The Sacred in the Spatial Arrangements of Chartered Cities in Małopolska in 13th–15th Centuries

• Authors: Krasnowolski Bogusław

Title variants

PL

Sacrum w układach przestrzennych lokacyjnych miast Małopolski w XIII–XV wieku

• Languages of publication: EN PL

Abstracts

EN

The sacred space may be analysed in terms of function (parish, monastic and ‘other’ compounds) and origins pre-incorporation compounds, from compounds from the incorporation and most-incorporation period). The Krakow from the incorporation period of 1257 together with the lower outer settlement – Okół and the suburbs; the sacrum related to the oldest Jewish community occupies a separate space. The sacrum made a considerable contribution to the urban landscape of one of the larger Krakow satellites, i.e. Kazimierz; it was rather modestly demonstrated in Kleparz. Significant differentiation can be observed in the pre-incorporation, during-incorporation period and post-incorporation Sandomierz. Mining towns such as Bochnia, Wieliczka and Olkusz were rather unique. The peregrination of Sącz is another, separate subject: it concerns the pre-incorporation Sącz associated with what later became Podgrodzie, St Kinga’s Sącz (Stary Sącz) and Nowy Sącz. In most small Lesser Poland towns, the sacrum was limited to a parish church compound (founded together with incorporation, sometimes preceding – less often following – incorporation), occasionally to a medicant monastic compound and a hospital (with a chapel).

PL

Przestrzeń sakralną można rozpatrywać pod kątem funkcji (zespoły parafialne, klasztorne i „inne”) oraz genezy (zespoły przedlokacyjne, z doby lokacji i polokacyjne). Wielkie zróżnicowanie tej przestrzeni prezentuje Kraków doby lokacji z 1257 roku wraz z włączonym doń podgrodziem – Okołem i przedmieściami; odrębne miejsce zajmuje sacrum związane z najstarszą krakowską gminą żydowską. Znaczącą rolę odgrywało sacrum w układzie urbanistycznym większego krakowskiego satelity – Kazimierza, skromniej przedstawiało się na Kleparzu. Znaczne zróżnicowanie obserwujemy w przedlokacyjnym, lokacyjnym i polokacyjnym Sandomierzu. Pewną specyfiką wyróżniały się miasta górnicze: Bochnia, Wieliczka i Olkusz. Odrębne zagadnienie wiąże się z „peregrynacją” Sącza: przedlokacyjnym Sączem wiązanym z późniejszym Pogrodziem, Sączem św. Kingi (Starym) i Nowym Sączem. W większości niewielkich miast małopolskich sacrum ograniczone było do zespołu kościoła parafialnego (fundowanego wraz z lokacją, niekiedy ją poprzedzającego, rzadziej pojawiającego się po lokacji), niekiedy też do mendykanckiego zespołu klasztornego i szpitala (z kaplicą).

Keywords

EN

sacrum; German law; spatial arrangements; sacred space; church; Małopolska

PL

sacrum; urbanistyka; lokacja na prawie niemieckim; przestrzeń sakralna; świątynia; Małopolska

• Publisher: Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie
• Journal: Folia Historica Cracoviensia
• Year: 2015
• Volume: 21
• Pages: 7-44

