Ludność parafii Trzcianne w świetle spisu wiernych z 1843 roku

• Authors: Cezary Kuklo

Title variants

EN

The Population of the Parish of Trzcianne in the Light of the List of the Congregation Dated 1843

• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

Artykuł jest pierwszym z cyklu publikacji poświęconych opisaniu procesów modernizacyjnych zachodzących w XIX wieku na obszarach położonych na wschód od Wisły. Dotyczy on stanu, rozmieszczenia i struktury demograficznej populacji wiejskiej złożonej z chłopów i drobnej szlachty jednej z parafii północnego Podlasia, która po III rozbiorze Rzeczypospolitej została włączona w skład cesarstwa rosyjskiego. Podstawą szczegółowych analiz był spis mieszkańców tejże parafii sporządzony we wrześniu 1843 roku przez miejscowego proboszcza. W tym czasie spośród 55 osiedli parafialnych blisko jedną trzecią ogółu stanowiły małe i bardzo małe wioski (1–5 domów). Jednakże na terenie parafii nie brakowało także wsi ludnych, o zabudowie powyżej 20 domów (25,5%), zaś co ósma wieś parafialna była jeszcze większa i liczyła nawet ponad 30 budynków mieszkalnych. Pojedyncze domostwa były usytuowane na skrajach parafii, w znacznym oddaleniu od jej centrum, dokładniej na obrzeżach lasów i bagien biebrzańskich. W badanej społeczności parafialnej funkcjonowało ponadto 29 dworów szlacheckich, wszystkie z wyjątkiem jednego, zamieszkiwane przez jedno gospodarstwo domowe, którego rozmiary były silnie zróżnicowane (od 4 do 19 domowników). Badaną populację można określić jako młodą, progresywną, charakteryzującą się reprodukcją rozszerzoną, w której w większości grup wiekowych (poza dwiema najstarszymi: 55–64 i 65+) przeważały kobiety. Być może systematyczne niedobory wśród chłopców były rezultatem ich zwiększonej umieralności we wcześniejszych latach występowania epidemii chorób zakaźnych, przede wszystkim cholery. Z kolei braki dorosłych mężczyzn były spowodowane ich poborem do armii carskiej, i w jakimś stopniu także ruchami migracyjnymi. Założenie rodziny było nadrzędnym celem członków tamtejszej społeczności, na co wskazują nikłe rozmiary celibatu definitywnego (2–3%). Analizy z uwzględnieniem struktury społecznej ukazały na ogół dużą jednorodność stosunków demograficznych zarówno podlaskich chłopów, jak i drobnej szlachty. Tym niemniej w łonie szlachty dostrzeżono z jednej strony zjawisko częstszych wczesnych małżeństw, z drugiej, większość związków była zawierana w późniejszym wieku w porównaniu z chłopskimi sąsiadami. Jeszcze bardziej odmienne było przeżywanie późnej starości, uwzględniając płeć mieszkańców parafii. Starzy mężczyźni, zarówno chłopi, jak i drobna szlachta, dożywali kresu życia przy boku współmałżonki, natomiast stare kobiety w 3/4 były już wdowami.

EN

The article initiates a publishing cycle devoted to the description of modernising processes taking place in the 19th century in the areas east of the Vistula. The publications are intended to present the state, distribution and demographic structure of the rural population composed of peasants and petty gentry of one of the parishes of northern Podlasie (Latin: Podlachia), which – after the third partition of Poland – was incorporated into the Russian Empire. The basis for detailed analyses has been the list of the inhabitants of the parish in question made in 1843 by the local parish priest. In the meantime, out of 55 parishes nearly one third was made by small or very small villages (one to five households). On the other hand, there were populous villages with over 20 households (25.5%), and every eighth parish village was even bigger, with over 30 households. Single houses were situated at the edges of the parish, far away from the centre, near Biebrza forests and marshes. In the parish population in question there were 29 gentry manors, all of them (with the exception of one) composed of one household; their size varied from 4 to 19 inhabitants. The population in question may be defined as young, progressive, with extended reproduction, where most age groups were dominated by women (with the exception of the oldest: 55–64 and 65+). The consistent underrepresentation of boys may be explained by their increased mortality in the early years because of contagious diseases, first of all cholera. In turn, underrepresentation of men was caused by compulsory enlistment into the Tsarist army, and – to a certain degree – by migration movements. Founding a family was the main aim of the members of the community, which is testified by a tiny size of definite celibacy (2–3%). The analyses in which the social structure was taken into consideration have revealed a great diversity of demographic relations, both among peasants and petty gentry. However, in the gentry there was a phenomenon of early marriages, and on the other hand most marriages were concluded in older age in comparison to their peasant neighbours. Taking into consideration the sex of the inhabitants the last period of life was still more divergent in the two groups. Old men, both peasants and the petty gentry, usually lived out their days with their wives by their side; on the other hand, 75% of women were then widows.

