Literatura piękna jako tworzywo homilii i przemówień Jana Pawła II wygłoszonych w Polsce w latach 1991–2002

• Authors: Seul Anastazja

Title variants

EN

The beauty of literature a creative of the preaching of John Paul II given in Poland 1991-2002

• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

Papieskie spotkania z Polakami mieszkającymi w III Rzeczypospolitej miały nieco inny charakter niż te, które odbyły się w latach PRL-u. Podczas pierwszych trzech pielgrzymek (1979; 1983; 1987) papież miał na celu nie tylko umocnienie wiary Polaków, lecz także budzenie ducha narodu, wzmacnianie rodaków doświadczających trudu życia w systemie totalitarnym. Tym też zamiarom były też podporządkowane odwołania do literatury pięknej. Natomiast w wypowiedziach w okresie przekształceń ustrojowych, jakie nastąpiły po 1989 papież, większą uwagę przywiązywał do kształtowania moralnych i religijnych postaw rodaków. W przemówieniach i homiliach skierowanych do Polaków można dostrzec kilka kluczowych idei typowych dla papieskiego widzenia historii i narodu, które zostały zaczerpnięte od twórców okresu romantyzmu i Sienkiewicza: „historia ma jądro duchowe; degeneracja tradycyjnych cnót narodowych spowodowała polityczny upadek Polski; odbudowanie polskiej niepodległości domaga się odzyskania tych cnót jako fundamentu nowego państwa polskiego”. Z tego też względu Jan Paweł II ukazuje kwestie patriotyczne i narodowe również w kontekście moralnych zobowiązań, które wynikają z chrześcijańskiej koncepcji rzeczywistości. Nawiązania do dzieł literackich mają na celu wzmocnienie tego przesłania papieskiego zakorzenionego w Ewangelii. Są znakiem, iż spotkanie wiary i kultury przynosi obopólne korzyści, gdyż ma na uwadze dobro osoby ludzkiej – jej integralny rozwój. Rysem charakterystycznym dla papieskich odwołań do literatury jest również perspektywa personalistyczna, w myśl której „spełniając czyn, człowiek spełnia w nim siebie, staje się bowiem jako człowiek – jako osoba – dobrym lub złym” oraz człowiek wezwany jest do odpowiedzialności za swój czyn. Dzieło literackie może być także postrzegane jako czyn osoby, przez który autor kształtuje nie tylko siebie samego, lecz także współkształtuje postawy czytelnika. Może przyczyniać się albo do rozwoju albo do degradacji czytelników – zależnie od wartości, jakie przekazuje w swoim utworze. Mając to na uwadze, warto podkreślić, że Jana Paweł II przywoływał tylko te dzieła literackie, których aksjologiczne przesłanie współbrzmi z wartościami zakorzenionymi w polskiej kulturze do wieków. Warto zauważyć, że wśród 13 bezpośrednich odwołań do literatury pięknej, jakie pojawiły się wypowiedziach papieskich, najbardziej reprezentowana jest tradycja romantyczna, która podejmowała problematykę narodową: Cyprian Norwid – 5 utworów; Stanisław Wyspiański – 2 utwory; Wincenty Pol – sentencja zaczerpnięta z jego patriotycznego przemówienia wygłoszonego w Dolinie Kościeliskiej. Papież wydobywa tej tradycji problem moralnej odpowiedzialności za losy narodu i rozwój kultury łączy ją chrześcijańską koncepcją rzeczywistości. Podobnie też – w logice odpowiedzialności – papież odczytuje aktualność przesłania przywoływanego trzykrotnie Piotra Skargi. Także pojedyncze dzieła innych twórców pozwalają odczytać aksjologię jaka wyłania się z przywoływanej literatury. Można ująć ją w klasycznej triadzie: dobro, piękno, prawda, o czym wprost papież mówi w 1999 roku na Błoniach w Krakowie. Jan Paweł postrzega tę triadę w kontekście teologicznym, wskazując Polakom, iż każda z tych wartości ma swe odniesienie do Boga. Na aspekt teologiczny wskazują między innymi cztery utwory religijne przywoływane przez papieża, które mają swoje znaczące miejsce w polskiej kulturze: Bogurodzica i Żołtarz Dawidów należą do zabytków piśmiennictwa polskiego, a psalmy w tłumaczeniu Karpińskiego oraz jego pieśń Zróbcie Mu miejsce… śpiewane są do dziś. Wszystkie te utwory mają charakter meliczny, bezpośrednio związane są z kultem religijnym. Literackie odwołania podnoszą walory stylistyczne homilii, w dużym stopniu wzmacniają siłę perswazji, są nośnikiem wartości proponowanych przez Ojca Świętego na progu III Rzeczypospolitej. Można je także odczytać jako znak więzi Jana Pawła II z rodakami i wyraz odpowiedzialności Kościoła za kształt polskiej kultury. Wszystkie odwołania do literatury – zarówno te z pierwszych lat jak i te późniejsze – są również takim sposobem ekspresji, poprzez który Ojciec Święty wyraża swój szacunek dla literatury polskiej. Ojciec Święty, przypominając dzieła literackie i ich twórców, spełnił to zadanie, które sam polecił młodym Polakom, mówiąc, iż są powinni zatroszczyć się o to wspólne dziedzictwo ducha, które rozpoczęło się od Bogurodzicy: „pragnę dziś stanąć przed wami z tym dziedzictwem, jako wspólnym dobrem wszystkich Polaków a zarazem wybitną cząstką europejskiej i ogólnoludzkiej kultury. I proszę was: Pozostańcie wierni temu dziedzictwu! Uczyńcie je przedmiotem szlachetnej dumy! Przechowajcie to dziedzictwo! Pomnóżcie to dziedzictwo! Przekażcie je następnym pokoleniom!”

