Przyczynki do historii ściennych malowideł bizantyjsko-ruskich w Polsce : technika i konserwacja

• Authors: Stawicki Stanisław

Title variants

EN

A Contribution to the History of Byzantine-Rus' Murals in Poland. Technique and Conservation

• Languages of publication: PL EN

Abstracts

EN

The Byzantine-Rus’ murals which were created in the Crown and Lithuania between the turn of the fourteenth century and the mid-sixteenth century hold a special place in Polish history and art. They remain fascinating not only from the ideological-artistic point of view but also as regards their technical-technological and conservation aspects. This article presents a review of knowledge concerning the technique of the murals’ execution and the problems connected with their conservation which are available in accessible source material and literature published prior to the second world war. The article discusses studies on the non-extant painted decorations of the Benedictine Holy Cross church in Łysieć and the royal bed chamber in Wawel Castle (commissioned by Władysław Jagiełło from Rus’ artists), the surviving fragments of murals from the Uniate church in Supraśl (middle of the sixteenth century), the murals in the Sandomierz collegiate, founded by Władysław Jagiełło, the murals in the castle in Troki (fifteenth century?) of which only fragments of the original plaster have survived, murals in the Holy Trinity church in Lublin castle and the Basilian church in Supraśl, the decorations of the Holy Cross chapel in Wawel cathedral, paintings in the cathedral in Sandomierz, fragments of decorations in the Armenian cathedral in Lvov and the collegiate church in Wiślica. Sources mention high quality material which testify to the rank of the commissions and the rank of the wall decorations in question. The material included gold leaf (hammered gold) applied probably in all Byzantine-Rus’ paintings produced in the former Kingdom of Poland and Lithuania; the so-called rubrica — red clay, understood broadly as natural combinations of silicates and iron oxides; vermilion — a red pigment in the form of a natural mineral or prepared artificially; a group of pigments indispensable for the production of paints used for completing the paintings by stages by placing consecutive patches of light hues and dark emphasis; vessels (most probably non-absorbent) for storing liquid paint — the number of such vessels corresponded more or less to the number of colours required for the execution of a given painting. As a rule, the technique of the murals was determined „by intuition” which often led to serious misunderstandings. Certain scholars (M. Sokołowski, J. Rokoszny) revealed, however, apart from considerable intution also a correct comprehension of the Byzantine-Rus’ treatises on painting technique. Attempts were also made to draw conclusions upon the basis of chemical analyses which, in accordance with existing laboratory facilities, were modest but thorough (W. Peszczański, P. Cholodny). In the domain of conservation, the classification of the technique of the Byzantine-Rus’ paintings by J. Makarewicz to the tempera group (accepted also by Matusiak, Rutkowski and others) influenced the reinforcement (not always desireable and rather harmful) of the paint layer with diluted distemper, probably egg. Acetic acid was used for the removal of calcareous residues of plaster. The painting was disclosed with the aid of a thin layer of gypsum introduced onto the surface of later layers and then chipped off together with them. Disclosure was also accomplished by a more direct method based on the use of knives, hammers and spatulas. Blistered plaster was fastened onto the wall with nails as well as liquid gypsum which filled the spaces between the plaster and the wall. Artistic-aesthetic solutions reveal a tendency towards obtain ting proper artistic expression i.e. one which would take into consideration both the authenticity of the work of art and the state of its preservation. So-called neutral patches are employed, and recommended in those parts of the painting which are totally ruined and provide no bases for reconstruction. The reflections of A. Riegel show distinct beginnings of conservation critique which can be discerned also in the remarks and directives of the Russian Imperial Archeological Commission concerning the Supraśl murals. It must be stressed that regardless of the discrepancies between the emerging professional ethics and conservation work which in many instances was unsatisfactory, one simply must notice the permanent progress of conservation thought in Poland. A brief survey of source material and various studies proves that our contemporary technical-technological and conservation knowledge — if only as regards Byzantine-Rus’ murals — has a rich tradition and deserves our attention.

