Ksiądz Benedykt Chmielowski-życie i dzieło Diogenesa Firlejowskiego

• Authors: Paszyński Wojciech

Title variants

EN

Father Benedykt Chmielowski- life and work of Firleje's Diogenes

• Languages of publication: PL EN

Abstracts

PL

Celem artykułu jest przybliżenie sylwetki księdza Chmielowskiego, autora pierwszej polskiej encyklopedii powszechnej, znanej jako Nowe Ateny. We wstępie oraz rozdziale pierwszym zwrócono uwagę na istnienie czarnej legendy na temat twórczości Chmielowskiego oraz skąpych danych biograficznych. Rozdział drugi przedstawia możliwe okoliczności nadania imienia, niebagatelne wobec obranej drogi życiowej. W rozdziale trzecim sprostowano błędną atrybucję herbową zaś w czwartym nieścisłości w lokalizacji miejsca narodzin Chmielowskiego, które pokutują w literaturze. Kolejne dwa rozdziały (5-6) omawiają korzenie duchownego i lata edukacji lwowskiej. W rozdziale pt. Na dworze Jabłonowskich poznajemy początki drogi świeżo wyświęconego księdza zaś w rozdziale Firlejów jego codzienne życie – już jako proboszcza. W rozdziale dziewiątym ukazano zmienne koleje fortuny kariery duchownej, by w dziesiątym przedstawić schyłek życia księdza.

EN

This article intends to bring into focus the figure of father Chmielowski who au-thored the first Polish Universal Encyclopedia commonly known as Nowe Ateny (New Athens). The biography depicts his deeply troubled life – highs and lows of his cleri-cal career, his zest for research and finally his zeal in living a parish priest’s life to the fullest. What emerges from the sources scrutinized is a picture of a highly ambitious person endowed with an unusual humility, true vocation and a great deal of creative energy. The article summarizes the state of research on life and legacy of Benedict Chmielowski. Many data and conclusions (such as those referring to birthplace and family coat of arms) had to undergo verification and correction. The aim of the article was therefore to shed new light on this person, as well as to debunk some persisting stereotypes and misconception, thus drawing a picture of a man of flesh and blood.

Keywords

PL

Benedykt Chmielowski; Nowe Ateny; pierwsza encyklopedia; szlachta wołyńska; Firlejów; historia kościoła; czasy saskie; osiemnasty wiek; kultura staropolska; historia kultury polskiej; historia nauki; historia literatury; barok sarmacki

EN

Benedyk Chmielowski; New Athens; first encyclopedia; nobility of Wołyń; Firlejów; church history; times of Saxons; XVIII century; Old Polish culture; polish culture history; science history; literature history; characteristic of the Polish gentry baroque

• Publisher: Instytut Wydawniczy Księży Misjonarzy
• Journal: Nasza Przeszłość. Studia z dziejów Kościoła i kultury katolickiej w Polsce
• Year: 2015
• Volume: 124
• Pages: 105-136

