowski Z., Kobieta w Polsce. Studium historyczno-obyczajowe, Petersburg 1895.
• Karol, Pokłosie, „Kłosy”, (1887)153.2002.
• Karol, Pokłosie. Mozoły szkolne, „Kłosy”, (1887)1139, tom XLIV.
• Karpowicz S., Pisma pedagogiczne, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo PAN, Wrocław-Kraków 1965.
• Karpowicz S., Szkice pedagogiczne, Księgarnia Naukowa, Warszawa 1897.
• Kneipp S., Dziecko zdrowe i chore, Dziecko zdrowe i chore. Poradnik dla matek i ojców troskliwych, Warszawa 1895.
• Korzeniowska W., Edukacja i wychowanie różnych warstw społecznych na ziemiach polskich od drugiej połowy wieku XIX do roku 1918, Impuls, Kraków 2004.
• Kosiński W., Pedagogika. Podręcznik dla wychowawców i nauczycieli, Poznań-Warszawa b.r. Krauz S., Walka o szkolę w Galicji, „Prawda”, (1906)36.
• Kronika miesięczna, „Biblioteka Warszawska”, (1897)II, z. 2. Krzymuska J., Kształcenie dziewcząt, „Przegląd Pedagogiczny”, (1898)7.
• Kwestia szkolna, „Prawda”, (1881)35.
• Legouve E., Ojcowie i dzieci w XIX wieku, przeł. J Trzcińska, Red. Przeglądu Tygodniowego, Warszawa 1874.
• Logouve E., Dzieje moralne kobiety, przeł. J. Trzcińska, t. II, Warszawa 1873.
• Lor A., W obronie korepetytorów, „Tygodnik Ilustrowany”, (1898)48.
• Lotzky, Poznaj duszę dziecka twego, przeł. P. FR., Warszawa 1914.
• Marrene W., Przesądy w wychowaniu. Studium pedagogiczne, Warszawa 1881.
• Miąso J., Reformy oświatowe w Prusach, Austrii i Rosji i ich wpływ na szkolnictwo polskie w II połowie XIX wieku, „Kwartalnik Pedagogiczny”, 157(1995)3.
• Mincer F., Kształcenie i nauka domowa dzieci w świetle pamiętników staropolskich (XVII w.), [w:] Wychowanie w rodzinie od starożytności po wiek XX, red. J. Jundziłł, WSP, Bydgoszcz 1994.
• Młoda nauczycielka, Francuzo-muzykomania, „Przegląd Pedagogiczny”, (1888)10.
• Morawski A., Matka chrześcijańska. Ukochanym dziatkom podług najcelniejszych mistrzów ułożył Adam Morawski, Kraków 1894.
• Moszczeńska I., Nasza szkoła w Królestwie Polskim, Księgarnia Narodowa, Lwów 1905.
• Nasze współczesne warunki domowego wychowania i nauczania, „Kronika Rodzinna”, (1876)17.
• Nauczanie domowe dzieci w rodzinie polskiej, red. K. Jakubiak, A. Winiarz, Wydawnictwo Akademii Bydgoskiej im. Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz 2004.
• Nauka i wychowanie dziewcząt, „Bluszcz”, (1878)43.
• Nawrot-Borowska M., Nauczanie domowe na ziemiach polskich w II połowie XIX i początkach XX wieku – zapatrywania teoretyczne i praktyka, Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz 2011.
• Nowe prawo o kształceniu domowym, „Głos”, (1897)8.
• O wpływie wychowawczym kółka rodzinnego i stosunku domu do szkoły, „Przegląd Pedagogiczny”, (1883)6.
• O wychowaniu macierzyńskim przez Zofiją Kowerską. Dzieło premiowane na konkursie przez redakcję „Bluszczu” ogłoszonym, nakł. Michała Glücksberga, Warszawa 1894.
• Okrucieństwo pruskie i dzikość moskiewska, „Przegląd Wszechpolski”, (1903).
• Olszyc J., Proletariat kobiecy VI. Nauczycielki, „Kronika Rodzinna”, (1877)23.
• Orzeszkowa E., Kilka słów o kobietach, nakł. S. Lewentala, Warszawa 1873.
• Pachocka A., Dzieciństwo we dworze szlacheckim w I połowie XIX wieku, Wydawnictwo Avalon, Kraków 2009.
• Pechnik A., O nadmiernym obarczeniu młodzieży w naszych gimnazjach, „Muzeum”, (1890).
• Pietkiewicz Z., Twardy chleb, „Prawda”, (1895)43.