EN

Anastazja Seul’s article The beauty of literature a creative of the preaching of John Paul II given in Poland 1991-2002 presents the historico-literary approach to literature. Speaking to the polish people, the Pope presents 13 writing. Four of which have a strictly religious and musical character: Theotokos translation of the Psalms: Żołtarz Dawidów, Psalm 117 translated by Karpiński, the liturgical song: Give Him a place and Wincenty Pol’s patriotic sentence to God. Another sentence recalls the Pope’s literary work of a social and national character excluded the poem Promethidion , which concerns the understanding of art and culture. The final result of the beauty of literature is to shape the moral and religious attitudes of polish people and improving polish culture.

Keywords

PL

przemówienia Jana Pawła II; odwołania do literatury polskiej w przemówieniach JP II

EN

the preaching of John Paul II; the references to the Polish belles-lettres in preaching of JP II

• Publisher: Uniwersytet Gdański. Wydział Filologiczny
• Journal: Język - Szkoła - Religia
• Year: 2011
• Volume: 6
• Pages: 346-364

Contributors

author

Seul Anastazja

• Uniwersytet Zielonogórski

References

• Bardski K. ks., Zdumienie i zachwyt „Pastores” 32 (3) 2006.
• Bartnik C., Efeski sobór, EK, IV, kol. 670–676.
• Dec I., Człowiek w spojrzeniu Jana Pawła II, [w:] Twórczość Karola Wojtyły, red. Z. W. Solski, Wrocław 1998.
• Drączkowski F., Patrologia, Pelplin 1988.
• Gorzelana J., Pieśni nabożne Franciszka Karpińskiego odczytane w kontekście liturgii Kościoła katolickiego, w: Gatunki okołoliterackie. Materiały z konferencji naukowej, red. C. P. Dutka, Wałbrzych 2002.
• Gorzelana J., Właściwości językowo-stylistyczne poezji religijnej Franciszka Karpińskiego, Zielona Góra 2006.
• Jan Paweł II, Dar i tajemnica, Kraków 2005.
• Jan Paweł II, Dar i tajemnica, Kraków 2005.
• Jan Paweł II, Homilia w czasie liturgii słowa (Częstochowa, 4 czerwca 1997), w: tenże, Pielgrzymki do Ojczyzny 1979 1983 1987 1991 1995 1997 1999 2002. Przemówienia homilie, Kraków 2005.
• Jan Paweł II, Homilia w czasie liturgii słowa (Sosnowiec, 14 czerwca 1999), w: tenże, Pielgrzymki do Ojczyzny 1979 1983 1987 1991 1995 1997 1999 2002. Przemówienia homilie, Kraków 2005.
• Jan Paweł II, Homilia w czasie Mszy św. (Kraków, 15 czerwca 1999), w: tenże, Pielgrzymki do Ojczyzny 1979 1983 1987 1991 1995 1997 1999 2002. Przemówienia homilie, Kraków 2005.
• Jan Paweł II, Homilia w czasie Mszy św. (Łomża, 4 czerwca 1991), w: tenże, Pielgrzymki do Ojczyzny 1979 1983 1987 1991 1995 1997 1999 2002. Przemówienia homilie, Kraków 2005.