Dates

issued

2015

Contributors

author

Krasnowolski Bogusław

• Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie

References

• Primary sources
• Acta Camerae Apostolicae, vol. 1: 1207–1344, ed. J. Ptaśnik, Cracoviae 1913 (Monumenta Poloniae Vaticana, 1).
• Długosz J., Annales seu cronicae incliti Regni Poloniae, Lib. I–II, ed. W. Semkowicz-Zaremba, K. Sieradzka, B. Modelska-Strzelecka, Varsaviae 1964.
• Długosz J., Liber beneficiorum, vol. 3, wyd. A. Przezdziecki, Cracoviae 1864.
• Kodeks dyplomatyczny miasta Krakowa: 1257–1506, cz. 3, wyd. F. Piekosiński, Kraków 1882.
• Księgi radzieckie kazimierskie 1369–1381 i 1385–1402, red. A. Chmiel, Kraków 1932.
• Najstarsze księgi i rachunki miasta Krakowa, wyd. F. Piekosiński, J. Szujski, Kraków 1878.
• Zbiór dyplomów klasztoru mogilskiego przy Krakowie, red. E. Janota, [in:] Monografia opactwa Cystersów we wsi Mogile, cz. 2, Kraków 1867, no. 19.
• Secondary works
• Antosiewicz K., Zakon Kanoników Regularnych Ducha Świętego de Saxia w Krakowie, [in:] Studia z dziejów kościoła Św. Krzyża w Krakowie, red. Z. Kliś, cz. 1, Kraków 1996, pp. 11–30.
• Bajka M., Florek M., Nowe dane do badań nad cmentarzyskami wczesnośredniowiecznego Sandomierza, „Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego” 33 (2011), pp. 169–181.
• Beiersdorf Z., Krasnowolski B., Stary Sącz, zarys historii rozwoju przestrzennego, Kraków 1984.
• Beiersdorf Z., Kleparz, [in:] Kraków. Nowe studia nad rozwojem miasta, red. J. Wyrozumski, Kraków 2007, pp. 427–451.
• Berdecka A., Lokacje i zagospodarowanie miast królewskich w Małopolsce za Kazimierza Wielkiego (1333–1370), Wrocław 1982.
• Berdecka A., Lokacje miast małopolskich za Władysław Łokietka, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 31 (1983) z. 3, pp. 335–344.
• Bogucka A., Samsonowicz H., Dzieje miast i mieszczaństwa Polsce przedrozbiorowej, Wrocław 1986.
• Buko A., Początki Sandomierza, Warszawa 1998.
• Burdzy D., Sandomierski klasztor Św. Marii Magdaleny w średniowieczu, „Nasza Przeszłość” 108 (2007), pp. 215–234.
• Buśko C., Głowa W., Osada przedlokacyjna na Rynku krakowskim, „Krzysztofory” 28 (2010) part 1, red. E. Firlet, pp. 145–152.
• Dekański D. A., Początki zakonu dominikanów w prowincji polsko-czeskiej. Pokolenie św. Jacka w zakonie, Gdańsk 1999.
• Dębowski T., Archeologiczny ślad najstarszych umocnień Krakowa lokacyjnego, „Studia Archeologiczne” 48 (1996), pp. 199–207.
• Dobrowolski K., Dzieje kultu św. Floriana w Polsce do połowy XVI wieku, Warszawa 1923, (Rozprawy Historyczne Towarzystwa Naukowego Warszawskiego, 2).
• Dzieje Sandomierza, red. H. Samsonowicz, t. 1: Średniowiecze, red. S. Trawkowski, Warszawa 1993.
• Eysymontt R., Kod genetyczny miasta. Średniowieczne miasta lokacyjne Dolnego Śląska na tle urbanistyki europejskiej, Wrocław 2009.
• Firlet J., Pianowski Z., Wawel do roku 1300, [in:] Kraków, nowe studia nad rozwojem miasta, red. J. Wyrozumski, Kraków 2007 (Biblioteka Krakowska, 150), pp. 45–66.
• Fischer S., Losy kazimierzowskiej fundacji, szkic z dziejów Bochni, Bochnia 1927.