• Plater-Zyberkówna C., Kilka myśli o wychowaniu w rodzinie, Warszawa 1903.
• Plenkiewicz R., Kształcenie młodzieży. Nauczanie początkowe i średnie, przedmowa J. Ochorowicz, b.w., Warszawa 1898.
• Plitz E., Z dziejów szkolnictwa, „Świat”, (1909)19.
• Richel K., Przeciążenie umysłowe, „Życie”, (1890)21.
• Sawczyński Z., Dra Kelnera pedagogika w urywkach, obejmująca sprawy szkoły początkowej i wychowania domowego, Kraków 1872.
• Scholtz F., Wady charakteru dziecięcego i ich leczenie, przeł. W. Dawid, Warszawa 1892.
• Sempołowska S., Niedola młodzieży w szkole galicyjskiej, Kraków 1906.
• Springer J., Lekarka domowa. Złota księga kobieca ku oświetlaniu i pouczeniu dla zdrowych i chorych o najważniejszych kwestiach nauki zdrowia i lecznictwa, b.w., Wiedeń, po 1900.
• Staszyński E., Polityka oświatowa caratu w Królestwie Polskim od powstania styczniowego do I wojny, Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, Warszawa 1968.
• Stosunek rodziców i nauczycieli prywatnych, „Przegląd Pedagogiczny”, (1891)21.
• Szkoła i korepetytor, „Niwa”, (1886)287.
• Szyc A., Nauka w domu. Przewodnik dla wychowawców, Warszawa 1895.
• Szycówna A., O powinnościach nauczyciela i jego kształceniu, Warszawa 1915.
• T.A., Z powodu odezwy Starego Nauczyciela, „Przegląd Pedagogiczny”, (1888).
• Ufer Ch., Nerwowość i wychowanie dziewcząt w domu i szkole, przeł. z niem. M. Goldbaum, Warszawa 1897.
• Urban W., Nauczanie domowe a szkolne w Małopolsce od XVI do XX wieku, [w:] Wychowanie w rodzinie od starożytności po wiek XX, red. J. Jundziłł, WSP, Bydgoszcz 1994.
• W sprawie pilnej i nader ważnej, „Kłosy”, (1880)784.
• W., Nauka i loteria, „Prawda”, (1901)35.
• W., W sprawie przeciążenia uczniów w szkołach średnich, „Szkoła”, (1876)28, 29.
• Wagner J., Nauczycielstwo i pedagogia. Spostrzeżenia i wskazówki naukowo-pedagogiczne, Warszawa 1902.
• Wybór nauczycieli domowych, „Opiekun Domowy”, (1874)45.
• Wychowanie dziecka według B. H. Gausserona, oprac. H. Michałowski, Warszawa 1902.
• Wychowanie w rodzinie polskiej od schyłku XVIII do połowy XX wieku, red. K. Jakubiak, A. Winiarz, Wydawnictwo Uczelniane Wyższej Szkoły Pedagogicznej, Bydgoszcz 2000.
• Wypisy z pedagogiki wydanej przez B. T., Warszawa 1846.
• Zen. Piet., Przymus szkolny, „Prawda”, (1894)35.
• Zen. Piet., Z dziedziny szkolnej, „Prawda”, (1895)37.
• Zwycięstwo duszy. Studium z dziejów miłości macierzyńskiej, „Biesiada Literacka”, (1889)5.
• Źródła do dziejów nauczania domowego dzieci polskich w XIX i XX wieku z bibliografią adnotowaną pamiętników i wyborem literatury pedagogicznej, red. Jakubiak K., Karłowska G., Nawrot M., Winiarz A., Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz 2005.
• Żarnowski J., Ojczyzną był język i mowa. Kultura polska a odbudowa niepodległości w 1918 roku, Krajowa Agencja Wydawnicza, Warszawa 1978.
• Żmijewska E., Czego powinniśmy zadąć od nauczycielek. Jeszcze o wychowaniu domowym słów kilka, „Tygodnik Ilustrowany”, (1900)50.
• Żołądź-Strzelczyk D., Dziecko w dawnej Polsce, Wydaw. Poznańskie, Poznań 2002.
• Żołądź-Strzelczyk D., Kabacińska-Łuczak K., Codzienność dziecięca opisana słowem i obrazem. Życie dziecka na ziemiach polskich od XVI do XVIII wieku, DiG, Warszawa 2012.
• Żołądź-Strzelczyk D., Rodzina szlachecka jako środowisko wychowawcze (XVI- XVII w.), [w:] Wychowanie w rodzinie od starożytności po wiek XX, red. J. Jundziłł, WSP, Bydgoszcz 1994.