Odnowa posoborowa w Kościele katolickim w Polsce w latach 1978-1989. Zarys wybranych problemów

• Authors: Białkowski Michał

Title variants

EN

Post-Council Renewal in the Catholic Church in Poland in the Years 1978-1989. An Outline of Chosen Problems

• Languages of publication: PL EN

Abstracts

PL

Lata 1978-1989 to w Kościele katolickim w Polsce faza dojrzała recepcji Soboru Watykańskiego II. Do najważniejszych zjawisk mających wpływ na jej przebieg należały: przemiany polskiej religijności w latach osiemdziesiątych XX w.; nowy model relacji państwo-Kościół katolicki; społeczny wymiar trzech pielgrzymek Papieża-Polaka do Ojczyzny (1979-1983-1987); zmiany personalne i pokoleniowe w Episkopacie Polski. Ważną rolę odgrywała działalność specjalistycznych Komisji Episkopatu Polski, które nadawały całemu procesowi właściwe tempo i wyznaczały główne kierunki zmian. Aplikacja nauczania soborowego w teologii polskiej zaznaczyła swoją obecność w pracach: ks. Józefa Kudasiewicza (biblistyka), ks. Józefa Tischnera (katolicka nauka społeczna), ks. Adama Ludwika Szafrańskiego (eklezjologia), o. Stanisława Celestyna Napiórkowskiego OFMConv. (mariologia, ekumenizmu), ks. Wacława Hryniewicza OMI (ekumenizm), o. Jana Charytańskiego SJ (katechetyka), ks. Franciszka Blachnickiego (teologia pastoralna i liturgika), ks. Eugeniusza Werona SAC (teologia laikatu), biskupa Wilhelma Pluty (teologia pastoralna), ks. Franciszka Woronowskiego (teologia pastoralna) oraz ks. Tadeusza Dajczera (religioznawstwo i fenomenologia religii). Publikacja czterech tomów „Liturgii Godzin” oraz wydanie w 1986 r. „Mszału Rzymskiego dla Diecezji Polskich” stanowiły zwieńczenie odnowy liturgicznej. Z kolei ukazanie się krytycznego III wydania „Biblii Tysiąclecia” (1980 r.), było realizacją postulatów zgłaszanych już w drugiej połowie lat sześćdziesiątych XX w. Kolegialność biskupów znalazła w pełni odzwierciedlenie w przepisach nowego Statutu Konferencji Episkopatu Polski (1987 r.), a synodalność rozwijała się poprzez synody. W latach 1978-1989 trwały obrady jednego synodu prowincjonalnego i dziewięciu synodów diecezjalnych. Sporym osiągnięciem ruchu ekumenicznego było zainaugurowanie dwustronnych dialogów doktrynalnych (odnośnie ważności chrztu św. oraz małżeństw mieszanych). Przystosowana odnowa życia zakonnego w dekadzie lat osiemdziesiątych XX w. miała przede wszystkim wymiar jurydyczny związany z rewizją prawa zakonnego oraz przyjęciem nowych konstytucji. Aktywność świeckich zaowocowała rozwojem wcześniej działających ruchów i stowarzyszeń oraz narodzinami nowych. Dynamiczny wzrost był udziałem Drogi Neokatechumenalnej, Katolickiej Odnowy w Duchu Świętym, Ruchu Światło-Życie, Ruchu Rodzin Nazaretańskich oraz Wspólnot Życia Chrześcijańskiego.

