Łacińska humiliatio a staropolska pokora. Wpływ polszczyzny na łacinę w średniowieczu

• Authors: Ledzińska Anna

Title variants

EN

Latin humiliatio and Old Polish pokora. The influence of Polish on Latin in the Middle Ages

• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

Artykuł przedstawia interferencje semantyczne, do których doszło na styku łaciny średniowiecznej i staropolszczyzny w obrębie leksemów opisujących usankcjonowany prawem i zwyczajem akt pokory, to jest publiczne upokorzenie się winowajcy, najczęściej zabójcy, połączone z prośbą o przebaczenie. Są to: humiliatio, humilitas, a dodatkowo homagium, venia) oraz staropolska pokora. Po dokonaniu diachronicznej analizy rozwoju wyrazów współdzielących rdzeń humil* sięgnięto do materiału porównawczego z łaciny średniowiecznej innych narodów, staropolszczyzny oraz języka staroczeskiego. Starano się w ten sposób ustalić, jakie zmiany językowe i społeczno-kulturowe się przyczyniły do wyłonienia się znaczenia prawnego leksemów humiliatio, humilitas w łacinie średniowiecznej ziem polskich, wysuwając ostatecznie hipotezę, że doszło tu do kalki językowej jednego ze znaczeń polskiego terminu pokora.

EN

The paper discusses cross-linguistic interference observed while studying Latin humiliatio, humilitas (and additionally homagium, venia) and Old Polish pokora, referring to the statutory and customary legal practice of ‘public humiliation of the culprit, most often the murderer, and their request for forgiveness’. The research focuses on the linguistic and socio-cultural changes that made the juridical meaning of humiliatio, humilitas emerge. The paper offers a diachronic analysis of the development of a set of words that share the root humil*, followed by a synchronic study of the vocabulary attested in Old Polish, Old Czech, and in Medieval Latin used in other countries. The article discusses linguistic and socio-cultural factors that might have contributed to the development of the juridical sense of humiliatio, humilitas in Medieval Latin in Poland, and concludes with a hypothesis that the described sense emerged as a calque of one of the senses of the Polish word pokora.

Keywords

PL

łacina średniowieczna; język staropolski; interferencja językowa; język prawniczy

EN

Medieval Latin; Old Polish; cross-linguistic interference; legal phraseology

• Publisher: Polskie Towarzystwo Językoznawcze; UNIVERSITAS Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych; Wydawnictwo LEXIS
• Journal: Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego
• Year: 2019
• Volume: 75
• Pages: 73-86

