THE RESULTS OF ARCHAEOLOGICAL RESEARCH OF THE ROCK-CUT MONUMENTS IN THE KVEMO KARTLI REGION (GEORGIA)

• Authors: Bakhtadze Nodar

Title variants

RU

Результаты исследования пещерных комплексов региона Квемо Картли (Грузия)

PL

Wyniki badan archeologicznych pieczar wykutych w skale w regionie Kvemo Kartli (Gruzja)

• Languages of publication: EN RU PL

Abstracts

RU

В одной из исторических провинций Республики Грузия - Квемо Картли (нижняя Картли), встречается множество комплексов искусственных пещер, расположенных в ущельях рек. Эти памятники состоят из десятков пещер, высеченных в несколько ярусов в ба-зальтовых и долеритовых породах (Рис. 1-6). В структуре вертикального членения этих комплексов наблюдается определённая закономерность - основное число ярусов приходится на нижний регистр скалы. Здесь за-свидетельствован один из древнейших в мире способовобработки скалы: раскалив скалу огнём, её затем обливали холодной водой, в результате чего камень легко ломался. Поскольку подобным методомполучать пра-вильные формы невозможно, пещеры в основном имеют сложную планировку (Рис. 7, 8). Встречаются помещения плошадью от 4-5 до 15-20 кв. м. Полы практически плоские. Стены и потолки - неровные. Высота абсолютного большинства пещер соответствует модулю, рассчитанному на распрямление человека во весь рост. Пещеры, составляющие комплексы, чаще всего изолированы друг от друга, однако, встречаются и группы соседствующих пещер, связанных между собой внутренними переходами или тоннелями (Рис. 7, 8). Планировка этих комплексов исключает их обо-ронительное назначение, так как отсутствуют дополни-тельные каменные фортификационные сооружения (Рис. 9, 10). Т акже в комплексах ничто не указывает на изначальное наличие здесь монашеской жизни. В средние века большинство пещер были легко доступны. С другой стороны, обращает на себя внимание теснейшее соседство одной части этих комплексов с типичными для этого региона мегалитическими со-оружениями эпохи бронзы. на основании данного на-блюдения, можно предположенить, что изучаемые примитивные пещерные комплексы являются остатками пещерных поселений этого времени. Археологические раскопки указанного типа проведенные нами в пещерных комплексах в Квемо Картли, полностью подтвердили предположение о назначении и древнейшем происхождении этих памятников. В результате исследования весьма богатых культурных слоёв средневековья на ряде памятников этого типа под утрамбованными глинобитными полами некоторых пещер, а также в естественных трещинах скальной поверхности полов и в заброшенных хозяйственных ямах мы нашли разнообразные фрагменты глиняной посуды. Аналогичные находки керамики хорошо известны на изученных памятниках эпохи поздней бронзы, расположенные на территории Грузии (Рис. 11). найденные в некоторых пещерах в подобной стратиграфической ситуации несколько фрагментов керамических изделий оказались еще более ранними. Эти находки имеют прямые аналогии в археологическом материале распостранённых на территории Грузии курганов т. н. триалетской культуры (эпоха средней бронзы) (Рис. 12). но и это не является нижней временной границей жизни в указанных пещерных помещениях: в углублениях скальной поверхности полов на некоторых участках пещер был выявлен более архаичный вещественный материал. Обнаруженные фрагменты глиняной посуды являются характерными для эпохи ранней бронзы и Халколита (Рис. 13). Примечательно, что несколько фрагментов глиняных изделий раннебронзового времени и Халколита, оказались в углублениях выровненного щебнем скалистого пола, возникших при высекании пещеры, т.е. в строительном слое помещения. В настоящее время исследователями разных стран доказано, что на обширных территориях бассейна Средиземного моря и Передней Азии, приблизительно в диапазоне У-П тысячелетий до н.э., параллельно с культурами, для которых характерны жилища обычного типа, довольно часто встречаются племена, традиционно обитающие в высеченных в скалах помещениях. Интересно, что по методу высекания, общей структуре и планировке помещений, часть пещерных комплексов этих регионов, идентична пещерным поселениям бронзового периода, изученным нами в Квемо Картли. Что примечательно, по результатам раскопок часть пещерных комплексов Квемо Картли описанного типа, подобно аналогичным памятникам Передней Азии и Южной Европы, использовалась в эту эпоху в качестве гробниц. не менее интересна археологическая картина использования пещерных комплексов Квемо Картли в средние века. Очевидно, в это время часть населения этого региона с практической точки зрения сочло удобным реокупацию древнейших заброшенных пещерных комплексов, и после некоторой их реконструкции были основаны целые пещерные села. Из комплексов, на первый взгляд однообразной структуры, были выделены совокупности тесно связанных друг с другом пещер, представляющих собой имитацию каменных домов. В результате археологического исследования этих пещерных сел найдено много разнообразного ве-щественного материала, характерного для быта развитоо средневековья (Рис. 14). Большая часть обнаруженных здесь артефактов представляет собой простые или глазурованные керамические изделия, которые датируются Х1-Х1У векам (Рис. 15, 16). Примечательно, что к этому времени относится нумизматический материал, обнаруженный во время археологических исследований указанных пещерных сел. Отдельно следует отметить найдённую там же уникальную коллекцию изделий из органических веществ (например, деревянные хозяйственно-бытовые предметы, фрагменты одежды, ковров и др.) (Рис. 17, 18). Похоже, в большинстве таких пещерных сел жизнь внезапно и окончательно прекратилась приблизительно на рубеже Х1У-ХУ вв., во время одного из походов Т амерлана. В некоторых из древнейших пещерных ком-плексов Квемо Картли в средние века были устроены пещерные монастыри. Были восстановлены поврежденные фасады пещер, обустроены церкви и кельи, пристроены фортификационные сооружения (Рис. 10). В результате раскопок этих монастырей, помимо разнообразных предметов хозяйственного значения, были обнаружены фрагменты церковной утвари и рукописей религиозного содержания.