EN

The years 1978-1989 in the Catholic Church in Poland constitute a mature stage of the reception of the Second Vatican Council. Among the most important phenomena that influenced the process were: changes in Polish religious life in the 1980’s; new model of state-Church relationship, social aspect of the three pilgrimages of the Polish Pope to Poland (1979-1983-1987); personal and generational changes in Polish Episcopate. An important role was played by the activity of special Commissions of the Polish Episcopate, which gave the whole process an appropriate tempo and determined the main directions of changes. The application of council teachings in Polish theology could be found in the works of: Rev. Józef Kudasiewicz (Bible studies), Rev. Józef Tischner (Catholic Social Teaching), Rev. Adam Ludwik Szafrański (Ecclesiology), Fr. Stanisław Celestyn Napiórkowski OFMConv. (Mariology, Ecumenism), Rev. Wacław Hryniewicz OMI (Ecumenism), Fr. Jan Charytański SJ (Catechetics) Rev. Franciszek Blachnicki (Pastoral Theology and Liturgics), Rev. Eugeniusz Weron SAC (Theology of the Laity), Bishop Wilhelm Pluta (Pastoral Theology), Rev. Franciszek Woronowski (Pastoral Theology) and Rev. Tadeusz Dajczer (Religious Studies and Phenomenology of Religion). Publication of four volumes of Liturgy of Hours and Roman Missal for Polish Dioceses (1986) constituted the culmination of liturgical renewal. Publication of critical third edition of the Millennium Bible (1980) was the realization of the postulates set in the second half of the 1960’s. Collegiality of bishops was fully reflected in the regulations of the new Statute of Polish Episcopal Conference (1987), and the synodality developed through synods. In the years 1978-1989 there was one provincial synod assembly and nine diocesan synod assemblies. A considerable achievement of the ecumenical movement was the inauguration of bilateral doctrinal dialogues (about the validity of baptism and mixed marriages). The renewal of monastic life in the 1980’s was predominantly of juridical dimension connected with the revision of monastic law and adopting new constitutions. Activity of the laity resulted in the development of existing movements and associations and the creation of new ones. Neocatechumenal Way, Catholic Charismatic Renewal, Light-Life Movement, Families of Nazareth Movement and Christian Life Communities enjoyed a dynamic growth.

Keywords

PL

Kościół katolicki; PRL; Sobór Watykański II; recepcja Vaticanum II; Jan Paweł II; Konferencja Episkopatu Polski; Komisje Episkopatu Polski; nauczanie soborowe; reforma liturgii; kolegialność biskupów; synodalność; ekumenizm; odnowa życia zakonnego

EN

ruchy katolickie; Catholic Church; Polish People’s Republic; Second Vatican Council; reception of Second Vatican Council; Commissions of the Polish Episcopate; application of council teachings; reform of liturgy; collegiality of bishops; idea of synodality; ecumenical movement; renewal of monastic life; Catholic movemens; Catholic associations

• Publisher: Instytut Wydawniczy Księży Misjonarzy
• Journal: Nasza Przeszłość. Studia z dziejów Kościoła i kultury katolickiej w Polsce
• Year: 2018
• Volume: 130
• Pages: 263-323