• Florek M., Kościół św. Jakuba i dawny klasztor Dominikanów w Sandomierzu w świetle ostatnich badań archeologicznych i architektonicznych, „Zeszyty Sandomierskie” 1995 nr 3, pp. 19–24.
• Florek M., Kościół św. Jakuba i dawny klasztor Dominikanów w Sandomierzu, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 1/42 (1994), pp. 3–25.
• Friedberg M., Założenie i początkowe dzieje kościoła N. P. Marii w Krakowie, „Rocznik Krakowski” 22 (1929), pp. 1–31.
• Głowa W., Wczesnośredniowieczne cmentarzysko szkieletowe na Rynku Głównym w Krakowie, „Krzysztofory” 28 (2010) cz. 1, red. E. Firlet, pp. 129–144.
• Goras M., Układy dwunawowe w architekturze krakowskich mendykantów w okresie średniowiecza, [in:] Mendykanci…, op. cit., pp. 299–324.
• Grodecki, Iwo Odrowąż, Polski słownik biograficzny, t. 10, Wrocław 1962–1964, pp. 187–192.
• Grzybkowski A., Zagadnienie długich chórów kościołów mendykanckich w Europie Środkowo-Wschodniej w XIII w., [in:] Zakony franciszkańskie w Polsce, cz. 1, red. J. Kłoczowski, Lublin 1989, pp. 227–247.
• Jop S., Lokalizacja kościoła św. Mikołaja w przestrzeni miejskiej Sandomierza, „Przegląd Sandomierski” 3 (1997), pp. 47–64.
• Kanior M. OSB, Wczesnośredniowieczne dzieje kościoła Św. Mikołaja w Krakowie, [in:] Studia z dziejów kościoła Św. Mikołaja w Krakowie, red. Z. Kliś, Kraków 2002, pp. 9–21.
• Kiryk F., Bochnia do połowy XVII w., [in:] Bochnia, dzieje miasta i regionu, red. F. Kiryk, Z. Ruta, Kraków 1980, pp. 78–151.
• Kiryk F., Kościół i parafia Św. Pawła w Sandomierzu w okresie staropolskim, [in:] Ecclesia – cultura – potestas. Studia z dziejów kultury i społeczeństwa. Księga ofiarowana Siostrze Profesor Urszuli Borkowskiej OSU, red. P. Kras, A. Januszek, Kraków 2006, pp. 105–127.
• Kiryk F., Początki miasta, [in:] Dzieje miasta Nowego Sącza, t. 1, red. F. Kiryk, Kraków 1992, pp. 85–96.
• Kiryk F., Pozostałe miasta regionu olkuskiego, [in:] Dzieje Olkusza i regionu olkuskiego, red. F. Kiryk, R. Kołodziejczyk, Kraków 1978, pp. 341–370.
• Kiryk F., Rozwój urbanistyczny Małopolski (XIII–XV w.). Województwo krakowskie (powiaty południowe), Kraków 1985, pp. 258–264.
• Komorowski W., Krakowski ratusz w średniowieczu i domniemany dwór Artusa w Krakowie, „Rocznik Krakowski” 64 (1998), pp. 7–34.
• Komorowski W., Sudacka A., Rynek Główny w Krakowie, Wrocław 2008.
• Kornecki M., Fazy przebudowy gotyckiego kościoła w Skale, „Teka Komisji Urbanistyki i Architektury Oddziału PAN w Krakowie” 1 (1967), pp. 181–19.
• Kozłowska-Budkowa Z., Założenie klasztoru OO. Dominikanów w Krakowie, „Rocznik Krakowski” 20 (1926), pp. 1–19.
• Kozłowska-Budkowa Z., Z dziejów kolegiaty św. Andrzeja w Krakowie, „Studia Historyczne” 10 (1967), pp. 23–30.
• Krasnowolska M., Kmietowicz-Drathowa I., Krakowska Skałka: topografia i zabudowa, „Studia Claromontana” 17 (1997), pp. 201–271.
• Krasnowolska M., Z dziejów budowy zespołu augustiańskiego, „Rocznik Krakowski” 47 (1976), pp. 23–44.
• Krasnowolski B., Krakowski ośrodek religijny od X do XX wieku, [in:] Małopolska, z. 1: Kraków, red. Z. Noga, Kraków 2007, pp. 86–91 (Atlas Historyczny Miast Polskich, 5).
