Sarmatyzm, czyli o pewnym podstawowym problemie w badaniach kultury polskiej

• Authors: Lichański Jakub Z

Title variants

EN

Sarmatism or on a certain problem in the study on the polish culture (discussion article)

• Languages of publication: PL

Abstracts

EN

Sarmatism is a concept with an exceptionally bad reputation; what is worse – there is a duality in it (it is something a bit embarrassing, and yet it also contains positive, or even valuable elements), which is very difficult for researchers to deal with. Sarmatism is not only “a cultural formation developed at the end of the 19th century”, but it is an extremely important and permanent element of our tradition. At the same time – in a sense, it was ultimately shaped in the 19th century, and not, as we commonly believe, in the 17th century. It is something very disturbing, and this is precisely because of its specific “long life”. Adding my voice to this discussion about our tradition, I must begin by answering the question: what is Sarmatism? It should be recalled that Sarmatism is understood as: 1. a geographical and ethnographic concept, 2. style, 3. cultural formation, 4. ideology. The first three meanings, in principle, are not in doubt; while the latter is the most problematic. The article is focused on a broad analysis of this understanding of Sarmatism. Understood in this way, it is based on values adopted a priori: patriotism, honesty, religiousness, respect for tradition and faithfulness of the vassal oath towards the senior. In conclusion, I write that Sarmatism and all Polish culture had a culture-forming role in restoring Europe to the countries of Sarmatia Asiatica (that I will recall the Miechowitas formula). Like other researchers, I see all the limitations and shallows of Sarmatism, but above all – and that is why Juliusz Słowacki and Cyprian Norwid were quoted – I suggest to see the greatness of Sarmatism. Maybe it is time we would start looking at our past not only critically but alsowith love, seeing in it what caused that and in the 17th century also often was seen and acknowledged – our right to be an equal member of the family of European nations,

Keywords

PL

sarmatyzm; ojczyzna ideologiczna; Maciej z Miechowa; Juliusz Słowacki; Cyprian Norwid; Stanisław Ossowski; Teun A. van Dijk

EN

Sarmatism; ideological homeland; Maciej of Miechów; Juliusz Słowacki; Cyprian Norwid; Stanisław Ossowski; Teun A. van Dijk

• Publisher: Łódzkie Towarzystwo Naukowe, Stowarzyszenie
• Journal: Meluzyna. Dawna Literatura i Kultura
• Year: 2020
• Volume: 1 (12)
• Pages: 45-65