Contributors

author

Białkowski Michał

References

• Źródła drukowane
• Biskupi polscy z okazji przygotowań do II Synodu Plenarnego w związku z 1000-leciem męczeńskiej śmierci świętego Wojciecha, Białystok, 8 czerwca 1988 r., [w:] Listy Pasterskie Episkopatu Polski 1945-2000, cz. 2, Marki 2003.
• Dekret Józefa Kardynała Glempa, Przewodniczącego Konferencji Episkopatu Polski, Prymasa Polski, Warszawa, 20 lipca 1985 r., N. 2117/85/P, [w:] Mszał Rzymski dla Diecezji Polskich, wydanie pierwsze, Poznań 1986
• Do kapłanów z okazji wprowadzenia Liturgii Godzin w języku polskim, Warszawa, 2 grudnia 1982 r., [w:] Listy Pasterskie Episkopatu Polski 1945- 2000, cz. 2, Marki 2003.
• Jan Paweł II, Pielgrzymki do Ojczyzny: 1979, 1983, 1987, 1991, 1995, 1997, 1999, 2002. Przemówienia, homilie, oprac. J. Poniewierski, Kraków 2012.
• Kazania, listy, przemówienia i komunikaty, oprac. P. Raina, Londyn 1982.
• Kazanie Prymasa Polski do młodzieży akademickiej na Jasnej Górze, wygłoszone 13 grudnia 1981 roku o godzinie 9.00, [w:] Jan Paweł II, Prymas i Episkopat Polski o stanie wojennym. Komunikat Rady Głównej Episkopatu Polski w związku ze stanem wojennym, [w:] P. Raina, Kościół w PRL. Dokumenty, t. 3: 1975-1989, Poznań-Pelplin 1996
• List pasterski Episkopatu Polski o wprowadzeniu odnowionych obrzędów sakramentu pokuty, Warszawa, 15 września 1982 r., [w:] Listy Pasterskie Episkopatu Polski 1945-2000, cz. 2, Marki 2003.
• Łatka R., Pielgrzymki Jana Pawła II do Krakowa w oczach SB. Wybór dokumentów, Kraków 2012.
• Ocena wizyty papieża w Polsce sporządzona przez Wydział Administracyjny KC PZPR 24 VI 1983, [w:] Tajne dokumenty państwo–Kościół 1980-1989, Londyn-Warszawa 1993.
• Ocena wizyty papieża w Polsce w czerwcu 1987 r. opracowana przez zespół pracowników KC PZPR, Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Urzędu do Spraw Wyznań, [w:] Tajne dokumenty państwo–Kościół 1980-1989, Londyn- Warszawa 1993.
• Przed wprowadzeniem do liturgii „Mszału Rzymskiego dla Diecezji Polskich”, Jasna Góra, 12 grudnia 1986 r., [w:] Listy Pasterskie Episkopatu Polski 1945-2000, cz. 2, Marki 2003.
• Raina P., Kościół w Polsce 1981-1984, London 1985.
• Raina P., Rozmowy z władzami PRL. Arcybiskup Dąbrowski w służbie Kościoła i narodu, t. 1: 1970-1981, Warszawa 1995.
• Raina P., Rozmowy z władzami PRL. Arcybiskup Dąbrowski w służbie Kościoła i narodu, t. 2: 1982-1989, Warszawa 1995.
• Raina P., Wizyty Apostolskie Jana Pawła II w Polsce. Rozmowy przygotowawcze Watykan – PRL – Episkopat, Warszawa 1997.
• Regulamin Komisji Episkopatu Polski do spraw Liturgii i Duszpasterstwa Liturgicznego (zatwierdzony przez Konf. Plen. Episkopatu dnia 4 X 1978 r.), „Ruch Biblijny i Liturgiczny”, r. XXXIV, nr 1, 1981.
• Relacja z posiedzenia Komisji Wspólnej przedstawicieli rządu i Episkopatu w dniu 23 grudnia 1985 r. w hotelu URM, [w:] Tajne dokumenty państwo– Kościół 1980-1989, Londyn-Warszawa 1993.
• Struktura Prymasowskiego Komitetu Pomocy Internowanym, uwięzionym oraz ich rodzinom, [w:] P. Raina, Kościół w PRL. Dokumenty, t. 3: 1975-1989, Poznań-Pelplin 1996.
• Wizyta Jana Pawła II w Polsce 1979. Dokumenty KC PZPR i MSW, wstęp i oprac. A. Friszke, M. Zaremba, Warszawa 2005.
• Opracowania
• Baniak J., Powołania do kapłaństwa i do życia zakonnego w Polsce w latach 1900-2010. Studium socjologiczne, Poznań 2012.
• Białkowski M., Działalność Karola Wojtyły na forum Konferencji Episkopatu Polski i jej komisji (1958-1978), „Przegląd Zachodni”, 3:2018.