• Krasnowolski B., Lokacje na prawie niemieckim a układy urbanistyczne Krakowa w wiekach XIII i XIV, [in:] Urbs celeberrima. Księga pamiątkowa na 650-lecie lokacji Krakowa, red. A. Grzybkowski, T. Grzybkowska, Ż. Żygulski jr, Kraków 2008, pp. 23–82.
• Krasnowolski B., Lokacyjne układy urbanistyczne na obszarze Ziemi Krakowskiej w XIII i XIV wieku, cz. 1, Kraków 2004.
• Krasnowolski B., Lokacyjne układy urbanistyczne na obszarze Ziemi Krakowskiej w XIII i XIV wieku, cz. 2, Kraków 2004.
• Krasnowolski B., Między Wschodem a Zachodem. Studia nad historią i sztuką pogranicza polsko-łemkowskiego, Toruń 2010.
• Krasnowolski B., Młynówka Królewska – geneza i przekształcenia, „Rocznik Krakowski” 69 (2003), pp. 25–33.
• Krasnowolski B., Poszerzenie układu urbanistycznego centrum po 1349 roku – analiza modularna, [in:] Małopolska, z. 2: Sandomierz, red. Z. Noga, Sandomierz–Kraków 2014, s. 9–10 (Atlas Historyczny Miast Polskich, 5).
• Krasnowolski B., Trzy układy przestrzenne Nowego Targu, „Wierchy” 70 (2004), pp. 127–138.
• Krasnowolski B., Układ przestrzenny krakowskiego Kazimierza w wieku XIV, „Rocznik Krakowski” 54 (1988), pp. 17–57.
• Krasnowolski B., Układ urbanistyczny Krakowa Wielkiej Lokacji 1257 roku na tle średniowiecznej urbanistyki środkowoeuropejskiej, [in:] Mecenat artystyczny a oblicze miasta. Materiały 56. Ogólnopolskiej Sesji Naukowej Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Kraków 8–10 XI 2007, Kraków 2008, pp. 11–32.
• Krasnowolski B., Układ urbanistyczny lokacyjnego Sandomierza (1286) – analiza modularna, [in:] Małopolska, z. 2: Sandomierz, red. Z. Noga, Sandomierz–Kraków 2014, s. 8–9 (Atlas Historyczny Miast Polskich, 5).
• Krasnowolski B., Urbanizacja Małopolski w dobie Bolesława Wstydliwego: kompozycje i programy układów lokacyjnych, cz. 1–2, „Teka Komisji Urbanistyki i Architektury Oddziału PAN w Krakowie” 38–39 (2006–2007), pp. 47–63.
• Kubik K., Wielicki zamek salinarny, „Studia i Materiały do Dziejów Żup Solnych w Polsce” 5 (1976), pp. 76–90.
• Laberschek J., Rola średniowiecznego Lelowa jako rezydencji panującego, ośrodka dóbr monarszych i powiatu sądowego, „Teki Krakowskie” 1 (1994), pp. 49–62.
• Labuda G., Kto był fundatorem-założycielem klasztoru Franciszkanów w Krakowie?, [in:] Zakony franciszkańskie w Polsce, red. J. Kłoczowski, t. 1, cz. 1, Lublin 1983, pp. 369–382.
• Lenkiewicz T., Kościół Marii Magdaleny w Krakowie w świetle ostatnich odkryć archeologicznych, „Biuletyn Krakowski” 1 (1959), pp. 78–98.
• Małopolska, z. 2: Sandomierz, red. Z. Noga, Sandomierz–Kraków 2014 (Atlas Historyczny Miast Polskich, t. 5).
• Małopolska, z. 3: Wieliczka, red. Z. Noga [in print] (Atlas Historyczny Miast Polskich, 5).
• Mendykanci w średniowiecznym Krakowie, red. K. Ożóg, K. Gałuszka OP, A. Zajchowska, Kraków 2008.
• Morawski Z., „Intra muros”. Zarys problematyki cmentarza miejskiego w średniowieczu, [in:] Czas i przestrzeń w dawnych miastach. Studia ofiarowane Henrykowi Samsonowiczowi w sześćdziesiątą rocznicę urodzin, red. A. Wyrobisz, M. Tymoński, Warszawa 1991, pp. 93–99.
• Morawski Z., Funkcje religijne placów miejskich w średniowiecznej Polsce, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 40 (1992) z. 3, pp. 295–303.
