Popękane polskie społeczeństwo jako pole badawcze – dane, fakty, mity

• Authors: Cześnik Mikołaj , Grabowska Mirosława

Title variants

EN

Fractured Polish society as a research field – data, facts, myths

• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

W artykule analizowana jest problematyka popękania społeczeństwa polskiego. Pojęcie to odnoszone jest do tradycyjnych pojęć socjologicznych opisujących zróżnicowania społeczne: podziałów klasowych, podziałów społeczno-politycznych, zróżnicowania stylów życia czy wzorów konsumpcji, nieciągłości dyskursu społecznego. Krótki przegląd stanowisk teoretycznych, od Marksa i Webera aż po Bourdieu, dopełnia bardziej wnikliwa prezentacja dokonań polskich autorów – klasycznych i współczesnych. Jako pole analiz popękania społeczeństwa polskiego wskazuje się: po pierwsze, „klasyczne” podziały wynikłe z różnic w położeniu w strukturze społecznej; po drugie, „nowe” podziały związane z konsumpcją i stylami życia; po trzecie, podziały społeczno-polityczne (rozumiane zgodnie z koncepcją Lipseta i Rokkana); po czwarte, obszar języka, komunikacji, dyskursu. Dalej następuje dyskusja uwzględniająca zarówno koncepcje teoretyczne, jak i – w miarę możliwości – dane empiryczne z czterech wskazanych pól popękania społeczeństwa polskiego. Sformułowane wnioski mają charakter nieostateczny. Obecnie podziały o charakterze klasowo-warstwowym nie zanikają, konsumpcja wykazuje zarówno klasowo-warstwowe zróżnicowanie, jak i jednorodność przekraczającą granice grup społecznych, elektoraty się krystalizują, zaś podziały w sferze języka wydają się wyraziste. Ponadto istnieją pewne zależności struktury klasowej, sfery konsumpcji i zachowań politycznych, z którymi łączą się podziały w sferze języka i dyskursu. Sytuacja wydaje się jednak dynamiczna.

EN

This article analyzes the phenomenon of the fracturing of Polish society. In introducing this concept it relates to the traditional sociological descriptors of social differentiation: class divisions, sociopolitical cleavages, variations in lifestyle or consumption patterns, and discontinuities in public discourse. A short review of theoretical stances, from Marx and Weber through to Bourdieu is complemented by a more in-depth analysis of the contributions of Polish authors – both classical and modern. The scope of analysis of the fracturing of Polish society is determined by: firstly, the “classical” social divisions, deriving from differing positions in the social structure; secondly, the “new” divisions associated with consumption and lifestyles; thirdly, the socio-political cleavages (understood according to Lipset and Rokkan); and fourthly, the field of language, communication, and discourse. This is followed by a discussion of these four fields of the fracturing of Polish society, taking into account both theoretical conceptions and the available empirical data. The findings of this discussion are of a preliminary nature. Currently the divisions into social class-stratum types are continuing in force. Consumption exhibits both class-stratum differentiation as well as uniformities exceeding the boundaries of social groups, the electorates are crystallizing, and the divisions within the sphere of language use seem to be prominent. In addition certain relationships between class structure, consumption patterns and political behaviours also exist, which are associated with divisions in language use and discourse. The landscape of these differences is, however, subject to rapid changes.

Keywords

PL

podziały; struktura społeczna; konflikt polityczny; wzory konsumpcji; dyskurs publiczny

EN

cleavages; social structure; political conflict; consumption patterns; public discourse

• Publisher: Łódzkie Towarzystwo Naukowe, Stowarzyszenie
• Journal: Przegląd Socjologiczny
• Year: 2017
• Volume: LXVI
• Issue: 3
• Pages: 9-43