Dates

published

2020-09-30

Contributors

author

Lichański Jakub Z

• Uniwersytet Warszawski

References

• Brietus, P. (1648). Parallela Geographiae veteris et novae. T. 1–3. Parisiis: sumptibus Sebastiani Cramoisy et Gabrielis Cramoisy.
• Fredro, A. (1956). Zemsta. W: A. Fredro, Pisma wszystkie. Oprac. S. Pigoń. T. 6. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy. Pobrane z: http://literat.ug.edu.pl/zemsta/akt4.htm (20.09.2020).
• Goszczyński, S. (1922). Król zamczyska. Oprac. J. Tretiak. Kraków: Krakowska Spółka Wydawnicza.
• Górnicki, Ł. (1961). Dworzanin polski. W: Ł. Górnicki, Pisma. Wyd. R. Pollak. T. 1–2. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy.
• Jeziorski, W. (1914). Śpiewnik narodowy. Cieszyn: Stella.
• Kochanowski, J. (1955). Elegie. Tłum. L. Staff. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy.
• Kromer, M. (1901). Polonia, sive De situ, populis, moribus, magistratibus et Republica regni Polonici libri duo 1578. Wyd. W. Czermak: Kraków: Akademia Umiejętności.
• Kromer, M. (1977). Polska, czyli O położeniu, ludności, obyczajach, urzędach i sprawach publicznych Królestwa Polskiego księgi dwie. Tłum. S. Kazikowski. Wstęp, oprac. R. Marchwiński. Olsztyn: Pojezierze.
• Lichański, J.Z. (wyd., oprac.) (2016). Dyskurs szlachcica polskiego. Forum Artis Rhetoricae, 13 (1), 93–115.
• Magnuszewski, A. (1688). Mars z upominkiem na wesele [...]. Warszawa: drukarnia Pijarów.
• Niemcewicz, J.U. (1895). Śpiewy historyczne. Wyd. W. Czermak. Lwów: Macierz Polska.
• Norwid, C. (1980). Vade-mecum. W: C. Norwid, Pisma wybrane. Wiersze (s. 496–500). T. 1. Wybór, oprac. J.W. Gomulicki. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy.
• Platon (1958). Gorgiasz. Tłum. W. Witwicki. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
• Słowacki, J. (1922). Pisma. Wyd. J. Kallenbach. T. 2. Warszawa: M. Haskler.
• Twardowski, S. (1649). Władysław IV, król polski i szwedzki. Leszno: Daniel Vetterus.
• Wyspiański, S. (1910). Noty do „Bolesława Śmiałego”. W: S. Wyspiański, Wiersze – Fragmenty dramatyczne – Uwagi. Wybór, oprac. W. Feldman, Kraków: księgarnia S.A. Krzyżanowskiego.
• Bohuszewicz, P. (2011). Pożytki z prawicowego neosarmatyzmu. (Nie-prawicowa) obrona Krzysztofa Koehlera. W: P. Biliński (red.), Przeszłość we współczesnej narracji kulturowej. Studia i szkice kulturoznawcze (s. 99–117). T. 1. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
• Bohuszewicz, P. (2015). Kategoria sarmatyzmu w dyskursie „Gazety Wyborczej”. Teksty Drugie, 16 (1), 63–83.
• Bömelburg, H.-J. (2011). Polska myśl historyczna a humanistyczna historia narodowa (1500–1700). Przeł. Z. Owczarek. Wprowadzenie A. Lawaty. Kraków: Universitas.
• Boniecki, A. (1899a). Bieganowscy, h. Grzymała. W: Herbarz polski (s. 203–204). T. 1. Warszawa: Gebethner i Wolff.
• Boniecki, A. (1899b). Ścibor-Chełmscy, h. Ostoja. W: Herbarz polski (s. 364–368). T. 2. Warszawa: Gebethner i Wolff.
• Borowski, A. (2001). Słownik sarmatyzmu. Idee, pojęcia, symbole. Kraków: Wydawnictwo Literackie.
• Brückner, A. (1985). [hasło] Sarmata. W: Słownik etymologiczny języka polskiego (s. 482). Warszawa: Wiedza Powszechna.
• Brückner, A. (1990). [hasło] Sarmatyzm. W: Encyklopedia staropolska (kol. 451–453). T. 2. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
• Bystroń, J.S. (1976). Dzieje obyczajów w Polsce. Wiek XVI–XVIII. T. 1–2. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy.
• Celej, A. (2006). Bibliografia genealogii i heraldyki polskiej za lata 1980–2001. Warszawa: Wydawnictwo „DiG”.
• Chrzanowski, T. (1970). Saturn polski i sarmacki Bachus. Znak, 22 (10), 1215–1242.
• Chrzanowski, T. (1974). Sarmatów drogi ku Europie. (Uwagi o początkowej fazie sarmatyzmu w sztuce polskiej). Teksty, 3 (4), 76–103.
• Chrzanowski, T. (1988). Wędrówki po Sarmacji europejskiej. Eseje o sztuce i kulturze staropolskiej. Kraków: Wydawnictwo „Znak”.