• Białkowski M., Oaza na Mostowej. Klub Inteligencji Katolickiej w Toruniu (1957-2007), Toruń 2008.
• Białkowski M., Od bulli «Episcoporum Poloniae coetus» do wyboru Kardynała Karola Wojtyły na Stolicę Piotrową. Druga faza recepcji Soboru Watykańskiego II w Polsce (1972-1978) – wybrane zagadnienia, [w:] Dzieje Kościoła katolickiego na Pomorzu Zachodnim, t. 3: 1972-1978, red. M. Siedziako, G.Wejman, Szczecin-Warszawa 2018 [w druku]
• Białkowski M., Odnowa posoborowa w Kościele katolickim w Polsce w latach 1972-1978. Zarys wybranych problemów, „Nasza Przeszłość. Studia z dziejów Kościoła i kultury katolickiej w Polsce”, t. 129:2018.
• Białkowski M., Od Vaticanum II do bulli Episcoporum Poloniae coetus. Pierwsza faza recepcji Soboru Watykańskiego II w Polsce (1966-1972) – wybrane zagadnienia, [w:] Dzieje Kościoła katolickiego na Pomorzu Zachodnim, t. 2: 1956-1972, red. M. Siedziako, Z. Stanuch, G. Wejman, Szczecin-Warszawa 2017.
• Białkowski M., Początki odnowy posoborowej w Kościele katolickim w Polsce (do 1972 r.). Zarys wybranych problemów, [w:] Czas próby. Kościół katolicki w okresie PRL, red. W. Polak, A. Czwołek, S. Galij-Skarbińska, Toruń 2017.
• Białkowski M., Początki odnowy posoborowej w Kościele katolickim w Polsce (do 1972 roku). Zarys wybranych problemów, „Nasza Przeszłość. Studia z dziejów Kościoła i kultury katolickiej w Polsce”, 128 (2017).
• Białkowski M., Recepcja Soboru Watykańskiego II w Polsce w 1972-1978. Pomiędzy bullą «Episcoporum Poloniae coetus» a wyborem Kardynała Karola Wojtyły na Stolicę Piotrową, „Studia Pelplińskie”, 2018, r. 52.
• Bonowicz W., Tischner, Kraków 2002.
• Budniak J., Ekumenizm na Śląsku, „Studia Oecumenica”, 10:2010.
• Chrostowski W., Śp. ks. prof. dr hab. Józef Kudasiewicz (23 VIII 1926 – 16 XI 2016): biblista i mariolog, „Salvatoris Mater”, 14/1/4.
• Chrostowski W., 10 lat Komisji Episkopatu Polski do Dialogu z Judaizmem – próba bilansu, „Collectanea Theologica”, 67(1997), nr 2.
• Chrzęstek A., Czynna miłość miłosierna w parafii posoborowej w oparciu o pisma ks. Franciszka Woronowskiego, „Warszawskie Studia Pastoralne”, 6:2007.
• Ciupak E., Katolicyzm ludowy w Polsce. Studia socjologiczne, Warszawa 1973; Religijność ludowa. Ciągłość i zmiana, red. W. Piwowarski, Wrocław 1983.
• Czaczkowska E. K., Wiślicki T., Ksiądz Jerzy Popiełuszko. Wiara, nadzieja, miłość. Biografia błogosławionego, Warszawa 2017.
• Czwarty Synod Diecezji Tarnowskiej: ad imaginem ecclesiae universalis, Tarnów 1990.
• Domagała K. H., Zgromadzenie Sióstr św. Jadwigi Prowincja Katowickaw latach 1945-1989, Lublin 2014.
• Drozd R., Synod Archidiecezji Wrocławskiej (1985-1991), [w:] Patientiaet Caritas (W hołdzie Księdzu Kardynałowi Henrykowi GulbinowiczowiArcybiskupowi Metropolicie Wrocławskiemu w 25-lecie sakry biskupiej8 II 1970 – 8 II 1995), red. I. Dec, Wrocław 1995.
• Drugi Synod Diecezji Częstochowskiej. Chrystus światłem, Maryja wzorem,Częstochowa 1987.
• Drugi Synod Diecezji Lubelskiej 1977-1985, red. W. Zakrzewski, Lublin 1988.
• Dudek A., Gryz R., Komuniści i Kościół w Polsce (1945-1989), Kraków 2003.
• Dullak K., Ecclesia semer reformanda. Zjawisko synodalności w Polsce po Soborze Watykańskim II, Szczecin 2007.
• Durka J., Władze polskie wobec Sanktuarium Jasnogórskiego w latach 1945-1989, [w:] Miejsca święte pod nie świętym nadzorem. Polityka władz wobec sanktuariów w latach 1945-1989, red. K. Białecki, Warszawa 2019 [w druku].