Dates

published

2017

Contributors

author

Cześnik Mikołaj

• Uniwersytet SWPS, Instytut Nauk Społecznych

author

Grabowska Mirosława

• Uniwersytet Warszawski, Instytut Socjologii; Centrum Badania Opinii Społecznej

References

• Balczyńska-Kosman Alina. 2013. „Język dyskursu publicznego w polskim systemie politycznym”. Środkowoeuropejskie Studia Polityczne 2: 143–153.
• Barber Benjamin R. 2008. Skonsumowani. Jak rynek psuje dzieci, infantylizuje dorosłych i połyka obywateli. Warszawa: MUZA.
• Bartolini Stefano, Peter Mair. 1990. Identity, competition and electoral availability. The stabilization of European electorates 1885–1985. Cambridge: Cambridge University Press.
• Bieliński Jacek, Magdalena Larkowska. 2011. Elementy stylów życia a struktura społeczna we współczesnej Polsce. Codzienne zachowania i strategie rynkowe. W: Meandry legitymizacji. Studia i analizy, I. Pańkow (red.), 141–166. Warszawa: Instytut Studiów Politycznych PAN.
• Bobio Norberto. 1996. Prawica i lewica. Tłumaczenie: Adam Szymanowski. Kraków: Znak, Warszawa: Fundacja im. Stefana Batorego.
• Bourdieu Pierre. 2005. Struktury, habitus, praktyki. W: Socjologia. Lektury, Piotr Sztompka, Marek Kucia (red.). Kraków: Znak.
• Bourdieu Pierre. 2006. Dystynkcja: klasy i klasyfikacje. W: Współczesne teorie socjologiczne, A. Jasińska-Kania, L.M. Nijakowski, J. Szacki, M. Ziółkowski (red.), 634–650. Warszawa: Scholar.
• Cebula Michał. 2013. „Konsumpcja statusowa – między praktyczną świadomością a strategicznym działaniem”. Kultura i Społeczeństwo 4: 3–28.
• Chałasiński Józef. 1946. Społeczna genealogia inteligencji polskiej. Warszawa: Spółdzielnia Wydawnicza „Czytelnik”.
• Clark Terry N., Seymour M. Lipset. 1991. “Are social classes dying?”. International Sociology 6(4): 397–410.
• Collins Randal. 2005. Sociology and philosophy. W: International Handbook of Sociology, C. Craig, C. Rojek, B. Turner (red.), 61–78. London: Sage.
• Cześnik Mikołaj, Michał Kotnarowski. 2011. „Nowy wymiar politycznego współzawodnictwa: Polska solidarna versus Polska liberalna”. Studia Polityczne 27: 129–158.
• Cześnik Mikołaj. 2008. „Próżnia socjologiczna a demokracja – przykład postkomunistycznej Polski”. Kultura i Społeczeństwo LII: 19–50.
• Czyżewski Marek, Sergiusz Kowalski, Andrzej Piotrowski. 1997. Rytualny chaos: studium dyskursu publicznego. Kraków: Aureus (wydanie drugie – 2010, Warszawa: WAiP).
• Davis Kingley, Wilbert Moore. 2006. O niektórych zasadach uwarstwienia. W: Współczesne teorie socjologiczne, A. Jasińska-Kania, L.M. Nijakowski, J. Szacki i M. Ziółkowski (red.), 404–413.Warszawa: Scholar.
• Deth Jan W. van. 2000. “Interesting but irrelevant: Social capital and the saliency of politics in Western Europe”. European Journal of Political Research 37: 115–147.
• Domański Henryk. 2015. Czy są w Polsce klasy społeczne?. Warszawa: Wydawnictwo Krytyki Politycznej.
• Domański Henryk. 2017. Stratyfikacja klasowa w Polsce 1982–2015. W: Klasy w Polsce. Teorie, dyskusje, badania, konteksty, M. Gdula, M. Sutowski (red.), 15–39. Warszawa: Instytut Studiów Zaawansowanych we współpracy z Fundacją im. Friedricha Eberta.
• Domański Henryk, Zbigniew Karpiński, Dariusz Przybysz, Justyna Straczuk. 2015. Wzory jedzenia a struktura społeczna. Warszawa: Scholar.
• Domański Henryk, Artur Pokropek, Tomasz Żółtak. 2015. Stratyfikacja społeczna a zachowania polityczne. Kraje europejskie w latach 2002–2012. Warszawa: Wydawnictwo IFiS PAN.
• Domański Henryk, Andrzej Rychard, Paweł Śpiewak. 2005. Polska jedna czy wiele? Warszawa: Wydawnictwo Trio.
• Domański Henryk. 2017. Stratyfikacja klasowa w Polsce. W: Klasy w Polsce. Teorie, dyskusje, badania, konteksty, M. Gdula, M. Sutowski (red.), 16–38. Warszawa: Instytut Studiów Zaawansowanych.