Contributors

author

Paszyński Wojciech

References

• Źródła
• Bentkowski F., Historya literatury polskiey, t. II, Warszawa i Wilno 1814.
• Chmielowski B., Nowe Ateny albo Akademia wszelkiey scyencyi pełna, na rozne tytuły iák ná classes podzielona, mądrym dla memoryału, idiotom dla náuki, politykom dla práktyki, melancholikom dla rozrywki erigowana alias o Bogu, Bożków mnóstwie, Słów pięknych wyborze, Kwestyi cudnych wiele, o Sybillów zbiorze, O Zwierzu, Rybách, Ptakách, o Mátemátyce, O cudach Świátá, Ludzi Rządách, Polityce, O Językách i Drzewách, o Ży-wiołách, Wierze, Hieroglifikách, Gadkách, Národów mánierze, Co Kray który ma w sobie dziwnych Ciekáwości, Cáły Świát opisany z gruntu w Słow krotkości. Co wszystko stało się wielką pracą y własnym kosztem Autora tu enigmaticѐ wyrażonego: Imie Wiosna zaczyna, Wielkiej Nocy blisko, Głowę w Piwie y Miodzie zawraca nazwisko. To jest przez Xiędza Benedykta Chmielowskiego Dziekana Rohatyńskiego, Firlejowskiego, Podkamienieckiego Pasterza, cz. I, Lwów 1745.
• Chmielowski B., Nowe Ateny… Ta Część Świat cały z wszelką sławi cieka-wością, Zwierciadło Geniuszów, z Języków mnogością, O ich iest na tym Świecie, iak się rozrodziły: Zakony, co się w Pierwszej Części opuściły…, cz. II, Lwów 1746.
• Chmielowski B., Masz tu nowe Kwestye Chrysta, Bożey Matki, Relikowie Ciał Świętych, gdzie leżą Ostatki, O Czarcie, Opętanych, o Czarach, Upierze, Nowy Pliniusz rzeczy wszech naturę zbierze. Nowa Ekonomika, sumienna,ciekawa: Tuż sekretnych taiemnic wielu tłumacz sława, Dom Autora, co wierszów, y Ogród ma w sobie, Stawi (by czas nie pożarł) Czytelniku Tobie. Tuż Abrys znacznych Osób, to Autorów prawnych, Filozofów, Medyków, Teologów Sławnych; Te Contenta tey Części w tym summa zawarta, Nim o dalszych sciendis Część nastąpi Czwarta, cz. III, Lwów 1754.
• Chmielowski B., Nowe Ateny… W tey części czwartey Aten zawarte te rze-czy: Unia dwóch Kościołow, której Greczyn przeczy; I Ducha pochodzeniu od Syna Bożego, Papież mu nie iest głową, y z chleba kwaśnego Chce mieć eucharistie:greckich podobieństwo Z łacińskimi obrządki; skąd bądź polu-bieństwo. Anglów schizma wszeteczna, gdzie głową płeć biała Kościoła bydź waży się, iaka to zakała. Tuż narodów Katalog, co ich świat rachuie, Państw, królestw co ciekawsze cuda regestruie. Naywięcey o swej Polszcze, y o Nowym Świecie, Nowe, potrzebne rzeczy, a nie Fraszki plecie…, cz. IV, Lwów 1756.
• Chrzanowski I., Historia literatury niepodległej Polski (965-1795), Londyn 1947.
• Kallenbach J., Przyczyny upadku Polski, [w:] Czasy saskie. Wybór źródeł, opr. J. Feldman, Kraków 1928, (BN I 110).
• Listy księdza Marcina Chmielowskiego z lat 1725-1730, rkps Bibl. Czart., nr 5776, k. 683-694.
• Pasek J.Ch., Pamiętniki, Warszawa 1971.
• Węgierski T.K., Pisma wierszem i prozą, Wyd. K. Estreicher, Lwów 1882.
• Załuski J.J., Bibliotheca poetarum polonorum, Warszawa 1754.
• Opracowania
• Bibliografia literatury polskiej Nowy Korbut, seria I: Piśmiennictwo staropol-skie, t. 2: hasła osobowe, pod red. R. Pollaka, Warszawa 1964, s. 80-81.
• Bystroń J.S., Dzieje obyczajów w dawnej Polsce, wiek XVI-XVIII, t. I, Warszawa 1994.
• Chmielowski B., Nowe Ateny albo Akademia wszelkiey scyencyi pełna… Mądrym dla memoryału, idiotom dla nauki, politykom dla praktyki, me-lancholikom dla rozrywki. [wybór i oprac. tekstu Maria i Jan Józef Lipscy; przedmowa J.J. Lipski; tł. łac. Wieńczysław Zaryczny; il. Szymon Kobyliński], Kraków 1966.
• Chmielowski B., Nowe Ateny. Wybór, oprac. M. Hanczakowski [na podsta-wie wydania w wyborze i opracowaniu M. i J. Lipskich] Kraków 2003.
• Marcińczak B., Wstęp, [w:] Nowe Ateny. Traktat Dubitantius, oprac. J. Kroczak, Wrocław 2009.
• Chmielowski P., Chmielowski Benedykt, [w:] Wielka encyklopedia po-wszechna ilustrowana, t. XI - XII, Warszawa 1893, s. 724-725.