• Jan Paweł II, Homilia w czasie Mszy św. beatyfikacyjnej matki Urszuli Ledóchowskiej (Poznań 20 czerwca 1983), w: tenże, Pielgrzymki do Ojczyzny 1979 1983 1987 1991 1995 1997 1999 2002. Przemówienia homilie, Kraków 2005.
• Jan Paweł II, Homilia w czasie Mszy św. i konsekracji kościoła Matki Bożej Fatimskiej (Zakopane, 7 czerwca 1997), w: tenże, Pielgrzymki do Ojczyzny 1979 1983 1987 1991 1995 1997 1999 2002. Przemówienia homilie, Kraków 2005.
• Jan Paweł II, Homilia w czasie Mszy św. odprawionej na Błoniach (Kraków 15 czerwca 1999), w: tenże, Pielgrzymki do Ojczyzny 1979 1983 1987 1991 1995 1997 1999 2002. Przemówienia homilie, Kraków 2005.
• Jan Paweł II, Homilia w czasie Mszy św. odprawionej na Błoniach (Kraków 15 czerwca 1999), w: tenże, Pielgrzymki do Ojczyzny 1979 1983 1987 1991 1995 1997 1999 2002. Przemówienia homilie, Kraków 2005.
• Jan Paweł II, Homilia w czasie Mszy św. odprawionej na Błoniach (Kraków 15 czerwca 1999), w: tenże, Pielgrzymki do Ojczyzny 1979 1983 1987 1991 1995 1997 1999 2002. Przemówienia homilie, Kraków 2005.
• Jan Paweł II, Homilia w czasie Mszy św. odprawionej na dawnym radzieckim lotnisku wojskowym, (Legnica, 2 czerwca1997), w: tenże, Pielgrzymki do Ojczyzny 1979 1983 1987 1991 1995 1997 1999 2002. Przemówienia homilie, Kraków 2005.
• Jan Paweł II, Homilia w czasie Mszy św. odprawionej na dawnym radzieckim lotnisku wojskowym (Legnica, 2 czerwca 1997 ), w: tenże, Pielgrzymki do Ojczyzny 1979 1983 1987 1991 1995 1997 1999 2002. Przemówienia homilie, Kraków 2005.
• Jan Paweł II, Homilia w czasie Mszy św. odprawionej na lotnisku wojskowym (Radom, 4 czerwca 1991), w: tenże, Pielgrzymki do Ojczyzny 1979 1983 1987 1991 1995 1997 1999 2002. Przemówienia homilie, Kraków 2005.
• Jan Paweł II, Homilia wygłoszona w czasie Mszy św. (Olsztyn, 6 czerwca 1991), w: tenże, Pielgrzymki do Ojczyzny 1979 1983 1987 1991 1995 1997 1999 2002. Przemówienia homilie, Kraków 2005.
• Jan Paweł II, Homilia wygłoszona w czasie Mszy św. (Olsztyn, 6 czerwca 1991), w: tenże, Pielgrzymki do Ojczyzny 1979 1983 1987 1991 1995 1997 1999 2002. Przemówienia homilie, Kraków 2005.
• Jan Paweł II, Homilia wygłoszona w czasie Mszy św. (Olsztyn, 6 czerwca 1991), w: tenże, Pielgrzymki do Ojczyzny 1979 1983 1987 1991 1995 1997 1999 2002. Przemówienia homilie, Kraków 2005.
• Jan Paweł II, Modlitwa w kaplicy cudownego obrazu na Jasnej Górze (Częstochowa, 4 czerwca 1997), w: tenże, Pielgrzymki do Ojczyzny 1979 1983 1987 1991 1995 1997 1999 2002. Przemówienia homilie, Kraków 2005.