• Duszpasterstwa środowiskowe w latach 1945-1989. Archidiecezja krakowska,red. C. Kuta, J. Marecki, Kraków 2014.
• Dyduch J. M., Posoborowa instytucjonalna odnowa Kościoła krakowskiego według kardynała Karola Wojtyły, „Polonia Sacra”, 17(2013), nr 2(33).
• Dyduch J. M., Synod diecezjalny – narzędziem odnowy Kościoła partykularnego,„Prawo Kanoniczne”, 40 (1997), nr 3-4.
• Dziekoński S., Stypułkowski A., Katecheza inicjacyjna w refleksji pastoralnejks. Franciszka Woronowskiego, „Collectanea Theologica”, 76(2006), nr 1.
• Encyklopedia ekumenizmu w Polsce (1964-2014), red. J. Budniak, Z. Glaeser,T. Kałużny, Z. J. Kijas, Kraków 2016.
• Friszke A., Oaza na Kopernika. Klub Inteligencji Katolickiej 1956-1989, Warszawa 1997.
• Friszke A., Sprawa jedenastu. Uwięzienie przywódców NSZZ „Solidarność” i KSS „KOR” 1981-1984, Kraków 2017.
• Góralski W., Ruch synodalny w Polsce po Soborze Watykańskim II, „Roczniki Nauk Prawnych”, VIII 1998.
• Górny G., Rosikoń J., 300 lat wytrwałości. Warszawska Pielgrzymka Piesza 1711-2011, Warszawa 2011.
• Grajewski A., Pielgrzymka wielu przełomów. Międzynarodowe uwarunkowania III pielgrzymki Jana Pawła II do Polski, [w:] Brama do wolności. III pielgrzymka Jana Pawła II do Polski, red. Z. Struzik, P. Skibiński, tłum. D. Bitkowska-Sulich, D. Urbańska, Warszawa 2012.
• Gręźlikowski J., Instytucja synodu diecezjalnego w Kościele w Polsce po Soborze Watykańskim II, „Studia Włocławskie”, 4, 2001.
• Gronowski D., Perspektywa duszpasterstwa rodzin według bpa Wilhelma Pluty, „Studia Paradyskie”, t. 25, 2015.
• Hanc W., Polska Rada Ekumeniczna i jej znaczenie dla ekumenicznego dialogu, „Łódzkie Studia Teologiczne”, 25(2016), nr 4.
• Hryniewicz W., Instytut Ekumeniczny, [w:] W dwudziestolecie Soboru Watykańskiego II. Recepcja – doświadczenia – perspektywy, red. J. Homerski, F. Szulc, Lublin 1987.
• Jabłoński Z. S., Eklezjalny wymiar nawiedzenia Maryi w znaku Jasnogórskiego Obrazu, „Studia Prymasowskie”, 2(2008).
• Jabłoński Z. S., Recepcja nauki mariologicznej Soboru Watykańskiego II w polskich sanktuariach, „Salvatoris Mater”, 16/1/4, 2014.
• Jarkiewicz K., Duszpasterstwa akademickie Krakowa po II wojnie światowej, Kraków 2004.
• Jaskóła P., Paschalna chrystologia Wacława Hryniewicza, „Roczniki Teologiczne”, t. LXIII, z. 7, 2016.
• Jewdokimow M., Klasztor w pespektywie socjologicznej: w poszukiwaniu nowego ujęcia, Warszawa 2018.
• Kamiński A., Piesza Pomorska Pielgrzymka na Jasną Górę w latach 1979-1991, Pelplin 2013.
• Kamiński R., Cele i zadania katechezy według J. Charytańskiego, „Studia Płockie”, 25(1997).
• Kluby Inteligencji Katolickiej jako przestrzeń działań niezależnych w latach osiemdziesiątych XX wieku, red. K. Białecki, Warszawa-Poznań 2014.
• Kołodziej M., Biskup Wilhelm Pluta (1910-1986) – pasterz Kościoła Gorzowskiego, „Studia Ełckie”, 9(2007).
• Kościół i religijność Polaków 1945-1999, red. W. Zdaniewicz, T. Zembrzuski, Warszawa 2000.
• Kościół katolicki w Polsce 1918-1990. Rocznik statystyczny, red. L. Adamczuk, W, Zdaniewicz, Warszawa 1991.
• Kościół katolicki w Polsce 1991-2011. Rocznik statystyczny, red. P. Ciecieląg, P. Łysoń, W. Sadłoń, W. Zdaniewicz, Warszawa 2014.
• Kowal P., Koniec systemu władzy. Polityka ekipy gen. Wojciecha Jaruzelskiego w latach 1986-1989, Warszawa 2015.
• Król J., Weron E., Neokatechumenat, [w:] Leksykon duchowości katolickiej, red. M. Chmielewski, Lublin-Kraków 2002.