• Cynarski, S. (1969). Sarmatyzm – ideologia i styl życia. W: J. Tazbir (red.), Polska XVII wieku. Państwo, społeczeństwo, kultura (s. 220–243). Warszawa: Wiedza Powszechna.
• Czapliński, P. (2015). Plebejski, populistyczny, posthistoryczny. Formy polityczności sarmatyzmu masowego. Teksty Drugie, 16 (1), 21–45.
• Czubek, J. (1902–1903). Goffred, abo Ieruzalem Wyzwolona. Słowniczek. Pobrane z: http://pl.wikisource.org/wiki/Goffred_abo_Ieruzalem_Wyzwolona/S%C5%82owniczek (14.09.2020).
• Dacka, I.M. (2004). „Korona Polska” Kaspra Niesieckiego. Pomnik staropolskiego piśmiennictwa heraldycznego. Warszawa: Wydawnictwo „DiG”.
• Dijk, T. A. van (1998). Ideology: A Multidisciplinary Approach. Thousand Oaks, California: Sage Publications. Domański, J. (i in.) (red.) (1978–1980). 700 lat myśli polskiej. T. 1–7. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
• Estreicher, K. (1908). Bibliografia polska. T. 22. Kraków: Drukarnia Uniwersytetu Jagiellońskiego.
• Fik, I. (1938). Rodowód społeczny literatury polskiej. Kraków: Spółdzielnia Wydawnicza „Czytelnik”.
• Foss, S.K. (2004). Rhetorical Criticism: Exploration and Practice. Long Grove, Illinois: Waveland Press.
• Fumaroli, M. (wyd.) (2001). La Querelle des Anciens et des Modernes (XVII–XVIII siecles). Red. A.-M. Lecoqe. Paris: Gallimard.
• Gołubiew, A. (1970). Tutejsi (ze wspomnień). Znak, 22 (10), 1306–1320.
• Górski, K. (1974). Religijność sarmatyzmu a kwietyzm. Teksty, 3 (4), 58–75.
• Gruchała, J., Grzeszczuk, S. (oprac.) (1988). Staropolska poezja ziemiańska. Antologia. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy.
• Hernas, Cz. (1974). Złota wolność (notatki do interpretacji). Teksty, 3 (4), 1–11.
• Hernas, Cz. (1988). Barok. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
• Hobsbawm, E., Ranger, T. (red.) (2008). Tradycja wynaleziona. Tłum. M. Godyń, F. Godyń. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
• Jaeger, W. (1954). Paideia. Tłum. M. Plezia. T. 1–2. Warszawa: Instytut Wydawniczy „Pax”.
• Kaegi, A. (1904). Benselers griechisch-deutsches Schulwoerterbuch. Leipzig–Berlin: B.G. Teubner.
• Kałuża, Z. (2014). Lektury filozoficzne Wincentego Kadłubka. Zbiór studiów. Warszawa: Instytut Tomistyczny.
• Kapuściński, W.J. (1970). Refleksje o Polsce z pespektywy Trzeciego Świata. Znak, 22 (10), 1284–1305.
• Karpiński, A. (1983). Staropolska poezja ideałów ziemiańskich. Próba przekroju. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
• Karpowicz, M. (1970). Sztuka oświeconego sarmatyzmu. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
• Klimowicz, M. (1998). Oświecenie. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
• Kostkiewiczowa, T. (1998). [hasło] Sarmatyzm. W: J. Sławiński (red.), Słownik terminów literackich (s. 496). Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
• Kretschmer, K. (1920). [hasło] Sarmatae 1. W: W. Kroll (red.). Realencyclopädie der Classischen Altertumswissenschaft (szp. 2542–2550). T. I A,2. Stuttgart: J.B. Metzler.
• Kretschmer, K. (1921). [hasło] Sarmatia. W: W. Kroll (red.). Realencyclopädie der Classischen Altertumswissenschaft (szp. 1–12). T. II A,1. Stuttgart: J.B. Metzler.
• Kruk-Siwiec, J. (2017). Recenzja książki Wojciecha Paszyńskiego „Sarmaci i uczeni. Spór o pochodzenie Polaków w historiografii doby staropolskiej”. Littera/Historica, 3 (6), 76–84.
• Labuda, G. (1999). Słowiańszczyzna starożytna i wczesnośredniowieczna. Antologia tekstów źródłowych. Poznań: Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk.
• Latacz, E. (1936). [hasło] Bieganowski Mikołaj (1601–1674). W: Polski słownik biograficzny (s. 26–27). T. 2. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
• Leder, A. (2014). Prześniona rewolucja. Ćwiczenie z logiki historycznej. Warszawa: Wydawnictwo „Krytyki Politycznej”.