• Evans Geoffrey, Stephen Whitefield. 1993. “Identifying the bases of party competition in Eastern Europe”. British Journal of Political Science 23(4): 521–548.
• Fatyga Barbara. 2009. Szkic o konsumpcyjnym stylu życia i rzeczach jako dobrach kultury. W: Socjologia i Siciński. Style życia? Społeczeństwo obywatelskie? Studia nad przyszłością, Piotr Gliński, Artur Kościański (red.), 148–159. Warszawa: IFiS PAN.
• Fuchs Dieter, Hans-Dieter Klingemann. 1990. The left-right schema. W: Continuities in political action. A longitudinal study of political orientations in three Western democracies, M. Kent Jennings, J.W van Deth (red.), 203–234. Berlin: Walter de Gruyter.
• Gawlik Katarzyna, Agata Grabowska. 2016. Od sprytnych zakupów do permanentnej transgresji. Trendy konsumenckie w Polsce na przestrzeni ostatniej dekady. Referat przedstawiony na XVI Zjeździe Socjologicznym w Gdańsku, 14–17 września.
• Gdula Maciej, Przemysław Sadura (red.). 2012. Style życia i porządek klasowy w Polsce. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.
• Goffman Erving. 2006. Pierwotne ramy interpretacji. W: Współczesne teorie socjologiczne, A. Jasińska-Kania, L.M. Nijakowski, J. Szacki i M. Ziółkowski (red.), 336–347. Warszawa: Scholar.
• Grabowska Mirosława. 2004. Podział postkomunistyczny. Społeczne podstawy polityki w Polsce po 1989 roku. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR.
• Horolets Anna. 2006. Obrazy Europy w polskim dyskursie publicznym. Kraków: Universitas.
• Inglehart Ronald. 1977. The silent revolution: Changing values and political styles among Western publics. Princeton: Princeton University Press.
• Inglehart Ronald. 1990. Culture shift in advanced industrial society. Princeton: Princeton University Press.
• Inglehart Ronald. 1995. “Changing values, economic development and political change”. International Social Science Journal 145: 379–403.
• Jahn Detlef. 2010. Conceptualizing left and right in comparative politics: Towards a deductive approach. Party Politics 17: 745–765.
• Janicka Krystyna, Kazimierz M. Słomczyński. 2013. Od nierówności do polaryzacji: biegunowość struktury klasowej a różnice w postawach natury społecznej i politycznej. W: Nowy Ład? Dynamika struktur społecznych we współczesnych społeczeństwach, J. Grotowska-Leder, E. Rokicka (red.), 73–92. Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego.
• Janicka Krystyna, Kazimierz M. Słomczyński. 2014. „Struktura społeczna w Polsce: klasowy wymiar nierówności”. Przegląd Socjologiczny 63(2): 55–72.
• Jasiewicz Krzysztof. 1987. „Kultura polityczna Polaków: między jednością a podziałem”. Aneks 48: 60–100.
• Jasiewicz Krzysztof. 2002. Portfel czy różaniec? Wzory zachowań wyborczych Polaków w latach 1995–2001. W: System partyjny i zachowania wyborcze: dekada polskich doświadczeń, R. Markowski (red.), 75-100. Warszawa: ISP PAN i Fundacja im. Friedricha Eberta.
• Jasiewicz Krzysztof. 2006. Knocking on Europe’s door: Public opinion on the EU accession referendum in Poland. W: Public opinion, party competition and the European Union in Eastern Europe, Rohrschneider Robert, Stephen Whitefield (red.), 121–143. Houndmills and New York: Palgrave.
• Jasiewicz Krzysztof. 2008. “The new populism in Poland: The usual suspects?” Problems of post-communism 55(3): 7–25.
• Jasiewicz Krzysztof. 2012. W cieniu tragedii: wybory prezydenckie 2010. W: Wybory Prezydenckie 2010: Programy Kandydatów, Słodkowska Inka, Magdalena Dołbakowska (red.), 5–27. Warszawa: ISP PAN.
• Jawłowska Aldona. 1975. Drogi kontrkultury. Warszawa: PIW.