Keywords

PL

stan; rozmieszczenie i struktura ludności; parafia Trzcianne; gubernia grodzieńska; 1843

EN

the state; distribution and demographic structure of the population; parish of Trzcianne; Province of Grodno; 1843

• Publisher: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego
• Journal: Przeszłość Demograficzna Polski
• Year: 2016
• Volume: 38
• Issue: 3
• Pages: 79-106

Contributors

author

Cezary Kuklo

• Uniwersytet w Białymstoku, Wydział Historyczno-Socjologiczny

References

• A’Hearn, Brian, Jörg Baten, Dorothee Crayen. „Quantifying Quantitaive Literacy. Age Heaping and the History of Human Capital”. Journal of Economic History 69 (2009), 3: 783–808.
• Borowik, Przemysław. Podlaska wieś Zubole. Szkic historyczny. Trzcianne: Apogelion Towarzystwo Miłośników Ziemi Trzciańskiej, 2010.
• Borowski, Stanisław. „Emigracja i równowaga społeczna podczas rewolucji demograficznej w Europie środkowej i niektórych krajach sąsiednich”, Przeszłość Demograficzna Polski 4 (1971): 241–259.
• Borowski, Stanisław. „Rozwój demograficzny i problem maltuzjański na ziemiach polskich pod panowaniem niemieckim w latach 1807–1914”. Przeszłość Demograficzna Polski 3 (1970): 125–142.
• Borowski, Stansław. „Zgony i wiek zmarłych w Wielkopolsce w latach 1806–1914”. Przeszłość Demograficzna Polski 1 (1967): 111–130.
• Brodzicki, Czesław, Donata Godlewska. Łomża w latach 1794–1866. Warszawa: PWN, 1987.
• Chojecki, Dariusz K. Od społeczeństwa tradycyjnego do nowoczesnego. Demografia i zdrowotność głównych ośrodków miejskich Pomorza Zachodniego w dobie przyśpieszonej industrializacji i urbanizacji w Niemczech (1871–1913). Szczecin: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, 2014.
• Crayen, Dorothee, Jörg Baten. „New Evidence and New Methods to Measure Human Capital Inequality before and during the Industrial Revolution. France and the US in the Seventeenth to Nineteenth Centuries”, Economic History Review 63 (2010), 2: 452–478.
• Dobroński, Adam. „Białystok w latach 1796–1864”. W: Historia Białegostoku, red. Adam Czesław Dobroński, 215–280. Białystok: Fundacja Sąsiedzi, 2012.
• Dobroński, Adam. Infrastruktura społeczna i ekonomiczna guberni łomżyńskiej i obwodu białostockiego (1866–1914). Białystok: Sekcja Wydawnicza Filii UW w Białymstoku,1979.
• Fauve-Chamoux, Antoinette. „Marriage, Widowhood, and Divorce”. W: The History of the European Family, red. David I. Kertzer, Marzio Barbagli, 221–256. Vol. 1: Family life in Early Modern Times 1500–1789. New Haven–London: Yale University Press, 2002.
• Fijałek, Jan, Władysław Semkowicz, wyd. Kodeks dyplomatyczny Katedry i Diecezji Wileńskiej. T. 1: 1387–1507. Kraków: Polska Akademia Umiejętności, 1948.
• Gieysztorowa, Irena. „Niewiarygodność statystyki demograficznej ziem polskich w XIX w. i potrzeba jej korekty”, Przeszłość Demograficzna Polski 12 (1980): 179–190.
• Gieysztorowa, Irena. Wstęp do demografii staropolskiej. Warszawa: PWN, 1976.
• Guzowski, Piotr. „Spisy ludności w archiwach zachodniej Ukrainy do 1914 r.” (w druku).