• Kubik W., Proces przemian w polskiej katechetyce drugiej połowy XX wieku, „Studia Katechetyczne”, 8(2012).
• Liszka P., Drogi rozwoju teologii po Soborze Watykańskim w kontekście nowych uwarunkowań religijnych i kulturowych, [w:] Wierność i aggiornamento. Wokół recepcji Soboru Watykańskiego II, red. G. Kucza, „Studia i Materiały Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach”, nr 32, Katowice 2006.
• Loyola u Kopernika. Jezuici w Toruniu w latach 1945-2015, red. K. Dorosz, W. Rozynkowski, Warszawa 2016.
• Łatka R., Przebieg negocjacji związanych z drugą pielgrzymką Jana Pawła II do Ojczyzny – próba syntetycznego spojrzenia, „Komunizm. System – ludzie – dokumentacja”, 6(2017).
• Łatka R., Zmienna amplituda stosunków państwo–Kościół katolicki w PRL w latach 80. XX w., „Res Historica”, 39, 2015.
• Łęcicki G., Jan Paweł II. Starałem się mówić za was. O papieskich pielgrzymkach do zniewolonej Ojczyzny 1979, 1983, 1987, Warszawa 2008.
• Mandziuk J., Z dziejów archidiecezji lwowskiej, „Saeculum Christianum”, 2 (1995), nr 2.
• Marczewski M., Teolog soborowej odnowy liturgii. Sługa Boży ks. Franciszek Blachnicki (1921-1987), „Liturgia Sacra”, 19 (2003), nr 2.
• Mariański J., Kościół w społeczeństwie przemysłowym, Warszawa 1983.
• Markowski R., Rozumienie chrześcijaństwa w badaniach ks. Tadeusza Dajczera w kontekście fenomenologii religii, Warszawa 2013.
• Mazanowska I., Interwencje biskupa Mariana Przykuckiego w sprawie uwolnienia internowanych z diecezji chełmińskiej, [w:] Stan wojenny. Fakty, hipotezy, interpretacje. Zbiór studiów, red. A. Czwołek, W. Polak, Toruń 2008.
• Mendrok D. M., Historia Prowincji Katowickiej Zgromadzenia Sióstr Służebniczek Najświętszej Maryi Panny Niepokalanie Poczętej w latach 1945-1989, Lublin 2016.
• Micewski A., Kościół wobec „Solidarności” i stanu wojennego, Paris 1987.
• Michalski K., Działalność Komisji Wspólnej przedstawicieli Rządu PRL i Episkopatu Polski 1980-1989, Warszawa 2012.
• Nagy S., Teologia na II Nadzwyczajnym Synodzie Biskupów, [w:] W dwudziestolecie Soboru Watykańskiego II. Recepcja – doświadczenia – perspektywy, red. J. Homerski, F. Szulc, Lublin 1987.
• Natanek P., Ruch Światło-Życie w archidiecezji krakowskiej w latach 1971-1996, Kraków 2004.
• Oaza wolności. Duszpasterstwa akademickie w latach siedemdziesiątych XX w. Materiały pokonferencyjne, red. M. Marcinkiewicz, Szczecin 2011.
• Orszulik A., Droga do pełnej normalizacji stosunków między państwem a Kościołem oraz między PRL a Stolicą Apostolską, „Politeja”, 2014, 3(29).
• Paczkowski A., Wojna polsko-jaruzelska. Stan wojenny w Polsce 13 XII 1981 – 22 VII 1983, Warszawa 2006.
• Palion A., Ekumeniczny wymiar posługi biskupiej Herberta Bednorza, Katowice 2011.
• Papieski Instytut Polski w Rzymie. Historia i współczesność, Rzym 1996.
• Pawlicka K., Polityka władz wobec Kościoła katolickiego (grudzień 1970 – październik 1978), Warszawa 2004.
• Pek K., Mariologia ekumeniczna według S. C. Napiórkowskiego, „Roczniki Teologiczne”, t. LXI, z. 2, 2014.
• Petrowa-Wasilewicz A., Leksykon ruchów i stowarzyszeń w Kościele, Warszawa 2000.
• Pieronek T., Posoborowe synody diecezjalne w Polsce, [w:] Służyć prawdzie i miłości. Pamięci Księdza Biskupa Dra Stefana Bareły III Ordynariusza Częstochowskiego, red. J. Kowalski, Częstochowa 1984.
• Pietkiewicz R., Biblia Polonorum. Historia Biblii w języku polskim, t. V: Biblia Tysiąclecia (1965-2015), Poznań 2015.