• Jawłowska Aldona. 1988. Więcej niż teatr. Warszawa: PIW.
• Karvonen Lauri, Stein Kuhnle. 2001. Party systems and voter alignments revisited. London and New York: Routledge.
• Kitschelt Herbert, Zdenka Mansfeldova, Radosław Markowski, Gábor Tóka, Post-communist party systems. 1999. Competition, representation, and inter-party cooperation. Cambridge: Cambridge University Press.
• Klingemann Hans-Dieter, Dieter Fuchs (red.). 1995. Citizens and the state. Oxford: Oxford University Press.
• Knutsen Oddbjørn, Elinor Scarbrough. 1995. Cleavage politics and value confllict. W: The Impact of Values, E. Scarbrough, J. van Deth (red.). Oxford: Oxford University Press.
• Krzemiński Ireneusz (red.). 1983. Polacy – Jesień 80: proces powstawania niezależnych organizacji związkowych. Warszawa: IS UW.
• Kulas Piotr. 2017. Inteligenckość zaprzeczona: etos i tożsamość młodych inteligenckich elit. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.
• Kwiatkowska Agnieszka, Mikołaj Cześnik, Marta Żerkowska-Balas, Ben Stanley. 2016. „Ideologiczna treść wymiaru Lewica-Prawica w Polsce w latach 1997–2015”. Studia Socjologiczne 223: 97–129.
• Lipset Seymour M., Stein Rokkan (red.). 1967. Party systems and voter alignments: Cross-national perspectives. New York: The Free Press.
• Lutyński Jan. 1958. „O wartościowaniu i manichejskiej postawie w naukach społecznych”. Kultura i Społeczeństwo 2(4): 18–44.
• Łaciak Beata. 2007. Obyczajowość polska czasu transformacji. Czyli wojna postu z karnawałem. Warszawa: Wydawnictwo Trio.
• Markowski Radosław. 2000. „Rozłamy socjopolityczne: o zamyśle klasyków, o tym jak ich rozumiano, poprawiano i testowano”. Studia Polityczne 10: 7–40.
• Markowski Radosław, Ben Stanley. 2016. „Rozłamy socjopolityczne w Polsce: iluzja czy rzeczywistość?”. Studia Socjologiczne 4(223): 17–49.
• Nowak Andrzej. 1996. Bąble nowego w morzu starego: podwójna rzeczywistość okresu przemian społecznych. W: Podstawy życia społecznego, M. Marody, E. Gucwa-Leśny (red.), 229–249. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego.
• Nowak Stefan. 1979a. „System wartości społeczeństwa polskiego”. Studia Socjologiczne 75: 155–173.
• Nowak Stefan. 1979b. Przekonania i odczucia współczesnych. W: Polaków portret własny, M. Roztworowski (red.), 122–145. Kraków: Wydawnictwo Literackie.
• Nowak Stefan. 1981. “Values and attitudes of Polish people”. Scientific American 245(1): 45–53.
• Nowak Stefan. (red.). 1991. Studenci Warszawy. Studium długofalowych przemian i wartości. Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego.
• Parsons Talcott, Neil J. Smelser. 2006. Funkcjonalne zróżnicowanie społeczeństwa. W: Współczesne teorie socjologiczne. Tom I, A. Jasińska-Kania, L. Nijakowski, J. Szacki, M. Ziółkowski (red.), 390–403. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR.
• Parsons Talcott. 2009. System społeczny. Przełożył Michał Kaczmarczyk. Kraków: Zakład Wydawniczy „Nomos”.
• Pawlak Mikołaj. 2015. „From sociological vacuum to horror vacui. How Stefan Nowak’s thesis is used in analyses of Polish society”. Polish Sociological Review 189: 5–27.
• Pedersen, Mogens N. 1979. “The dynamics of EUROPEAN party systems: Changing patterns of electoral volatility”. European Journal of Political Research 7(1): 1–26.
• Rakowski Tomasz. 2009. Łowcy, zbieracze, praktycy niemocy: etnografia człowieka zdegradowanego. Gdańsk: Słowo/Obraz Terytoria.
• Siciński Andrzej. (red.). 1976. Styl życia: koncepcje i propozycje. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
• Siciński Andrzej. (red.). 1978. Styl życia: przemiany we współczesnej Polsce. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