• Jan Paweł II, Modlitwa w kaplicy cudownego obrazu na Jasnej Górze (Częstochowa, 4 czerwca 1997), w: tenże, Pielgrzymki do Ojczyzny 1979 1983 1987 1991 1995 1997 1999 2002. Przemówienia homilie, Kraków 2005.
• Jan Paweł II, Przemówienie do mieszkańców Wadowic (Wadowice, 16 czerwca 1999), w: tenże, Pielgrzymki do Ojczyzny 1979 1983 1987 1991 1995 1997 1999 2002. Przemówienia homilie, Kraków 2005.
• Jan Paweł II, Przemówienie do młodzieży zgromadzonej na Wzgórzu Lecha (Gniezno, 3 czerwca 1979), w: tenże, Pielgrzymki do Ojczyzny 1979 1983 1987 1991 1995 1997 1999 2002. Przemówienia homilie, Kraków 2005.
• Jan Paweł II, Przemówienie do przedstawicieli świata kultury zgromadzonych w Teatrze Nowym (Warszawa 8 czerwca 1991), w: tenże, Pielgrzymki do Ojczyzny 1979 1983 1987 1991 1995 1997 1999 2002. Przemówienia homilie, Kraków 2005.
• Jan Paweł II, Przemówienie do rektorów wyższych uczelni zgromadzonych na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika, (Toruń 7 czerwca 1999), w: tenże, Pielgrzymki do Ojczyzny 1979 1983 1987 1991 1995 1997 1999 2002. Przemówienia homilie, Kraków 2005.
• Jan Paweł II, Przemówienie do rektorów wyższych uczelni zgromadzonych na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika, (Toruń 7 czerwca 1999), w: tenże, Pielgrzymki do Ojczyzny 1979 1983 1987 1991 1995 1997 1999 2002. Przemówienia homilie, Kraków 2005.
• Jan Paweł II, Przemówienie do rektorów wyższych uczelni zgromadzonych na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika (Toruń, 7 czerwca 1999), w: tenże, Pielgrzymki do Ojczyzny 1979 1983 1987 1991 1995 1997 1999 2002. Przemówienia homilie, Kraków 2005.
• Jan Paweł II, Przemówienie powitalne na lotnisku Okęcie (Warszawa, 2 czerwca 1979), w: tenże, Pielgrzymki do Ojczyzny 1979 1983 1987 1991 1995 1997 1999 2002. Przemówienia homilie, Kraków 2005.
• Jan Paweł II, Przemówienie powitalne na lotnisku Starachowice, (Wrocław 31 maja 1997), w: tenże, Pielgrzymki do Ojczyzny 1979 1983 1987 1991 1995 1997 1999 2002. Przemówienia homilie, Kraków 2005.
• Jan Paweł II, Przemówienie powitalne na lotnisku w Balicach (Kraków 16 sierpnia 2002), w: tenże, Pielgrzymki do Ojczyzny 1979 1983 1987 1991 1995 1997 1999 2002. Przemówienia homilie, Kraków 2005.
• Jan Paweł II, Przemówienie przedstawicieli świata kultury zgromadzonych w Teatrze Narodowym (Warszawa, 8 czerwca 1991), w: tenże, Pielgrzymki do Ojczyzny 1979 1983 1987 1991 1995 1997 1999 2002. Przemówienia homilie, Kraków 2005.
• Jan Paweł II, Przemówienie w parlamencie (Warszawa, 11 czerwca 1999), w: tenże, Pielgrzymki do Ojczyzny 1979 1983 1987 1991 1995 1997 1999 2002. Przemówienia homilie, Kraków 2005.