• Davies N., Lumen, [w:] Europa. Rozprawa historyka z historią, Kraków 2002, s. 619-721.
• Fros H., Sowa F., Twoje imię. Przewodnik onomastyczno-hagiograficzny, Kraków 1975.
• Gierowski J., Wielka historia Polski, t. 5: Rzeczpospolita w dobie złotej wol-ności (1648-1763), Kraków 2004.
• Gloger Z., Encyklopedia staropolska, t. I, Warszawa 1985.
• Gloger Z., Encyklopedia staropolska, t. II, Warszawa 1985.
• Gloger Z., Encyklopedia staropolska, t. III, Warszawa 1985.
• Gloger Z., Encyklopedia staropolska, t. IV, Warszawa 1985.
• Grzybowski S., Z dziejów popularyzacji nauki w czasach saskich: I. „Nowe Ateny”, pierwsza polska encyklopedia powszechna. II. Spóźniona synteza księdza Szymona Majchrowicza. III. Kalendarze Zamojskie, [w:] Studia i materiały z dziejów nauki polskiej, seria A, z. 7, Warszawa 1965, s. 111-173.
• Guzek A. K., Organy. Poema heroikomiczne w 6 pieśniach, [w:] Literatura Polska, t. II, pod red. J. Krzyżanowskiego, Warszawa 1985, s. 89
• Janas E., Kłaczewski W., Urzędnicy województw kijowskiego i czernihow-skiego XV-XVIII wieku: spisy, Ziemie ruskie, z. 4, pod red. A. Gąsiorowskiego, Kórnik 2002.
• Kopaliński W., Słownik mitów i tradycji kultury, Warszawa 1988.
• Koziej J., Janocki Jan Daniel, [w:] Encyklopedia katolicka, t. VII, pod red. S. Wielgusa, Lublin 1997, s. 979.
• Leszczyc Z., Herby szlachty polskiej, t. I-II, Poznań 1908.
• Lipski J., Przedmowa. Nikifor nauki polskiej, [w:] Nowe Ateny…, Kraków 1966, s. 5-16.
• Łoziński W., Życie polskie w dawnych wiekach, Warszawa 1937.
• Malinowski M., Kołosok B., Zarys dziejów diecezji łuckiej oraz katedry św. Piotra i Pawła w Łucku, Kalwaria Zebrzydowska 1993.
• Marcińczak B., Wstęp, [w:] Nowe Ateny. Traktat Dubitantius, oprac. J. Kro-czak, Wrocław 2009, s. 5-22.
• Mirewicz J., Współtwórcy i wychowawcy Europy, Kraków 1982.
• Modzelewska B., Osadczy W., Lwów, [w:] Encyklopedia katolicka, t. XI, pod red. S. Wilka, Lublin 2006, s. 303-312.
• Natoński B., Gengell Jerzy, [w:] Encyklopedia katolicka, t. V, pod red. L. Bieńkowskiego, Lublin 1989, s. 960-961.
• Ogrodziński W., Chmielowski Benedykt, [w:] Polski słownik biograficzny, t. III, pod red. W. Konopczyńskiego, Kraków 1937, s. 341-342.
• Ogrodziński W., Chmielowski Benedykt, [w:] Literatura Polska, t. I, pod red. J. Krzyżanowskiego, Warszawa 1984, s. 137.
• Paszyński W., Czarna legenda „Nowych Aten” Benedykta Chmielowskiego i próby jej przezwyciężenia, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagielloń-skiego. Prace Historyczne” 2014/1(141), s. 37-59.
• Rybicka-Nowacka H., Nowe Ateny Benedykta Chmielowskiego. Metoda, styl, język, Warszawa 1974.
• S. Orgelbranda Encyklopedia Powszechna, t. I-XVIII, Warszawa 1898-1912.
• Skręt R., Feliks Bentkowski, [w:] Literatura Polska, t. I, pod red. R. Łąkow-skiego, Warszawa 1984, s. 64.
• Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. I-XV, Warszawa 1880-1902.
• Starnawski J., Chmielowski Benedykt, [w:] Encyklopedia katolicka, t. III, pod red. R. Łukaszyka, Lublin 1985, s. 200.
• Staszewski J., August III Sas, Wrocław 2010.
• Stupnicki H., Herbarz polski i imionospis zasłużonych w Polsce ludzi wszyst-kich stanów i czasów: ułożony porządkiem alfabetycznym na podstawie Herbarza Niesieckiego i manuskryptów, t. I, Lwów 1855.
• Szatko S., Firlejów, Lwów 1937.
• Tazbir J., Wojciech Tylkowski badacz ośmieszony, [w:] „Mówią wieki”, 1973/2, s. 12.
• Tazbir J., Rzeczpospolita Wielu Narodów, [w:] Polska; losy państwa i narodu do 1939 roku, Warszawa 2003, s. 135-245.
• Uruski S., Rodzina. Herbarz szlachty polskiej, t. I-XV, Warszawa 1904-1931.
• Wichowa M., Ksiądz Benedykt Chmielowski jako uczony barokowy, „Napis” 1999/5, s. 45-56.
• Wolski M., Urzędnicy wołyńscy XIV-XVIII wieku: spisy, Ziemie ruskie, z. 5, pod red. A. Gąsiorowskiego. Kórnik 2007.