PL

W jednej z historycznych krain Gruzji – Kvemo Kartli (Dolnej Kartli), w dolinach rzek występują licznie pieczary wykonane przez człowieka. Zespoły jaskiń składają się z dziesiątków komór wykutych na kilku poziomach w bazaltach i dolerytach (Ryc. 1-6). W pionowym rozplanowaniu systemów jaskiń daje się zauważyć praktyczne podejście budowniczych - główne poziomy komór są lokalizowane u podstawy skalnych zboczy. Na stanowiskach zarejestrowano jeden z najprymitywniejszych sposobów obróbki kamienia: po rozhartowaniu skały ogniem oblewano ją zimną wodą, i tak przygotowana powierzchnia łatwiej się kruszyła i poddawała obróbce. Opisaną metodą nie można jednak uzyskać regularnych kształtów, dlatego jaskinie miały formy jedynie zbliżone do brył geometrycznych, a i to nie zawsze (Ryc. 7, 8). Powierzchnia pomieszczeń sięga od 4-5 do 15-20 m2. Podłogi są raczej płaskie, ściany i stropy nie były wyrównywane. Wysokość niemal wszystkich jaskiń odpowiada wzrostowi wyprostowanego człowieka. Jaskinie są najczęściej wykute w pewnej odległości od siebie, choć zdarzają się grupy sąsiadujących ze sobą komór połączonych korytarzami (Ryc. 7, 8). Plan opisanych systemów jaskiń wyklucza ich obron-ny charakter. Bez dodatkowych kamiennych fortyfikacji (Ryc. 9, 10), które powstawały w średniowieczu, większość ko¬mór jest łatwo dostępna. Najczęściej brak również śladów wykorzystywania tych miejsc jako monastyrów. z drugiej strony zwraca uwagę bliskie sąsiedztwo części wspomnianych zespołów jaskiń i typowych dla tego regionu megalitów datowanych na epokę brązu. Z tego względu w tekście wysunięte zostało przypuszczenie, że te prymitywne komory mogły być pozostałościami osad jaskiniowych z epoki brązu. Badania archeologiczne przeprowadzone pod kierunkiem autora w jaskiniach regionu Kvemo Kartli w pełni potwierdzają proponowane datowanie oraz przeznaczenie tych komór. Po wyeksplorowaniu nawarstwień średniowiecznych, pod glinianymi podłogami spotykanymi w niektórych jaskiniach, w naturalnych spękaniach i wykutych jamach znajdowane były fragmenty naczyń glinianych. Analogie do tych znalezisk pochodzą z przebadanych wy- kopaliskowo stanowisk z terenu Gruzji datowanych na późną epokę brązu (Ryc. 11). Materiał ceramiczny znaleziony w niektórych jaski-niach, w opisanym kontekście stratygraficznym, okazał się jeszcze wcześniejszy. W tym wypadku analogie pochodzą z badań kurhanów należących do tak zwanej kultury Trialeti, datowanej na środkową epokę brązu (Ryc. 12). Także to datowanie nie jest jednak najwcześniejszym dla opisanych jaskiń. W niektórych komorach, w zagłębieniach skalnych podłóg, znajdowano fragmenty naczyń ceramicznych datowanych na wczesną