Contributors

author

Ledzińska Anna

• Instytut Języka Polskiego PAN, Kraków

References

• Bańkowski Andrzej (2000): Słownik etymologiczny języka polskiego, t. 1–2. – Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
• Blaise Albert (1954): Dictionnaire latin-francaise des auteurs chrétiens. – Turnhout: Brepols.
• Bloemendal Jan (2015): Introduction. Bilingualism, multilingualism and the formation of Europe. – [w:] Jan Bloemendal (red.): Bilingual Europe. Latin and Vernacular Cultures – Examples of Bilingualism and Multilingualism c. 1300–1800. – Leiden–Boston: Brill, 1–14.
• Boryś Wiesław (2005): Słownik etymologiczny języka polskiego. – Kraków: Wydawnictwo Literackie.
• Ciszewski Stanisław (1900): Wróżda i pojednanie. Studyum etnologiczne. – Warszawa: Druk K. Kowalewskiego.
• Daude Jean (2002): Les substantifs abstraits de qualité. – [w:] Chantal Kircher-Durand (red.): Grammaire fondamentale du latin. Tome IX. Création lexicale: la formation des noms par dérivation suffixale. – Louvain: Peeters.
• De Vaan Michiel (2008): Etymological Dictionary of Latin and Other Italic Languages. – Leiden–Boston: Brill.
• Dinu Dana (2010): Nominal derivation with suffixes in Latin. – Revista – Studii şi cercetări de onomastică şi lexicologie III, 1–2, 117-131.
• Ernout Alfred, Meillet Antoine (1959): Dictionnaire étymologique de la langue latine. Histoire des mots. – Paris: Libraire C. Klincksieck.
• Glare Peter G.W., red. (1968–1982): Oxford Latin Dictionary. – Oxford: Clarendon Press.
• Grzegorczykowa Renata (1993): Pokora, pycha i pojęcia pokrewne. – [w:] Jerzy Bartmiński, Małgorzata Mazurkiewicz-Brzozowska (red.): Nazwy wartości: studia leksykalno-semantyczne, t. 1. – Lublin: Wydawnictwo UMCS, 23–39.
• Harmatta János, red. (1993): Lexicon latinitatis medii aevi Hungariae, t. IV, F–H. – Budapest: Argumentum Kiadó.
• His Rudolf (1920): Das Strafrecht des deutschen Mittelalters, I Teil. – Leipzig: Theodor Weicher.
• Hube Romuald (1884): Wróżda, wróżba i pokora. Studyum z historyi prawa karnego. – Warszawa: Druk K. Kowalewskiego.
• Jougan Alojzy (1992): Słownik kościelny łacińsko-polski. – Warszawa: Wydawnictwo Archidiecezji Warszawskiej.
• Kejř Jiří, Kurzová Helena, Spěvaček Jiří, Tyl Zdeněk, Zachová Irena, red. (1977): Latinitatis Medii Aevi Lexicon Bohemorum / Slovník středověké latiny v českých zemích, t. I: A–C. – Pragae: Academia.
• Kejř Jiří, Kurzová Helena, Spěvaček Jiří, Tyl Zdeněk, Zachová Irena, red. (1993): Latinitatis Medii Aevi Lexicon Bohemorum / Slovník středověké latiny v českých zemích, t. II: D–H. – Pragae: Academia.
• Klementowski Marian Lech (1996): O pojednaniu w zabójstwie w środkowoeuropejskich państwach w średniowieczu, Rejent 6, 7–8 (63-64), 104-127.
• Korpanty Józef, red. (2003): Słownik łacińsko-polski, t. 1: A–H. – Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
• Kostrenčić Marko (1973): Lexicon Latinitatis Medii Aevi Iugoslaviae, t. I: A–K. – Zagrebiae: Editio Instituti historici Academiae scientiarum et artium Slavorum meridionalium.
• Machek Václav (1968): Etymologický slovník jazyka českého. – Praha: Academia.
• Maltby Robert, red. (1991): A Lexicon of Ancient Latin Etymologies. – Leeds: Francis Cairns (Publications) Ltd.
• Marchese Francis (2013): Virtues and Vices: Examples of Medieval Knowledge Visualization, [w:] Ebad Banissi et al. (red.): Proceedings of the 17th International Conference on Information Visualization: IV’13. (London, UK, July 16–18, 2013). – Los Alamitos (CA)–Washington–Tokyo: Conference Publishing Services, 359–365.
• Mayenowa Maria Renata, Pepłowski Franciszek, red. (1998): Słownik polszczyzny VI wieku, t. 26: Podoba–Polżyć. – Warszawa: Polska Akademia Nauk, Instytut Badań Literackich.