• Siciński Andrzej. 2002. Styl życia, kultura, wybór. Warszawa: Wydawnictwo IFiS PAN.
• Słomczyński Kazimierz M. 1972. Zróżnicowanie społeczno-zawodowe i jego korelaty: z badań nad ludnością miejską w latach 1964–1967. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo PAN.
• Słomczyński Kazimierz M., Włodzimierz Wesołowski (red.) (1981). Zróżnicowanie społeczne w perspektywie porównawczej. Wrocław: Ossolineum.
• Słomczyński Kazimierz M., Krystyna Janicka. 2005. Pęknięta struktura społeczeństwa polskiego. W: Polska, ale jaka? M. Jarosz (red.), 162–184. Warszawa: Oficyna Naukowa.
• Słomczyński Kazimierz M., Irina Tomescu-Dubrow, Danuta Życzyńska-Ciołek, Ilona Wysmułek (red.) (2016). Dynamics of social structure: Poland’s transformative years 1988–2013. Warsaw: IFiS Publishers.
• Szacki Jerzy. 2002. Historia myśli społecznej. Wydanie nowe. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
• Szawiel Tadeusz. 1982. „Struktura społeczna i postawy a grupy ethosowe (o możliwościach ewolucji społecznej)”. Studia Socjologiczne 1–2 (84–85): 157–178.
• Szawiel Tadeusz. 1999. Zróżnicowanie lewicowo-prawicowe i jego korelaty. W: Wybory parlamentarne 1997, R. Markowski (red.), 111–148. Warszawa: ISP PAN i Fundacja im. Friedricha Eberta.
• Szawiel Tadeusz. 2001 (2003). Podział lewica–prawica w polityce i w szerszym kontekście kulturowym. W: Budowanie demokracji. Podziały społeczne, partie polityczne i społeczeństwo obywatelskie w postkomunistycznej Polsce, M. Grabowska, T. Szawiel, 217–266. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
• Szawiel Tadeusz. 2002. Podział na lewicę i prawicę w Polsce po 1989 roku – jego sens i trwałość. W: System partyjny i zachowania wyborcze: dekada polskich doświadczeń, R. Markowski (red.), 177–216. Warszawa: ISP PAN i Fundacja im. Friedricha Eberta.
• Szawiel Tadeusz. 2012. Sens identyfikacji lewicowo-prawicowych w Polsce w świetle badania IS UW 2012. W: Metoda i znaczenie. Problematyka rozumienia w badaniach sondażowych, M. Grabowska (red.),183–211. Warszawa: CBOS.
• Turner Jonathan H. 2005. Struktura teorii socjologicznej. Przekład Grażyna Woroniecka et al. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
• Wasilewski Jacek. 1981. Kariery społeczno-zawodowe dyrektorów. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
• Wasilewski Jacek. 1986. „Społeczeństwo polskie, społeczeństwo chłopskie”. Studia Socjologiczne 102: 39–56.
• Wasilewski Jacek. 2001. Three elites of the Central East European democratization. W: Transformative Paths in Central and Eastern Europe, R. Markowski, E. Wnuk-Lipiński (red.), 133–142. Warszawa: ISP PAN.
• Wasilewski Jacek, Włodzimierz Wesołowski (red.). 1992. Początki parlamentarnej elity: posłowie kontraktowego Sejmu. Warszawa: IFiS PAN.
• Weber Max. 2002. Gospodarka i społeczeństwo. Zarys socjologii rozumiejącej. Przełożyła Dorota Lachowska. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
• Wesołowski Włodzimierz. 1966. Klasy, warstwy i władza. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
• Wilk Ewa. 2016. „Rozwibrowani”. Polityka 42: 32–35.
• Zarycki Tomasz. 2008. Kapitał kulturowy: inteligencja w Polsce i w Rosji. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego.
• Znaniecki Florian. 1934. Ludzie teraźniejsi a cywilizacja przyszłości. Lwów–Warszawa: Księżnica-Atlas.
• Komunikaty z badań CBOS
• Aktywność społeczno-polityczna Polaków nr 2016/16. Opracowała Beata Roguska
• Analiza motywów zwolenników i przeciwników obecnej władzy 2016/103. Opracowała Beata Roguska
• Suweren podzielony – sympatycy rządzących versus sympatycy opozycji oraz publiczność 2017/61. Opracował Krzysztof Pankowski

Identifiers

DOI

10.26485/PS/2017/66.3/1