• Morawski Z., Miejskie układy przestrzenne, [in:] Architektura gotycka w Polsce, red. T. Mroczko, M. Arszyński, t. 1, Warszawa 1995, pp. 31–38.
• Niewalda W., Krasnowolski B., Układy urbanistyczne krakowskiego Okołu – próba rekonstrukcji, „Teka Komisji Urbanistyki i Architektury Oddziału PAN w Krakowie” 15 (1981), pp. 69–83.
• Niewalda W., Rojkowska H., Najstarsze relikty kościoła Św. Trójcy oraz kaplicy grobowej Pileckich odkryte przed zachodnią elewacją kościoła Dominikanów w Krakowie, „Krzysztofory” 30 (2012), pp. 243–250.
• Niewalda W., Rojkowska H., Średniowieczny kościół Franciszkanów w świetle ostatnich badań, [w:] Mendykanci w średniowiecznym Krakowie, red. K. Ożóg, K. Gałuszka OP, A. Zajchowska, Kraków 2008, pp. 271–298.
• Niewalda W., Rojkowska H., Układy urbanistyczne Okołu do połowy XIV wieku, [in:] Małopolska, z. 1: Kraków, red. Z. Noga, Kraków 2007, pp. 27–29 (Atlas Historyczny Miast Polskich, 5).
• Niewalda W., Rojkowska H., Zespół klasztorny Franciszkanów w Krakowie – relikty z XIII wieku, [in:] Studia z dziejów kościoła Franciszkanów w Krakowie, red. Z. Kliś, Kraków 2006, pp. 81–130.
• Niewalda W., Sprawozdanie z badań archeologicznych na terenie zamku żupnego w Wieliczce, [in:] Badania archeologiczne prowadzone przez Muzeum Żup Krakowskich w Wieliczce w 1971 r., Wieliczka 1971, pp. 49–56.
• Niewiński A., Przestrzeń kościelna w topografii średniowiecznego Krakowa. Próba syntezy, Lublin 2004.
• Paszenda J., Kościół Św. Barbary w Krakowie z domem zakonnym księży Jezuitów, Kraków 1985 (Biblioteka Krakowska, 125).
• Pencakowski P., Gotyckie kościoły zakonu św. Franciszka w Starym i Nowym Sączu, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki” 36 (1991) z. 2, pp. 83–102.
• Pianowski Z., Architektura i urbanistyka Wawelu do około1320 roku, [in:] Małopolska, z. 1: Kraków, red. Z. Noga, Kraków 2007, pp. 29–30 (.
• Piotrowicz J., Dzieje miasta Wieliczki w wiekach średnich, [in:] Wieliczka, dzieje miasta (do roku 1980), red. S. Gawęda, A. Jodłowski, J. Piotrowicz, Kraków 1990, pp. 61–124.
• Piotrowicz J., Żupa solna, [in:] Bochnia, dzieje miasta i regionu, red. F. Kiryk, Z. Ruta, Kraków 1980, p. 91.
• Piotrowicz J., Żupy krakowskie w pierwszych wiekach rozwoju od połowy XIII do początków XVI w., [in:] Dzieje żup krakowskich, Wieliczka 1988, pp. 103–158.
• Radwański K., Kraków przedlokacyjny, rozwój przestrzenny, Kraków 1975.
• Rojkowska H., Niewalda W., Kościół Św. Mikołaja w świetle ostatnich badań historycznych i architektonicznych w latach 1994–1996, [in:] Studia z dziejów kościoła Św. Mikołaja w Krakowie, red. Z. Kliś, Kraków 2002, pp. 91–136.
• Rożek M., Nieznany kościół św. Szczepana w Krakowie, „Biuletyn Historii Sztuki” 36 (1974), pp. 215–226.
• Samsonowicz H., [reviewed by: J. Wyrozumski, Dzieje Krakowa, t. 1: Kraków do schyłku wieków średnich, Kraków 1992], „Przegląd Historyczny” 84 (1993) z. 1, pp. 108–110.
• Seprka J., Nekropolie możnowładcze w krakowskich klasztorach mendykanckich w średniowieczu, [in:] Mendykanci w średniowiecznym Krakowie, red. K. Ożóg, K. Gałuszka OP, A. Zajchowska, Kraków 2008, pp. 59–74.
• Skibiński S., Pierwotny kościół Franciszkanów w Krakowie, Poznań 1977.