epokę brązu oraz chalkolit (Ryc. 13). Warto zauważyć, że część znalezisk ceramiki wczesnobrązowej i chalkolitycznej pochodziła z zagłębień wypełnionych rumoszem służącym do niwelacji podłóg, czyli z warstwy budowlanej powstałej najprawdo¬podobniej podczas wykuwania komór. Jak wykazały badania w różnych krajach, na znacznych obszarach Śródziemnomorza oraz Azji Mniejszej pomiędzy V a II tysiącleciem p.n.e., równolegle do kultur budujących domostwa, stosunkowo często pojawiały się grupy zamieszkujące w jaskiniach wykutych w skale. Zwraca uwagę fakt, że pod względem metody wykuwania oraz rozplanowania osiedli skalnych część systemów jaskiń w innych regionach jest identyczna jak te w Kvemo Kartli, badane przez zespół kierowany przez autora. Na podstawie wyników wykopalisk można stwierdzić, że część systemów jaskiniowych Kvemo Kartli omawianego typu, podobnie jak analogiczne obiekty z Europy Południowej oraz z Azji Mniejszej, była wykorzystywana jako miejsca pochówku. Nie mniej interesujące są ślady wykorzystywania systemów jaskiniowych Kvemo Kartli w okresie średnio¬wiecza. Najwyraźniej część miejscowej ludności w tym czasie uznała za celowe zagospodarowanie opuszczonych pieczar. Po różnych przebudowach zespoły komór były przekształcane w skalne wioski. Pomieszczenia, z pozoru identyczne pod względem struktury, zostały podzielone na skupiska ściśle ze sobą powiązanych jaskiń, naśladujących oddzielne domy. W wyniku badań archeologicznych prowadzonych w tych skalnych wioskach wydobyto szereg przedmiotów typowych dla okresu rozwiniętego średniowiecza (Ryc. 14). Większość pozyskanych fragmentów naczyń ceramicznych to wyroby z surowej lub glazurowanej gliny datowane na okres od XI do XIV wieku (Ryc. 15, 16). Monety znajdowane podczas badań pochodzą z tego samego okresu. Należy także wymienić kolekcję przedmiotów wykonanych z materiałów organicznych (np. drewniane narzędzia gospodarcze, fragmenty odzieży, dywanów itp. - Ryc. 17, 18). Niektóre z zespołów jaskiń w Kvemo Kartli przekształcono w średniowieczu w klasztory. W związku z takimi adaptacjami były zabudowywane frontowe ściany jaskiń, w których organizowano kościoły lub cele mnichów. Dobudowywano także umocnienia (Ryc. 10). Podczas wykopalisk w takich klasztorach, oprócz różnorodnych przedmiotów o przeznaczeniu gospodarczym, znajdowano fragmenty wyposażenia kościołów i rękopisów o charakterze religijnym. Wszystko wskazuje na to, że funkcjonowanie więk-szości takich skalnych osiedli i monastyrów zamyka okres najazdów Tamerlana.

• Publisher: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego
• Journal: Światowit
• Year: 2014
• Volume: Tom XI (LII), fasc. A
• Pages: 27-46