• Lichański, J.Z. (1983). Sarmatyzm. Przegląd Tygodniowy, 2 (1), 13–14.
• Lichański, J.Z. (1997). „Mars z upominkiem na wesele”. Siedemnastowieczne panegiryki jako świadectwo mentalności. Napis, 3 (1), 7–22.
• Lichański, J.Z. (1998). Łukasz Górnicki – sarmacki Castiglione. Warszawa: Wydawnictwo „DiG”.
• Lichański, J.Z. (2011). Idea szlachectwa w I Rzeczypospolitej. Wokół książki Sławomira Baczewskiego. Rocznik Polskiego Towarzystwa Heraldycznego, 10 (1), 123–133.
• Lichański, J.Z. (2017). Filologia, filozofia, retoryka. Wprowadzenie do badań (nie tylko) literatury popularnej. Warszawa: Wydawnictwo „DiG”.
• Lichański, J.Z. (2019). Wiek dziewiętnasty – wiek męski, wiek klęski. Próba spojrzenia syntetyzującego. W: M. Domagalska, D. Samborska-Kukuć (red.), Dylematy epoki postyczniowej. Księga ofiarowana Profesorowi Bogdanowi Mazanowi w siedemdziesiątą rocznicę urodzin (s. 27–39). Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego.
• Lichański, S. (1986). Pisarstwo wsi i ziemi. Szkice i eseje. Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza.
• Maciejewski, J. (1974). Sarmatyzm jako formacja kulturowa. (Geneza i główne cechy wyodrębniające). Teksty, 3 (4), 13–42.
• Maciejewski, J. (1991). [hasło] Sarmatyzm. W: T. Kostkiewiczowa (red.), Słownik literatury polskiego oświecenia (s. 548–554). Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
• Maciszewski, J. (1969). Szlachta polska i jej państwo. Warszawa: Wiedza Powszechna.
• Mańkowski, T. (1946). Genealogia sarmatyzmu. Warszawa: Towarzystwo Wydawnicze „Łuk”.
• Marchwiński, R.T. (1988). Społeczna geneza „Polonii” Marcina Kromera. Komunikaty Mazursko-Warmińskie, 32 (3/4), 249–261.
• Mayenowa, M.R. (1955). Walka o język w życiu i literaturze staropolskiej. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy.
• Merton, R.K. (1982). Teoria socjologiczna i struktura społeczna. Tłum. E. Morawska, J. Wertenstein-Żuławski.Wstęp, red. nauk. J.J. Wiatr. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
• Milewska-Waźbińska, B. (2009). „Orbis Polonus” Szymona Okolskiego jako świadectwo kultury literackiej. W: I.M. Dacka-Górzyńska, J. Partyka (red.), Staropolskie kompendia wiedzy (s. 150–162). Warszawa: Wydawnictwo „DiG”.
• Nawarecki, A. (1991). [hasło] Sarmatyzm. W: J. Bachórz, A. Kowalczykowa (red.), Słownik literatury polskiej XIX wieku (s. 858–862). Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
• Niedźwiedź, J. (2015). Sarmatyzm, czyli tradycja wynaleziona. Teksty Drugie, 16 (1), 46–62.
• Niesiecki, K. (1839). Bieganowscy. W: Herbarz polski (s. 136). T. 1. Wyd. J.N. Bobrowicz. Lipsia: Breitkopf & Haertel.
• Niesiecki, K. (1841). Ścibor-Chełmscy. W: Herbarz polski (s. 25). T. 2. Wyd. J.N. Bobrowicz. Lipsia: Breitkopf & Haertel.
• Nowak, A. (2019). Dzieje Polski. T. 4. Kraków: Biały Kruk.
• Nowicka-Jeżowa, A. (1996). Pytania o barok A.D. 1995. W: T. Michałowska, Z. Goliński, Z. Jarosiński (red.), Wiedza o literaturze i edukacja. Księga referatów Zjazdu Polonistów (s. 191–222). Warszawa: Instytut Badań Literackich.
• Obirek, S. (2015). Kontrreformacyjna pobożność w Kościele katolickim III RP. Teksty Drugie, 16 (1), 118–139.
• Obremski, K. (2015). Ciało sarmackie – ciało polskie pierwszej i drugiej dekady XXI wieku. Teksty Drugie, 16 (1), 140–160.
• Orgelbrand, S. (1898). [hasło] Chełmscy. W: Encyklopedia powszechna (s. 446). T. 3. Warszawa: Wydawnictwo Towarzystwa Akcyjnego Odlewni Czcionek i Drukarni S. Orgelbranda Synów.
• Ossowski, S. (1984). O ojczyźnie i narodzie. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
• Otwinowska, B. (1974). Język – naród – kultura. Antecedencje i motywy renesansowej myśli o języku. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
• Parandowski, J. (1975). Pod zamkniętymi drzwiami czasu. Warszawa: Czytelnik.