• Jan Paweł II, Przemówienie wygłoszone w czasie nabożeństwa dziękczynnego z okazji 200. rocznicy Konstytucji 3 maja (Warszawa, 8 czerwca 1991), w: tenże, Pielgrzymki do Ojczyzny 1979 1983 1987 1991 1995 1997 1999 2002. Przemówienia homilie, Kraków 2005.
• Jan Paweł II, Przemówienie wygłoszone z okazji sześćsetlecia Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Jagiellońskiego (Kraków 8 czerwca 1997), w: tenże, Pielgrzymki do Ojczyzny 1979 1983 1987 1991 1995 1997 1999 2002. Przemówienia homilie, Kraków 2005.
• Karoń A., dramat spotkania z Bogiem i człowiekiem w myśli Karola Wojtyły, Jana Pawła II, Kraków 1994.
• Karpiński F., Psałterz, Warszawa 2011.
• Kiec I., Forma, obrzęd, tajemnica słowa, [w:] Jan Paweł II – człowiek i dzieło, red. B. Walczak, Poznań 2001. Maciejewski J., Karol Wojtyła i Jan Paweł II wobec literatury, „W drodze” 1983 nr 8.
• Kochanowski J., Psałterz Dawidów, oprac. A. K. Waśkiewicz, Warszawa 2004
• Konstytucja dogmatyczna o Kościele, nr 58, w: Sobór Watykański II, Konstytucje, dekrety, deklaracje, Poznań 2002.
• Kot S., Wstęp [do:] Piotr Skarga, Kazania sejmowe, Kraków 1925 [BN s. I nr 70].
• Kowalczyk S., Naród, Państwo. Europa. Z problemów filozofii narodu, Radom, 2003.
• Kuczyńska-Mędrek J., Ambroży, EK, I, kol. 411–416.
• Kwiatkowski J., Dwudziestolecie międzywojenne, Warszawa 2000.
• Maciąg K., Poezja poeci w tekstach autobiograficznych Jana Pawła II, w: Karol Wojtyła poeta, red. K. Głażewskiego W. Sadowskiego, Warszawa 2006.
• Markiewicz H., O cytatach i przypisach, Kraków 2004.
• Napiórkowski S., Maryja. III. W nauczaniu Kościoła, EK, XII, kol. 14–17.
• Norwid C., Głos niedawno do wychodźstwa przybyłego artysty, w: tenże, Pisma wszystkie, zebrał tekst ustalił, wstępem i uwagami krytycznymi opatrzył Wiktor Gomulicki, t. 7, Proza, część druga Warszawa 1973.
• Norwid C., Głos niedawno do wychodźtwa przybyłego artysty, w: tenże, Pisma wybrane, t. IV Proza, wybrał i objaśnił W. Gomulicki, Warszawa 1980.
• Norwid C., Memoriał o Młodej emigracji, w: Tenże, Pisma wybrane, t. IV Proza, wybrał i objaśnił W. Gomulicki, Warszawa 1980.
• Norwid C., Pisma wszystkie, zebrał tekst ustalił, wstępem i uwagami krytycznymi opatrzył Wiktor Gomulicki, t. 1, Wiersze, część pierwsza, Warszawa 1971.
• Norwid C., Rzecz o wolności słowa, w: tenże, Pisma wszystkie, zebrał tekst ustalił, wstępem i uwagami krytycznymi opatrzył Wiktor Gomulicki, t. 3 Poematy, w. 53–55, Warszawa 1971.
• Ołdakowska-Kuflowa M., Blask Słowa. Inspiracja biblijna w twórczości literackiej Jana Pawła II, Kielce 2004.