Contributors

author

Bakhtadze Nodar

References

• АМИРАНАШВИЛИ ш., 1963 История Грузинского Искусства, Москва.
• БАХТАДЗЕ Н., 1988, Спелеистическая карта Кциа-Храмского Бассейна, “Пещеры Грузии” 12, 18-35.
• ЛОРДКИПАНИДЗЕ О., 1989, Наследие Древней Грузии, Тбилиси.
• ЧУБИНАШВИЛИ Г., 1948, Пещерные монастыри Давид-Гареджи, Тбилиси.
• BAGRATIONI V., 1959 Description of the Kingdom of Georgia, Kartlis Tskhovreba (History of Georgia) IV, edited by S.G. Kaukchishvili, Tbilisi [in Georgian; new edition of the work first published in 1745].
• BACHTADSE [BAKHTADZE] N., 2005 Vorchristlichegeorgische Felsdenkmaler, “Georgica” 28, 5-11.
• BAKHTADZE N., 2001a Pre-Christian Georgian Rock-Cut Monuments against the Background of Foreign Analogues, (in:) T. Jojua, L. Mirianashvili (eds.), Rock-Cut Monuments of East and South Europe, Analecta Iberica I, Tbilisi, 6-15 [in Georgian].
• BAKHTADZE N., 2001b Rock-Cut andMegalithic Monuments of Kvemo Kartli, (in:) V. Fol (ed.), Акти на международен симпозиум “Скални и мегалитни паметници. Проблеми и пътища за тяхноторазрешаване’’’, 12-22. 07. 1999 z., Co^ns, 80-98.
• BAKHTADZE N., 2002 Genesis ofRock Architecture and First Stages of its Development in Georgia, “Caucasian Messenger” 6 (Special Issue), 22-30 [in Georgian].
• BAKHTADZE N., 2007, The Genesis and Paths of Development of Rock-Cut Architecture in Georgia, Tbilisi [in Georgian].
• BAKHTADZE N., 2013 Ceramics in Medieval Georgia, Tbilisi.
• BERNABO BREA L., 1966, Sicily before the Greeks, London.
• BULIA M. ET AL., 2008, M. Bulia, D. Tumanishvili, A. Vol’skaa, N. Mataradze, Davitgareji Monasteries. Lavra, Udabno, Tbilisi. CHIKOVANI T., 1967, From the History ofFolk Dwelling Structures of Transcaucasia, Tbilisi [in Georgian].
• CHILASHVILI L., 1991 Areshi, Tbilisi [in Georgian].
• CHUBINISHVILI T., 1965 The Ancient Culture of the Mtkvari-Araksi Basin, Tbilisi [in Georgian].
• EILAND M., 1998, Archaeological Evidence of Early Carpets in Georgia, “Hali” 99, 57-59.
• EILAND M., BAKHTADZE N., 2000 Early Christianity in the Caves of Caucasian Georgia, “Minerva” 11/1, 44-46.
• GAGE M., GAGE J., 2005 The Art of Splitting Stone, London.
• GAPRINDASHVILI G., 1959 Rock-Cut Houses in the Historical Village Pia, Tbilisi [in Georgian].
• GAPRINDASHVILI G., 1975 ancient Monuments of Georgia: Vardzia, Leningrad.
• GARRARD A., 1996 Sakęagozu Survey, “Anatolian Archaeology” 1, 14-15.
• GOBEJISHVILI G., 1952 Remains of the Ancient Georgian Mining Industry in the Village of Ghebi, “Bulletin of the Georgian Academy of Sciences” XIII, 183-190 [in Georgian].
• GOGADZE E., 1972 The Genesis of the Mound Culture of Trialeti and its Stages, Tbilisi [in Georgian].
• GOPHER A., TSUK T., 1996, (eds.) The Nahel Qanah Cave (Earliest Gold in the Southern Levant), Tel Aviv.
• ILAN D., 1997, Burial Sites, (in:) E. Meyers (ed.), The Oxford Encyclopedia of Archaeology in the Near East, vol. 1, New York - Oxford, 384-386.
• JAPARIDZE O, 1969, Archaeological Excavations in Trialeti: On the History of the Georgian Tribes in the Second Millennium B.C., Tbilisi [in Georgian].
• JAPARIDZE V., 1956 Ceramic Forming in Georgia (9th-13th c.), Tbilisi [in Georgian].
• JAVRISHVILI K., 1963 The Caves of the Ktsia Canyon, “The Caves of Georgia” 2, 5-19 [in Georgian].
• KAPANADZE D., 1969 Georgian Numismatics, Tbilisi [in Georgian].
• LEIGHTON R., 1999, Sicily before History. An Archaeological Survey from the Palaeolithic to the Iron Age, London - New York.
• LOMTATIDZE G., 1977 The Culture and Mode of Life of the Georgian Population in the 1st-13th c., Tbilisi [in Georgian].
• MELIKSET-BEGI L., 1938 The Megalithic Culture of Georgia, Tbilisi [in Georgian].
• MELLAART J., 1966, The Chalcolithic and Early Bronze Ages in the Near East and Anatolia, Beirut.
• MIRON A., ORTHMANN W., 1995, Unterwegs zum goldenen Vlies. Archdologische Funde aus Georgien, Saarbrucken.
• MITSISHVILI M., 1969 Glazed Ceramics in Old Georgia (9th-13th c. A.D.), Tbilisi [in Georgian].
• MUSKHELISHVILI D., 2003 Georgia in the 4th-8th c., Tbilisi [in Georgian].
• PERROT J., 1967, The Dawn ofHistory in Southern Palestine. Archaeological Discoveries in the Holy Land, New York.