Keywords

PL

malowidła ścienne; kultura bizantyjska; kościół Św. Krzyża na Łyścu; cerkiew bazylianów w Supraślu; ścienne dekoracje malarskie; malowidła trockie; konserwacja malowideł; freski

• Publisher: Narodowy Instytut Dziedzictwa
• Journal: Ochrona Zabytków
• Year: 1994
• Issue: 1
• Pages: 3-21

Dates

published

1994

Contributors

author

Stawicki Stanisław

References

• W. Kochanowski, Pobazyliański zespoł architektoniczny w Supraślu, pow. Białystok, „Rocznik Białostocki”, t. IV. 1963;
• L. Lebiedzińska, Freski z Supraśla. Katalog wystawy, Białystok 1968;
• S. Makarewicz, Fundacja i założenia programowe polichromii bizantyńskiej z bazyliki katedralnej w Sandomierzu, „Studia Theologica Varsaviensia”, R. 13, 1975, nr 2;
• T. Mańkowski, Sztuka Ormian lwowskich, „Prace Komisji Historji Sztuki, t. VI. 1934-1935;
• S. Petkowić, Nektarij Serb, malarz z XVI wieku i jego działalność w klasztorze w Supraślu, „Rocznik Białostocki”, t. XVI, 1989;
• A. I. Rogow, Freski Supraśla (w:) Driewnierusskoje iskusstwo. Monumientalnaja żiwopis XI-XVIII ww., Moskwa 1980;
• A. Rożycka-Bryzek, Bizantyńsko-ruskie malowidła ścienne w kolegiacie wiślickiej, „Folia Historiae Artium”, t. II, 1965;
• A. Rożycka-Bryzek, Bizantyńsko-ruskie malowidła ścienne w kaplicy Świętokrzyskiej na Wawelu (w:) Studia do dziejow Wawelu, t. III, 1968;
• A. Rożycka-Bryzek, Bizantyńsko-ruskie malowidła w kaplicy zamku lubelskiego, Warszawa 1983;
• A. Rożycka-Bryzek, Program ikonograficzny malowideł cerkwi w Posadzie Robotyckiej (w:) Symbolae Historiae Artium., Warszawa 1986;
• J. Siennicki, Kościoł Św. Trojcy w Lublinie, „Południe”, 1924, nr 1, 1925, nr 2;
• J. Szczepkowski, Supraśl i BazyIjański Monaster, „Ziemia”, t. XVI, 1931, nr 13-14;
• S. Szymański, Freski z Supraśla. Proba rekonstmowania genealogii, „Rocznik Białostocki”, t. XI, 1972;
• A. Walicki, Malowidła ścienne kościoła Św. Trojcy na zamku w Lublinie (1418), „Studia do dziejow sztuki w Polsce”, t. III, Warszawa 1930;
• A. Walicki, Polichromia kościoła Św. Trojcy na zamku w Lublinie, „Ochrona Zabytkow” 1954, nr 3;
• A. Wyrzykowski, Zabytkowe freski w prezbiterium katedry sandomierskiej, Sandomierz 1934;
• „Kronika diecezji sandomierskiej”, R. XXVIII [1934], nr 10.
• F. Piekosiński, Rachunki dworu krola Władysława fagiełły i krolowej fadwigi z lat 1388-1420 Rozdział: Registrum dni Hynczconis vicethezauram ad annum pńmum. sue intromissionis in vicethezaurariatum videlicet anno domini MCCCLXXXXIII (w:) Monumenta medii aevi historica, t. XV, Krakow 1896.
• E. Rastawiecki, Spominki historyczne i artystyczne: Sztuki piękne za Władysława Jagiełły przy schyłku XV wieku, „Biblioteka Warszawska” t. III, 1852;
• A. Przeździecki, Życie domowe Jadwigi i Jagiełły. Z regestrow skarbowych z lat 1388-1417, tamże, t. IV, 1853;
• T. Wojciechowski, Kościoł katedralny w Krakowie (rozdział VI), Krakow 1900;
• A. Chmiel, Materyały archiwalne do budowy zamku, „Teka Grona Konserwatorow Galicji Zachodniej”, t. V, Wawel t. II, Krakow 1913;
• W. Podlacha, Historia malarstwa polskiego, Lwow 1913-1914; Malarstwo średniowieczne, t. I, s. 88 i 89;
• F. Kopera, Dzieje malarstwa w Polsce, Warszawa 1925-1929; Średniowieczne malarstwo w Polsce, t. I, s. 126 i 127;
• J. Nykiel, Budowa technologiczna obrazow na desce tzw. szkoły sądeckiej z lat 1420-1460, „Ochrona Zabytkow” 1962, nr 4, s. 6-31;