• Pietrzak J., Kardynał Józef Glemp jako Prymas Polski, „Warszawskie Studia Teologiczne”, XIX/2006.
• Piłat J., Szewc B., Ruch Rodzin Nazaretańskich, [w:] Leksykon duchowości katolickiej, red. M. Chmielewski, Lublin-Kraków 2002.
• Przybysz M., Wyspy wolności. Duszpasterstwo akademickie w Łodzi 1945- 1989, Łódź 2008.
• Przygoda W., Wkład Ks. Prof. Adama Ludwika Szafrańskiego w rozwój teologii pastoralnej, „Roczniki Teologiczne”, t. LXII, z. 6, 2015.
• Romaniuk K., Autobiografia, Kraków 2013.
• Skibiński P., Pielgrzymki Jana Pawła II do Ojczyzny (1979-2002) i ich kontekst historyczny, „Teologia Polityczna”, 3(2005-2006).
• Słomińska J., Apostolstwo laikatu – wariant polski, „Więź”, nr 2-3(340-341), 1987.
• Sobeczko H. J., Przekłady posoborowych ksiąg liturgicznych na język polski, „Seminare” 17, 2001.
• Stępień M., Pozycja prawna Konferencji Episkopatu Polski. Studium prawnohistoryczne, Łomża 2014.
• Szczyrba S., Rys biograficzny i bibliografia prac biskupa prof. dr hab. Bohdana Bejze, „Łódzkie Studia Teologiczne”, nr 1, z. 8, 1999.
• Sztafrowski E., Synod diecezjalny w doktrynie soborowej i jej wyraz w posoborowych synodach polskich, „Prawo Kanoniczne”, 1987, nr 1/2.
• Szumowski M., Duszpasterstwo akademickie w Archidiecezji Warszawskiej w latach 1928-1992, Warszawa 2000.
• Śmigiel K., Prymasostwo polskie. Instytucje, prymasi, dokumenty, Warszawa 2018.
• Śmigiel W., Nowe ruchy eklezjalne w Polsce. Czy nadeszła „wiosna Kościoła”?, [w:] Recepcja Soboru niektóre wyzwania wobec życia i działania Kościoła 40 lat po Soborze Watykańskim II, red. K. Półtorak, Szczecin 2007 (Studia i Rozprawy. Wydział Teologiczny Uniwersytetu Szczecińskiego, 14).
• Warzecha J., Uwagi i refleksje na marginesie przekładu Starego Testamentu w Biblii Warszawsko-Praskiej, „Collectanea Theologica”, 69(1999), nr 1.
• Weigel G., Świadek nadziei. Biografia papieża Jana Pawła II, tłum. M. Romanek, M. Tarnowska, J. Piątkowska, D. Chylińska, J. Illg, R. Śmietana, Kraków 2012
• Weron E., Odnowa w Duchu Świętym, [w:] Leksykon duchowości katolickiej, red. M. Chmielewski, Lublin-Kraków 2002.
• Wodarczyk A., Prorok Żywego Kościoła. Ks. Franciszek Blachnicki (1921-1987) – życie i działalność, Katowice 2008.
• Wspólnoty Życia Chrześcijańskiego (WŻCh, CVX), [w:] Encyklopedia wiedzy o jezuitach na ziemiach Polski i Litwy 1564-1995, oprac. L. Grzebień, Kraków 1996.
• Zamiatała D., Zakony męskie w polityce władz komunistycznych w Polsce w latach 1945-1989, t. 1: Problematyka organizacyjno-personalna, Łomianki 2011.
• Z dawna Polski Tyś Królową. Koronowane wizerunki Matki Bożej 1717-1990, materiały zebrały i opracowały S.M. Grażyna od Wszechpośrednictwa M.B., S.M. Gizela od Niepokalanego Serca Maryi, Romana Szymczak, Szymanów 1990.
• Zieliński Z., Kościół w Polsce 1944-2007, Poznań 2009.
• Zgromadzenie Sióstr Urszulanek Serca Jezusa Konającego. Szkic historyczny– stan aktualny, oprac. U. Górska, A. Kosicka, J. Ledóchowska, J. Olech, T. Sułowska, J. Zdybicka, Poznań-Warszawa 1981.
• Żaryn J., Dzieje Kościoła katolickiego w Polsce (1944-1989), Warszawa 2003.
• I Synod Diecezji Koszalińsko-Kołobrzeskiej. Koszalin 1986-1990, Koszalin 1990.
• III Synod Diecezji Kieleckiej 1984-1991, Kielce 1992.
• 100 lat teologii na KUL, red. S. Nowosad, J. Mastej, Lublin 2018.
• Netografia
• A. J. Sobczyk, Duchowość MSF wg Ks. Berthiera, [w:] https://kazimierz klasztor.pl/pdf/duchowo-msf-wg-ks-berthiera.pdf