Urbanistyczno-architektoniczne przekształcenia miast małopolskich od doby lokacyjnej po współczesność jako wyraz przeobrażeń funkcjonalnych.

• Authors: Krasnowolski Bogusław

Title variants

EN

Changes in urban and architectural tissue in chartered cities and towns of Małopolska as the expression of functional transformations.

• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

Regularne układy urbanistyczne, obejmujące zarówno osadnicze centra, jak rolnicze zaplecza (il. 6), rozmierzane według różnych systemów, są zjawiskiem charakterystycznym dla lokacji na prawie niemieckim, obejmującym w XIII i XIV w. Europę Środkowo-Wschodnią. O ile na Zachodzie regularne układy były wyjątkiem, na Wschodzie stawały się normą. Wynikało to z odmiennych dróg dochodzenia do samorządności: tam ewolucyjnie, tu w oparciu o gotowe wzory prawne i gospodarcze, importowane przez panów feudalnych wraz z kolonistami (Engel 1993). Lokacyjny plan osadniczego centrum występował w dwóch odmianach (Krasnowolski 2004): ulicowo-pasmowej (il. 1, 2) oraz nieco późniejszej i znacznie doskonalszej szachownicowej, „zainaugurowanej” może we Wrocławiu, znanej z okazałych kreacji z Krakowem (1257) na czele (il. 4) i setek realizacji prostych (il. 3, 5), w Małopolsce krzewionych zwłaszcza za Kazimierza Wielkiego (1333-70). Plan lokacyjnego miasta jest jego perspektywicznym programem, zjawiskiem trwalszym, niż wypełniająca go zabudowa, zmieniająca się wraz z przeobrażeniami funkcjonalnymi i potrzebami estetycznymi. Wobec niemal pełnego podzielenia powierzchni Polski (Małopolski) w dobie średniowiecznej kolonizacji granicami miast i wsi, tworzenie nowych organizmów w czasach nowożytnych było ograniczone. „Rewolucja przemysłowa” XVIII/XIX w. odzwierciedliła się w strukturze polskich miast z opóźnieniem. Po nielicznych realizacjach z końca XVIII w. (il. 9) i 1 poł. XIX (Krasnowolski 2003), dopiero ostatnia tercja XIX i pocz. XX w. zaowocowały – szczególnie w austriackiej Galicji - kształtowaniem nowej zabudowy o nowych, wielkomiejskich funkcjach (il. 10, 11), co jednak nie prowadziło do wykształcania nowych centrów (Z. Beiersdorf, A. Laskowski (red.) 2001): na ogół pozostały nimi do dzisiaj średniowieczne rynki. Trwałość i funkcjonalność – mimo zmieniających się funkcji – lokacyjnych planów urbanistycznych są wciąż widoczną cechą ogółu miast małopolskich (polskich, środkowoeuropejskich). Krajobraz miejski – wnętrz ulicznych i placowych – ukształtowany został w dużej mierze w XIX i XX w., większość panoram miejskich zdewastowała prymitywna urbanizacja doby komunistycznej (il. 12).

EN

Regular spatial plans covering both centres of settlement and the agricultural facilities (fig. 6), demarcated according to one of numerous measurement systems, are a phenomenon characteristic for cities and towns chartered on German law, under whose influence Central and Eastern Europe remained in the 14th and 15th centuries. While in Western Europe, regular layouts were an exception, they were becoming a standard further east. This resulted from differences in the development of self-government: in the West it was via evolution, and in the East – on the grounds of ready-made legal and economic models, imported by feudal overlords together with colonists (Engel 1993). There were two varieties of the charter-related plan of the settlement centre (Krasnowolski 2004), namely, the street-and-band system (fig. 1, 2), and the slightly later and more perfect grid solution. Possibly “inaugurated” in Wrocław, the latter was introduced elsewhere, with a magnificent and notable example being Kraków (1257; fig. 4) and hundreds of simple executions (fig. 3, 5), which in Małopolska were especially popular during the reign of King Casimir the Great (Kazimierz Wielki, 1333–1370). The plan of the chartered city is its prospective programme and a phenomenon more durable than the development that fills it, as the latter changes parallel to functional transformations and aesthetic requirements. With Poland (Małopolska) being nearly divided up by the borders of cities, towns and villages through mediaeval colonisation, establishment of new urban organisms in modern times was limited. The Industrial Revolution of the 18th and 19th centuries found reflection in the structure of Polish cities but not without a delay. After a small number of new projects from the late 18th (fig. 9) and the first half of the 19th (Krasnowolski 2003) centuries, it was only the last 30 years of the 19th and the early 20th century that brought about – especially in Austria and Galicia – the shaping of new developments endowed with the new metropolitan functions (fig. 10, 11), which, nevertheless, did not lead to the development of new centres (Z. Beiersdorf, A. Laskowski (eds.) 2001): in most cases this role has been retained by mediaeval market squares to this day. Durability and functionality of charter-related spatial development plans, despite the changing functions, is still visible features of the majority of towns and cities of Małopolska (Poland, Central Europe). The cityscape of internal street and square designs was to a great extent reshaped in the 19th and 20th centuries, and most city panoramas were devastated by the primitive urbanisation of the communist era (fig. 12).

• Publisher: Wyższa Szkoła Europejska im. ks. Józefa Tischnera
• Journal: Kultura i Polityka
• Year: 2008
• Issue: 4
• Pages: 9-33

Contributors

author

Krasnowolski Bogusław

• Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie; Wydział Historii i Dziedzictwa Kulturowego; Instytut Historii Sztuki i Kultury