• J. Nykiel, Budowa technologiczna obrazow tzw. szkoły krakowskiej z lat 1430-1460 malowanych na podłożu drewnianym ", tamże 1969, nr 4, s. 273-283;
• J. Nykiel, Technologia malarstwa tablicowego Małopolski (1480— ok. 1510), tamże 1992, nr 3, s. 201-224
• J. Hopliński, Farby i spoiwa malarskie, Ossolineum 1959, s. 206 (wyd. II — 1990, s. 211);
• T. Sadziak, Klejowe i olejne prace pozłotnicze, „Biblioteka Muzealnictwa i Ochrony Zabytkow”, seria B, t. LXIX, s. 11-13 i s. 72
• S. Stawicki, Technika ściennych malowideł bizantyjsko-ruskich cz. II, „Ochrona Zabytkow” 1971, nr 1, s. 21
• W. W. Fiłatow, К istorii tiechniki stiennoj żiwopisi w Rossii (w:) Drieumieruskoje iskusstwo. Chudożestwiennaja kultura Pskowa, Moskwa 1968, s. 68 i 80.
• Teofila kapłana i zakonnika o sztukach rozmaitych Ksiąg Troje (przekł. T. Żebrawski), Krakow 1880, Ks. I, rozdz. XLI, s. 39;
• Theophilus, De diversis artibus (tekst łac. i przekł. ang. C. R. DodwelD London 196l, Book I, XXXIII, s. 31 i 32.
• Kronika Ławry Supraslskiey (w:) Archieograficzieskij sbornik dokumientow otnosiaszczichsia k istorii siewiero-zapadnoj Rusi, t. IX, Wilno 1870.
• S. Stawicki, Czy Nektarij autor ≫Tipika≪ był tworcą malowideł supraślskich, „Biuletyn Historii Sztuki” 1972, nr 1, s. 30-35;
• M. Stryjkowski, Kronika polska, litewska, żmodzka i wszystkiej Rusi. Wydanie nowe, będącedokładnempowtorzeniem... zr. 1582, t. II, Warszawa 1846, Księga XII, s. 58.
• J. Wiśniewski, Katalog prałatow i kanonikow sandomierskich od 1186 do 1926 (сz. I., dalej cyt. Katalog...) tudzież Sesje Kapituły Sandomierskiej od 1581 do 1866 r. (cz. II, dalej cyt. Acta ...), Radom 1928.
• W. Smokowski, Wspomnienia z Trok w 1822 r., ,Athenaeum”, t. V, Wilno 1841, s. 179. 40. tamże, s. 166 i 173.
• W. Syrokomla, Wycieczki po Litwie w promieniach Wilna, t. I, Wilno 1857, s. 93 i 94. 42.
• J. Hoppen, Malowidła ścienne zamku trockiego na wyspie, „Prace i Materiały Sprawozdawcze Sekcji Historji Sztuki”, t. II, z. 1-4, Wilno 1935, s. 234.
• K. Stronczyński, Opisy zabytkow starożytności w Gubernii Lubelskiej przez Delegacyę wysłaną z polecenia Rady Aministracyjnej Krolestwa w latach 1852 i 1853 zebrane, rysunkami w 2-ch osobnych atlasach zawartemi objaśnione, s. 23 i 24 (rękopis w Gabinecie Rycin Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie) — druk: Opisy zabytkow starożytności przez Delegacyę wysłaną z polecenia Rady Administracyjnej Krolestwa zebrane w Gubernii Lubelskiej w latach 1844 i 1846,
• A. Lerue, Album Lubelskie, Warszawa 1857, Oddział I, Poszyt III, s. 17 i 18.
• J. A. Wadowski, Kościoły Lubelskie na podstawie źrodeł archiwalnych, Krakow 1907, s. 67
• T. Rutkowski, Kazimierz Stronczyński jako inwentaryzator zabytkow (w:) Kazimierz Stronczyński numizmatyk, sfragistyk i iniventaryzator zabytkow, Łodź 1980, s. 63 przyp. 44.
• F. W. Korałłow, Pamiatnik driewnie-russkoj ikonopisi sochraniwszijsia w czasownie Sw. Trojcy goroda Lublina (w:) Pamiatnaja Kniżka Lublinskoj Gubiernii, Lublin 1904, otdieł czetwiortyj, s. 2 i 3.
• J. P.(iotrowski ?), Kościoł św. Trojcy na Zamku, „Głos Lubelski” 1917, nr 292, s. 2. 57. Tamże, s. 3
• M. Milewska, Prace konserwatorskie prowadzone przy malowidłach rusko-bizantyjskich w Kaplicy Trojcy Świętej na Zamku Lubelskim, „Studia i Materiały Lubelskie”, t. XIII, 1991, s. 74 oraz fot. 13.