• Skibiński S., Program ideowy i funkcje kościoła Franciszkanów w Krakowie, [in:] Sztuka i ideologia XIII w., red. P. Skubiszewski, Warszawa 1974, pp. 333–341.
• Starnawska M., Dominikanie, św. Jacek i elewacja szczątków św. Stanisława przez biskupa Prandotę, [in:] Mendykanci w średniowiecznym Krakowie, red. K. Ożóg, K. Gałuszka OP, A. Zajchowska, Kraków 2008, pp. 407–424.
• Stosik J., Powstanie i późniejszy rozwój uposażenia klasztoru Klarysek w Krakowie w XIII i XIV wieku, „Rocznik Krakowski” 35 (1961), pp. 91–128.
• Szyma M., Kościół i klasztor dominikanów w Krakowie, architektura zespołu klasztornego do lat dwudziestych XIV wieku, Kraków 2004.
• Szyma M., Problem pierwotnych oratoriów we wczesnej architekturze polskich i czeskich dominikanów, [in:] Dominikanie. Gdańsk – Polska – Europa, red. D. A. Dekański, M. Grubka, A. Gołembnik, Gdańsk–Warszawa 2003, pp. 307–320 and ff.
• Śląsk, z. 9: Legnica, red. R. Eysymontt, M. Goliński, Wrocław 2009 (Atlas Historyczny Miast Polskich, 4).
• Tomkowicz S., Klasztor szpitalny św. Jadwigi, „Rocznik Krakowski” 22 (1929), pp. 59–79.
• Tyszka P., Ulica Szewska w Krakowie, miejsce rozboju dokonanego wiosną roku 1497, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 1–2 (1999) z. 47, pp. 103–112.
• Węcławowicz T., Architektura kościoła św. Krzyża w Krakowie. Historia badań i nowe pytania badawcze, [in:] Studia z dziejów kościoła św. Krzyża w Krakowie, red. Z. Kliś, Kraków 1996, pp. 35–46.
• Wędzki A., Początki reformy miejskiej w środkowej Europie do połowy XIII wieku (Słowiańszczyzna Zachodnia), Warszawa–Poznań 1974 (Prace Komisji Historycznej Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, 27)
• Wiśniewski J., Garbary zw. też Przed Bramą Szewską, [in:] Słownik historyczno-geograficzny województwa krakowskiego w średniowieczu, cz. 1, z. 4, Wrocław–Łódź 1986, pp. 693–706.
• Włodarczyk W., Kościół Karmelitów na Piasku, „Rocznik Krakowski” 36 (1962), pp. 87–126.
• Włodarek A., Węcławowicz T., Architektura krakowskiego kościoła Franciszkanów w XIII wieku. Problemy i hipotezy badawcze. Proponowane rekonstrukcje, [in:] Studia z dziejów kościoła Franciszkanów w Krakowie, red. Z. Kliś, Kraków 2006, pp. 45–50.
• Wolski M., Nie istniejący kościół pod wezwaniem św. Jakuba Starszego na Kazimierzu, „Rocznik Krakowski” 61 (1995), pp. 11–24.
• Wyrozumski J., Dzieje Krakowa, vol. 1: Kraków do schyłku wieków średnich, Kraków 1992.
• Wyrozumski J., Skąd pochodził krakowski św. Florian?, „Rocznik Krakowski” 64 (1998), pp. 53–62.
• Zapart A., Kościół i parafia św. Pawła w Sandomierzu, „Studia Sandomierskie” 2 (1981), pp. 275–281.
• Zaremska H., Żydzi w średniowiecznej Polsce. Gmina krakowska, Warszawa 2011.
• Zathey J., Z dziejów kultu św. Idziego w Polsce, Poznań 1951.
• Zwiercan A., Pierwotny kościół franciszkański w Krakowie, „Nasza Przeszłość” 60 (1983), pp. 77–89.
• Żaki A., Naszacowice – Podegrodzie – Stary Sącz, „Acta Archeologica Carpathica” 1 (1959), pp. 222–224.
• Żaki A., Wędrówki Sącza, Kraków 1974.

Identifiers

DOI

10.15633/fhc.1729

ISSN

0867-8294

URI

http://czasopisma.upjp2.edu.pl/foliahistoricacracoviensia/article/view/1729/1635