• Guzowski, Piotr, Radosław Poniat. „Spisy spowiednicze z XVIII–XIX w. w zbiorach Archiwum Diecezjalnego w Drohiczynie” (w druku).
• Henry, Louis. Techniques d’analyse en démographie historique. Paris: INED, 1980.
• Historia Polski w liczbach, red. Andrzej Jezierski, Andrzej Wyczański. T. 1: Państwo. Społeczeństwo. Warszawa: GUS, 2003.
• Jańczak, Julian K. „Statystyka ludności Królestwa Polskiego (1815–1830)”. Przeszłość Demograficzna Polski 14 (1983): 3–28.
• Jańczak, Julian K. „Statystyka ludności Królestwa Polskiego (1830–1844)”. Przeszłość Demograficzna Polski 16 (1985): 25–49.
• Jańczak, Julian K. „Statystyka ludności Królestwa Polskiego (1845–1866)”. Przeszłość Demograficzna Polski 17 (1987): 127–164.
• Jańczak, Julian K. „Statystyka ludności Królestwa Polskiego w drugiej połowie XIX w.” Przeszłość Demograficzna Polski 19 (1994): 47–116.
• Kaczyńska, Elżbieta. Społeczeństwo i gospodarka północno-wschodnich ziem Królestwa Polskiego w okresie rozkwitu kapitalizmu. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 1974.
• Kaźmierczyk, Ewa. „Spisy Komisji Porządkowej Cywilno-Wojskowej Województwa Krakowskiego jako źródło do badań demograficznych – przykład powiatu proszowickiego”. Przeszłość Demograficzna Polski 38 (2016), 2: 73–101.
• Kędelski, Mieczysław, Jan Paradysz. Demografia. Poznań: Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, 2006.
• Kowal, Stefan. Społeczeństwo Wielkopolski i Pomorza Nadwiślańskiego w latach 1871–1914. Przemiany demograficzne i społeczno-zawodowe. Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM w Poznaniu, 1982.
• Krisań, Maria. Chłopi wobec zmian cywilizacyjnych w Królestwie Polskim w drugiej połowie XIX – początku XX wieku. Warszawa: Wydawnictwo Neriton, Instytut Historii PAN, 2008.
• Kuklo, Cezary. „Dwory i dworki oraz ich mieszka􀄔cy w parafii Trzcianne w ko􀄔cu I połowy XIX wieku” (w druku).
• Kuklo, Cezary. „Próba analizy demograficznej rejestracji metrykalnej ślubów w parafii Trzcianne w I połowie XVII w.” Przeszłość Demograficzna Polski 13 (1981): 90–115.
• Kuklo, Cezary, Juliusz Łukasiewicz, Cecylia Leszczyńska. History of Poland in Numbers. Vol. 3: Poland in Europe. Warsaw: Central Statistical Office, 2014.
• Kwaśny, Zbigniew. „Ludność Wojciechowa w 1855 r.” Szkice Legnickie 17 (1995): 190–199.
• Ładogórski, Tadeusz. „Ruch naturalny ludności śląska w latach 1816–1849”. Przeszłość Demograficzna Polski 4 (1971): 61–109.
• Łukasiewicz, Juliusz. „Miasta w południowo-wschodniej części Królestwa Polskiego do roku 1865. Niektóre problemy”. W: Miasto. Region. Społeczeństwo. Studia ofiarowane Profesorowi Andrzejowi Wyrobiszowi w sześćdziesiątą rocznicę Jego urodzin, 145–156. Białystok: Dział Wydawnictw Filii UW, 1992.
• Markowska, Danuta. Rodzina wiejska na Podlasiu 1864–1964. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1970.
• Maroszek, Józef. Dzieje województwa podlaskiego do 1795 r. Białystok: Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, 2013.