• J. Makarewicz, Malomdła ścienne, ich konserwacya i restauracya (w:) Pamiętnik pierwszego Zjazdu Miłośnikow Ojczystych Zabytkow w Krakowie w dniach 3 i 4 lipca 1911 r., [Krakow] 1912, s. 111.
• R. Leszczyńska, Działalność konserwatorska Juliusza Makarewicza (Malowidła ścienne), „Ochrona Zabytkow” 1968, nr 2, s. 32.
• S. Makarewicz, Bizantyjsko-ruska polichromia katedry Sandomierskiej (praca doktorska 1973 r., mszps w ATK), s. 54, przyp. 88;
• S. Tomkowicz, Średniowieczne malowania ścienne odkryte w kaplicy na zamku w Lublinie, „Prace Komisji Historii Sztuki”, t. II, 1922, s. XLI i XLII. ;
• P. Bobrowskij, Matieriały dla gieografii i statistiki Rossii... Grodnienskaja gubiernija. Czast wtoraja, Sanktpietierburg 1863, s. 1031.
• N. Dałmatow, Supraslskij Błagowieszczenskij Monastyr, Sanktpietierburg 1892, s. 424 i 425.
• P.N. Batiuszkow, Biełorussija i Litwa, rozdz. Objasnienija k risunkom, S-Pietierburg 1890, s. 141.
• P.P. Pokryszkin, Blagowieszczenskaja cierkow w Supraslskom monastyrie (w:) Sbornik Archieologi czeskich statiej podniesiennyj grafu A.A. Bobrinskomu..., S. Pietierburg 1911, s. 232. 78. Tamże, s. 233 i 237.
• P. Keppen, Spisok russkimpamiatnikam służaszczim k sostawleniju istorii chudożestw..., Moskwa 1822, s. 119 ・
• J. Muczkowski, Dwie kaplice Jagiellońskie w katedrze krakowskiej, Krakow 1858 (także 1859), s. 21 i 22
• J. Łepkowski, Die Heiligengeist- und heil. Kreuz-Capelle der Krakaeur Domkirche, „Mitteilungen der K. K. Zentral-Kommission zur Erforschung und Erhaltung der Baudenkmale”, Wien I860, t. V, s. 294.
• M. Sokołowski, Rzecz o malarstwie. Obrazy (w:) Wystawa archeologiczna polsko-ruska urządzona we Lwowie w roku 1885, Lwow 1886, s. 20
• F. Kopera, O malarstwie bizantyńskiem w Polsce, „Polskie Muzeum”, Krakow [1906], R. I., z. VIII, s. 2
• A. Riegl, Die Restaurierung der Wandmalerein in der Heiligenkreuzkapelle des Domes auf dem Wawel zu Krakau, „Mitteilungen...”, Wien 1904, t. III, szp. 280.
• A. J. Uspienskij, Carskije ikonopiscy i żiwopiscy XVII w. Slowar, Moskwa 1910, s. 35, 83, 147, 313-317;
• S. Stawicki, W sprawie techniki malowideł ściennych w cerkwi pw. św. Jerzego w Tymowie, „Ochrona Zabytkow” 1973, nr 2, s. 132. 89
• L. Krzyżanowski, Dyskusja o konserwacji malowideł ściennych, „Ochrona Zabytkow”, 1968, nr 3, s. 76.
• J. Rokoszny, Średniowieczne freski w katedrze sandomierskiej, „Sprawozdania Komisji do badania historii sztuki w Polsce”, Krakow 1914, t. IX, z. III i IV, szp. 452.
• B. Janusz, Odkrycie freskow średniouAecznych w katedrze ormjańskiej, „Słowo Polskie”, Lwow 1925, nr 161, s. 6.
• M. Hołubeć, Widkryttja serednowicznych freskiw u wirmenskomu sobori u Lwowi, „Stara Ukraina” 1925, nr VII-X, s. 126.
• J. Piotrowski, Katedra we Lwowie w świetle restauracyj i ostatnich odkryć, Lwow 1925, s. 32.
• F. Macier, Cataloque des manuscrits armeniens et georgiens de la Bibliotheque Nationale, Paris 1908; tenże, Notice d ’un document d'iconographie armenienne (w:) Documents d ’art armeniens, De arte illustrandi, Paris 1924, s. 25 i d.
• M. Berthelot, La chimie au moyen age, Paris 1893, t. I, s. 23 oraz 180 i d.;
• J. M. Stillman, The story of alchemy and early chemistry, New York I960, s. 202 i 203.
• T. Szydłowski, O odbudowie kolegjaty wiślickiej, „Ochrona Zabytkow Sztuki” 1930-1931, z. 1-4, s. 94.
• W. Mole, Kilka uwag o malowidłach ściennych w Wiślicy, tamże, s. 100.

Identifiers

ISSN

0029-8247