• Minikowska Teresa (1986): Czy pokora znaczy ‘uniżoność, uległość’? – Acta Universitatis Nicolai Copernici. Filologia Polska, XXVII, z. 160, 105–139.
• Modzelewski Karol (2000): Zemsta, okup i podmiot moralny w prawach barbarzyńskich. – [w:] Halina Manikowska, Agnieszka Bartoszewicz, Wojciech Fałkowski (red.): Aetas media, aetas moderna. Studia ofiarowane prof. H. Samsonowiczowi. – Warszawa: Instytut Historyczny Uniwersytetu Warszawskiego, 273–285.
• Němec Igor, Petr Jan, red. (1996): Staročeský slovník, t. 5: Paběničský–Pravý. – Praha: Academia.
• Pawiński Adolf (1884): O pojednaniu w zabójstwie według dawnego prawa polskiego. – Warszawa: Redakcya Biblioteki Umiejętności Prawnych.
• Petkov Kiril (2003): The Kiss of Peace: Ritual, Self, and Society in the High and Late Medieval West. – Leiden–Boston: Brill Academic Publishers.
• Plezia Marian (1981): Le latin dans les pays Slaves. – [w:] Pierre Barkan (red.): La Lexicographie du latin médiéval et ses rapports avec les recherches actuelles sur la civilisation du Moyen âge. Actes du Colloque international, Paris, 18–21 octobre 1978. – Paris: CNRS Editions, 131–136.
• Plezia Marian (1988): Słownik łaciny średniowiecznej w Polsce. Zeszyt dodatkowy drugi. Wykaz dzieł cytowanych i skrótów. – Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk: Zakład Narodowy im. Ossolińskich Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk.
• Porter Jean (2013): Virtue Ethics in the Medieval Period. – [w:] Daniel C. Russell (red.): The Cambridge Companion to Virtue Ethics. – Cambridge: Cambridge University Press.
• Rejzek Jiři (2001): Český etymologický slovník. – Vozice: Leda.
• Rzepiela Michał (2005): Les néologismes créés par suffixation dans le latin polonaise. – Archivum Latinitatis Medii Aevi LXIII, 35–44.
• Rzepiela Michał (2011): La phraséologie juridique dans les textes médiévaux – l’influence du polonaise. – [w:] Maurilio Peréz González, Estrella Peréz Rodríguez (red.): Influencias léxicas de otras lenguas en el latín medieval. – León: Universidad de León, Servicio de Publicaciones, 267–276.
• SŁŚ – Marian Plezia, red. (1975–1977): Słownik łaciny średniowiecznej w Polsce, t. IV: F–H. – Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk: Zakład Narodowy im. Ossolińskich Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk.
• SStP – Stanisław Urbańczyk, red. (1970–1973): Słownik staropolski, t. VI: P–Pożżenie. – Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk: Zakład Narodowy im. Ossolińskich Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk.
• Stotz Peter (2000): Handbuch zur lateinischen Sprache des Mittelalters, zweiter Band: Bedeutungswandel und Wortbildung. – München: C.H. Beck.
• TLL (1936–1942): Thesaurus Linguae Latinae editus auctoritate et consilio academiarum quinque Germanicarum: Berolinensis, Gottigensis, Lipsiensis, Monacensis, Vindobonensis, t. VI 3. – Lipsiae: Teubner.
• Twardzik Wacław, red. (2005): Opis źródeł Słownika staropolskiego. – Kraków: Lexis.
• Ulanowski Bolesław (1888): O pokucie publicznej w Polsce. – Kraków: Drukarnia Uniwersytetu Jagiellońskiego.
• Wellhausen Adelheid, red. (2014): Mittellateinisches Wörterbuch bis zum Augestehenden 13. Jahrhundert, t. IV, z. 8: Hospitalarius-Illibezzus. – München: Verlag C.H. Beck.
• Weyssenhoff-Brożkowa Krystyna (1960): O wpływie substratu polskiego na łacinę używaną w Polsce średniowiecznej. – Pamiętnik Literacki LI, 3, 91–107.
• Weyssenhoff-Brożkowa Krystyna (1991): Wpływ polszczyzny na łacinę średniowieczną w Polsce. – Kraków: Instytut Języka Polskiego PAN.
• Wierzbicka Anna (1992): Apatheia, smirenie, humility: different moral ideals embodied in the lexicons of the different languages. – [w:] Anna Wierzbicka (red.): Semantics, culture and cognition. Universal human concepts in culture-specific configuration. – New York: Oxford University Press, 183–200.