• Seul A., Aksjologiczne podstawy kultury w wypowiedziach Jana Pawła II, „Polonistyka” 2008, nr 8.
• Seul A., Odniesienia do myśli i języka Cypriana Norwida w wypowiedziach Jana Pawła II podczas pielgrzymek do Polski, [w:] Język religijny dawniej i dziś (w kontekście teologicznym i kulturowym), red. S. Mikołajczyk, M. Rybka, Poznań 2009.
• Seul A., Perspektywa personalistyczna pism Cypriana Norwida przywołanych przez Jana Pawła II podczas pielgrzymek do Polski, w: Personalizmus a súčasnosť. Zborník príspevkov z medzinárodnej vedeckej konferencje, red. P. Dancášk, D. Hruska [i in.], Prešov 2010.
• Seul A., Sakralny wymiar literatury. Refleksje nad odwołaniami do literatury pięknej w wypowiedziach Jana Pawła II do Polaków podczas pielgrzymek do PRL- u (art. złożony do druku w Lublinie w materiałach z konferencji organizowanej przez KUL w roku 2010 pt. Potrzeba sacrum. Literatura polska okresu PRL-u)
• Siedlecki J., Śpiewnik kościelny, Kraków 2001.
• Svidercoschi G. F., List do przyjaciela Żyda, tłum. E. Karpińska, Kraków 1995.
• Svidercoschi G. F., Zmienił oblicze świata, tłum. E. Data, Marki 2005.
• Svidercoschi G.F., Historia Karola Wojtyły, tłum. L. Rodziewicz, Kraków 2002.
• Szczypka J., Jan Paweł II. Rodowód, Warszawa 1990.
• św. Aureliusz Augustyn, Wyznania, X 27, tłum Z. Kubiak, Warszawa 1987.
• Weigel G., Świadek nadziei. Biografia papieża Jana Pawła II, tłum. M. Tarnowska i in., Kraków 2000.
• Wierzbicki A., Troska i odpowiedzialność za człowieka. Refleksje z okazji 20-lecia pontyfikatu Ojca Świętego Jana Pawła II, w: Wdzięczność i zobowiązanie. Pontyfikat Jana Pawła II w oczach środowiska naukowego KUL, red. T. Styczeń, Lublin 1999.
• Wilczek W., Wincentego Pola szlak w Tatry, http://www.tpn.pl/dziedzictwo/news/165; (dostęp dnia: 10 IV 2010). http://free.art.pl/podkowa.magazyn/nr53/pol.htm (dostęp dnia: 10 IV 2010).
• Wojtyła K., Osoba i czyn, w: Osoba i czyn oraz inne studia antropologiczne, red. T. Styczeń [i in.], Lublin 1994.
• Wojtyła K., Osoba: podmiot i wspólnota, w: Osoba i czyn oraz inne studia antropologiczne, red. T. Styczeń [i in.], Lublin 1994.
• Wojtyła K., Pamięć i tożsamość, Kraków 2005.
• Wyspiański S., [Przy wielkim czynie i przy wielkim dziele], w: tenże, Dzieła zebrane, t. 11. Rapsody Hymny. Wiersze, red. zespołowa pod kier. L. Płoszewskiego], Kraków 1961.
• Zalewski Z., Święto Bożego Ciała w Polsce do wydania Rytuału piotrkowskiego (1631), [w]: Studia z dziejów liturgii w Polsce, t. I, red. M. Rechowicz, W. Schenka, Lublin 1974.
• Zdunkiewicz-Jedynak D., Słuchacze kazań po odzyskaniu wolności w 1989 roku, w: Słuchacz słowa, red. W. Przyczyna, Kraków 1998.