Opozycja swój / obcy a problem językowego obrazu świata

• Authors: Bartmiński Jerzy

Title variants

EN

The us / them opposition and the problem of linguistic worldwiev

• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

Autor przedstawia propozycje dotyczące projektowanej komparacji słowiańskich językowych obrazów świata (JOS), wychodząc od analizy opozycji swój / obcy. W części pierwszej referatu formułuje cztery warunki efektywnej komparacji: 1/ sprecyzowanie tertium comparationis, 2/ ustalenie zbliżonego poziomu ogólności, 3/ zakreślenie granic pola badawczego, 4/ ustalenie porównywalnej bazy materiałowej. Przyjmując, że płaszczyzną porównania mogą być między innymi opozycje typu swój / obcy, męski / żeński, prawy / lewy itp. wskazuje zarazem na pewne ograniczenia opisu skupionego wyłącznie na opozycjach, podkreślając, że cechy dystynktywne są zawsze wyborem z szerszego zespołu cech pozytywnych. Kategorie swój / obcy autor analizuje na materiale języka polskiego, wykorzystując trojakiego typu dane: czerpane z systemu języka (wyrazy obce), słowników (definicje wyrażeń swój, swojak, swojski, obcy) oraz badań ankietowych. Potwierdzają one skalarny charakter opozycji swój / obcy, istnienie wewnątrzjęzykowej kategorii „obcości” i wielowymiarową (wieloaspektową) strukturę kognitywną kategorii swój. Indywidualny nosiciel języka łączy w swojej świadomości swojskość z byciem blisko w sensie przestrzennym, wtórnie także psychospołecznym, a swoją tożsamość coraz częściej określa „poliwalentnie”, jako równoczesne uczestnictwo w wielu kręgach wspólnotowych typu lokalnego, środowiskowego, narodowego, kulturowego.

EN

Starting from an analysis of the us (belonging to us) / them (alien) opposition, the article addresses the issue of future comparative research on Slavic linguistic worldviews. The first part presents four conditions of successful comparative study: (1) the establishment of tertium comparationis; (2) the establishment of an approximate level of generality; (3) the establishment of the limits of the research domain; (4) the collection of comparable data. While accepting that the plane on which worldviews can be compared may be, among others, oppositions of the type us / them, belonging to us / alien, male / female, left / right etc., the author also points out that descriptions based solely on oppositions are limited and that distinctive features are always selections from a larger set of positive features. The categories us / them or belonging to us / alien are analyzed on the basis of Polish data of three types: systemic (loan words), lexicographic (definitions of the expressions swój ‘one’s own’, swojak ‘one of us; a countryman’, swojski ‘native, home, familiar’, obcy ‘alien’) and questionnaires. It is confirmed that the us (belonging to us) / them (alien) opposition is scalar, that there exists a language-internal category of ‘alienness’ and that the category ‘one’s own, familiar’ is multidimensional or multiaspectual. An individual speaker connects in his or her consciousness the feature of being native/familiar with spatial and psycho-social closeness and his or her identity is more and more frequently described as a simultaneous participation in many communities of a local, national and cultural nature.

Keywords

PL

opozycja swój/obcy; językowy obraz świata; komparacja językowo-kulturowa; poliwalencja; tożsamość

EN

us vs. them; linguistic worldview; linguistic-cultural comparison; poly-valence; identity

• Publisher: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej
• Journal: Etnolingwistyka. Problemy Języka i Kultury
• Year: 2007
• Volume: 19
• Pages: 35-59

Contributors

author

Bartmiński Jerzy

• Zakład Tekstologii i Gramatyki Współczesnego Języka Polskiego Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej

References

• Apresjan Jurij, 1980, Semantyka leksykalna. Synonimiczne środki języka. Przełożyli Zofia Kozłowska i Andrzej Markowski, Wrocław: ZNiO.
• Apresjan Jurij (red.), 2006, Jazykovaja kartina mira i sistemnaja leksikografija, Moskva: Jazyki slavjanskich kul'tur.
• Bartmińska Izabela, Bartmiński Jerzy, 1978, Nazwiska obce w języku polskim. Problemy poprawnościowe. Słownik wymowy i odmiany, Warszawa: PWN.
• Bartmiński Jerzy, 1997, Nazwiska obce na tle kontaktów językowych i kulturowych, [w:] „Język a Kultura” t. 7, Kontakty języka polskiego z innymi językami na tle kontaktów kulturowych, red. Jolanta Maćkiewicz, Janusz Siatkowski, Wrocław, s. 9--13.
• Bartmiński Jerzy, 1993/2001, Styl potoczny, [w:] Współczesny język polski, J.Bartmiński (red.), Lublin: Wyd. UMCS, s. 115--134.
• Bartmiński Jerzy, 2000, Językowy obraz Polaków w okresie przemian, [w:] Gajda (red.), s. 179--195.
• Bartmiński Jerzy, 2005a, Koncepcja językowego obrazu świata w programie slawistycznych badań porównawczych, „Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej” t. 40, Warszawa: Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy, s. 259--280.
• Bartmiński Jerzy, 2005b, Jazykovoj obraz mira: očerki po etnolingvistike, Moskva: Indrik.
• Bartmiński Jerzy, 2006, Językowe podstawy obrazu świata, Lublin: Wyd. UMCS.
• Bartmiński Jerzy, 2007a, Stereotypy mieszkają w języku. Studia etnolingwistyczne, Lublin: Wyd. UMCS.
• Bartmiński Jerzy, 2007b, Podmiot polifoniczny (w druku)
• Belova Ol'ga V., 2002, Svoj --- čužoj, [w:] Slavjanskaja mifologija, Enciplopedičeskij slovar', Izd. 2, Moskva, s. 425--426.
• Benedyktowicz Zbigniew, 2000, Portrety „obcego”. Od stereotypu do symbolu, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
• Bogusławski Andrzej, 1976/1994, Problem tertium comparationis w porównaniu lingwistycznym, [w tegoż:] Sprawy słowa. Word Matters, Warszawa: Wydawnictwo Veda [Pierwodruk w roku 1976 w „Kwartalniku Neofilologicznym'' z. 3, s. 295--303].
• Bokszański Zbigniew, 2006, Tożsamości zbiorowe, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
• Chlebda Wojciech, 2000, Płaszczyzny oglądu językowego obrazu świata w opisie semantycznym języka, [w:] Gajda (red.), s. 163--178.
• Chlebda Wojciech, 2005, Szkice o skrzydlatych słowach. Interpretacje lingwistyczne, Opole.
• Coseriu Eugenio, 1975, System, Norm und Rede, w tegoż: Sprachtheorie, s. 11--101.
• Dąbrowski Mieczysław, 2001, SWÓJ / OBCY / INNY. Z problemów interferencji i komunikacji międzykulturowej, Izabelin: „Świat Literacki”.
• van Dijk Teun, 2003, Dyskurs polityczny i ideologia, „Etnolingwistyka” t. 15, s. 7--28.
• Duda Henryk, 2007, O granicach lingwistyki. Z powodu niektórych prac o tzw. językowym obrazie świata (w druku).
• Gajda Stanisław (red.), 2000, Komparacja systemów i funkcjonowania współczesnych języków słowiańskich, Opole: Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego.
• Ivanov Vjačeslav, Toporov Vladimir, 1965, Slavjanskie jazykovye semiotičeskie modelirujuščie sistemy, Moskva: Izd. Nauka.
• Kijewska-Trembecka Marta, 1984, Etnolingwistyczna koncepcja języka B. Malinowskiego, „Przegląd Humanistyczny” nr 11--12, s. 71--80.
• Kłoskowska Antonina, 1996, Kultury narodowe u korzeni, Warszawa.
• Majerczik Maria, 2004, Kobieta --- ptak --- dusza w archaicznym modelu świata, „Etnolingwistyka” t. 16, s. 287--303.
• Malinowski Bronisław, 1935/1987, Ogrody koralowe i ich magia. Dzieła, t. 5, Warszawa: PWN.
• Niebrzegowska-Bartmińska Stanisława, 2003, Komisja Etnolingwistyczna przy Międznarodowym Komitecie Slawistów, „Etnolingwistyka” t. 15, s. 280--281.
• Nowak Paweł, 2002, SWOI I OBCY w językowym obrazie świata. Język publicystyki polskiej z pierwszej połowy lat pięćdziesiątych, Lublin: Wyd. UMCS.
• Šajkevič A. Ja., 2005, Russkaja jazykovaja kartina mira v rjadu drugich kartinok, „Moskovskij lingvističeskij žurnal, t. 8, nr 2, s. 5--21.
• Serebrennikov B. A. (red.), 1988, Rol' čelovečeskogo faktora v jazyke. Jazyk i kartina mira, Moskva.
• Tolstaja M. Svetlana, Slav. *svoj': semantika i aksiologija (w druku, ,,Etnolingwistyka'' t. 20).
• Tolstaja M. Svetlana, 2004, Oppozicii semantičeskie, [w:] Staroslavjanskie drevnosti, t. 3, Moskva, s. 557--558.
• Tolstoj N. Iljič, 1987/1995, Binarnye protivopostavlenija tipa pravyj --- levyj, mużskij --- żenskij, [w tegoż:] Jazyk i narodnaja kul'tura. Očerki po slavjanskoj mifologii i etnolingvistike, Moskva: Izd. Indrik.
• Vankova Irena (red.), 2001, Obraz sveta v jazyce, Praha.
• Walczak Bogdan, 2001, Kontakty polszczyzny z językami niesłowiańskimi, [w:] Współczesny język polski, Jerzy Bartmiński (red.), Lublin: Wydawnictwo UMCS, s. 527--539.
• Pojęcie ojczyzny we współczesnych językach europejskich, red. J. Bartmiński, Lublin 1993.