• Maroszek, Józef, Arkadiusz Studniarek. Dzieje Trzciannego i obszaru gminy Trzcianne w XV–XX wieku. Trzcianne: Agencja „Benkowski” oraz Towarzystwo Miłośników Ziemi Trzciańskiej i Urząd Gminy Trzcianne, 2004.
• Maroszek, Józef, Arkadiusz Studniarek. Podlaska wieś Chojnowo. Szkice historyczny. Białystok: PRO100, Towarzystwo Miłośników Ziemi Trzciańskiej, 2007.
• Maroszek, Józef, Arkadiusz Studniarek, Zdzisław Dąbrowski, Edward Marciszewski, Cyprian Szeszko, Józef Mroczko. Podlaska wieś Mroczki. Szkic historyczny. Trzcianne: Apogelion, Towarzystwo Miłośników Ziemi Trzciańskiej, 2012.
• Maroszek, Józef, Waldemar Franciszek Wilczewski, oprac. Księga wizyty dziekańskiej dekanatu podlaskiego przeze mnie księdza Bazylego Benedykta Guttorskiego dziekana podlaskiego, plebana golniewskiego w roku 1773 miesiąca Novembra dnia 17 iuxta vetus kalendarza sporządzona. Białystok: Białostockie Towarzystwo Naukowe, 1996.
• Poniat, Radosław. „Starość ludzi luźnych. Aspekty demograficzne i ekonomiczne”. W: Ludzie starzy i starość na ziemiach polskich od XVIII do XXI wieku (na tle porównawczym). T. 1: Metodologia, demografia, instytucje opieki, red. Agnieszka Janiak-Jasińska, Katarzyna Sierakowska, Andrzej Szwarc, 133–147. Warszawa: Wydawnictwo DiG.
• Piątkowski, Andrzej. Przemiany demograficzne w miastach Prus Zachodnich w latach 1815–1850. Toruń: Towarzystwo Naukowe w Toruniu, 1990.
• Rzemieniecki, Konrad. „Gospodarstwo chłopskie w wybranych wsiach dóbr teofilskich na Podolu w 1827 roku”, Przeszłość Demograficzna Polski 35 (2104): 41–54.
• Spoorenberg, Thomas. „La qualité des declaration par âge extension et application de l’indice de Whipple modifié”. Population 62 (2007), 4: 847–859.
• Stemplowski, Ryszard. „Modernizacja – teoria czy doktryna?”. Kwartalnik Historyczny 86 (1979), 3: 741–754.
• Stępniewska-Holzer, Barbara. żydzi na Białorusi. Studium z dziejów osiedlenia w pierwszej połowie XIX w. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2013.
• Szlaszyński, Jarosław. Przerośl. Dzieje miasta i gminy. Przerośl: Gminny Ośrodek Kultury w Przerośli, 2009.
• Wajda, Kazimierz. Migracje ludno􀄞ci wiejskiej Pomorza Wschodniego w latach 1850–1914. Wrocław–Warszawa–Kraków: Zakład Narodowy im. Ossoli􀄔skich, 1969.
• Wajda, Kazimierz. „Transformacja demograficzna a industrializacja na przykładzie Prus Zachodnich na przełomie XIX i XX wieku”, Przeszłość Demograficzna Polski 26 (2005): 157–166.
• Wernerowa, Wiesława. „Opisy parafii dekanatu augustowskiego z roku 1784”. Studia Podlaskie 4 (1990): 161–239.
• Zamorski, Krzysztof. Informator statystyczny do dziejów społeczno-gospodarczych Galicji. Ludność Galicji w latach 1857–1910. Kraków–Warszawa: Uniwersytet Jagielloński, Polskie Towarzystwo Statystyczne, 1989.
• Zamorski, Krzysztof. Transformacja demograficzna w Galicji na tle przemian ludnościowych innych obszarów Europy Środkowej w drugiej połowie XIX i na początku XX w. Kraków: Uniwersytet Jagielloński, 1991.
• Zielińska, Agnieszka. Przemiany struktur demograficznych w Toruniu w XIX i na początku XX wieku. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2012.

Identifiers

DOI

10.18276/pdp.2016.3.38-04