• Paszyński, W. (2016). Sarmaci i uczeni. Spór o pochodzenie Polaków w historiografii doby staropolskiej. Kraków: Księgarnia Akademicka.
• Pelc, J. (1990). [hasło] Sarmatyzm. W: T. Michałowska, B. Otwinowska, E. Sarnowska-Temeriusz (red.), Słownik literatury staropolskiej (s. 738–742). Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
• Pelc, J. (1993). Barok – epoka przeciwieństw. Warszawa: Czytelnik.
• Pelc, J. (2001). Dylematy staropolskiego sarmatyzmu. W: R. Ocieczek, B. Mazurkowa (red.), Sarmackie theatrum. Materiały z konferencji naukowej, Katowice, 9–11 grudnia 1998 roku (s. 11–21). T. 1. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.
• Popławski, J.L. (1998). Demokratyzacja zasad. W: Wybór pism (s. 19–25). Wybór, wstęp, oprac. T. Kulak. Wrocław: Wydawnictwo „Nortom”.
• Secomska, K. (1991). Spór o starożytność. Problemy malarstwa w „Paralelach” Perrault. Warszawa: Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk.
• Stefanowska, Z. (red.) (1976). Tradycje szlacheckie w kulturze polskiej. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy.
• Stuchlik-Surowiak, B. (2012). Sarmatyzm – dzieje jednego pojęcia. Perspektywy Kultury, 4 (1), 21–38.
• Suchodolski, B. (red.) (1970–1986). Historia nauki polskiej. T. 1–9. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
• Szpotański, Z. (1970). Polak na tle Europy. Znak, 22 (10), 1272–1282.
• Sztyber, R. (2005). Wstęp. W: W. Dembołęcki, Przewagi elearów polskich, co ich niegdy lisowczykami zwano (s. 5-154). Oprac., wstęp R. Sztyber. Toruń: Wydawnictwo „Adam Marszałek”.
• Sztyber, R. (2007). W stronę Dembołęckiego: wokół niektórych wątków poruszonych w tomie „Krwawy świt, mroczny dzień…”. Napis, 13 (1), 239–247.
• Tazbir, J. (1969). Sarmatyzm a barok. Kwartalnik Historyczny, 76 (4), 815–830.
• Tazbir, J. (1974). Synkretyzm a kultura sarmacka. Teksty, 3 (4), 43–57.
• Tazbir, J. (1978). Kultura szlachecka w Polsce. Rozkwit, upadek, relikty. Warszawa: Wiedza Powszechna.
• Tischner, J. (1970). Chochoł sarmackiej melancholii. Znak, 22 (10), 1243–1254.
• Ulewicz, T. (1950). Sarmacja. Studium z problematyki słowiańskiej XV i XVI w. Kraków: Wydawnictwo Studium Słowiańskiego Uniwersytetu Jagiellońskiego.
• Ulewicz, T. (1963). Zagadnienie sarmatyzmu w kulturze i o literaturze polskiej. Problematyka ogólna i zarys historyczny. Kraków: Uniwersytet Jagielloński.
• Ulewicz, T. (1985). [hasło] Sarmatyzm. W: J. Krzyżanowski (red.), Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny (s. 336–337). T. 2. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
• Vulić, N. (1920). [hasło] Sarmatae 2. W: W. Kroll (red.). Realencyclopädie der Classischen Altertumswissenschaft (szp. 2550). T. I A,2. Stuttgart: J.B. Metzler.
• Waśko, A. (2001). Romantyczny sarmatyzm. Tradycja szlachecka w literaturze polskiej lat 1831–1863. Kraków: Wydawnictwo „Arcana”.
• Waśko, A. (2012). Romantyczny sarmatyzm czy „polski biedermeier”? Perspektywy Kultury, 4 (1), 39–54.
• Wiśniewska, L. (2014). Sarmatyzm w nowych odsłonach. Sarmacki mit w świetle wybranych przykładów literatury współczesnej. W: B. Dybaś, A. Woldan, A. Ziemlewska (red.), Sarmacka pamięć. Wokół bitwy pod Wiedniem (s. 187–207). Warszawa: Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie.
• Woźniakowski, J. (1970). Temperament zuchwały Jakuba Ignacego. Znak, 22 (10), 1255–1271.
• Wulf, A. (2017). Człowiek, który zrozumiał naturę. Nowy świat Alexandra von Humboldta. Tłum. K. Bażyńska-Chojnacka, P. Chojnacki. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie.
• Ziemkiewicz, R. (2020). Cham niezbuntowany. Rzecz o polskim mentalu. Lublin–Warszawa: Fabryka Słów.
• Zybała, A. (2017). Wokół kultury umysłowej w Polsce – jej źródła i przejawy. Kultura i Społeczeństwo, 61 (4), 103–124.
• Żychliński, T. (1879). Złota księga szlachty polskiej. T. 1. Poznań: J. Leitgeber.

Identifiers

DOI

10.18318/me.2020.1-04