Pojęcie równości i jego profilowanie we współczesnym języku polskim

• Authors: Bartmiński Jerzy , Żuk Grzegorz

Title variants

EN

The concept of equality and its profiling in contemporary Polish

• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

Autorzy stawiają sobie za cel rekonstrukcję pojęcia równości metodą „definicji kognitywnej”, opartej na założeniach zaprezentowanych w pracach Anny Wierzbickiej i Jerzego Bartmińskiego. Dzięki tej metodzie można przedstawić całe bogactwo znaczeniowe słowa, jego miejsce w polu leksykalno-semantycznym oraz w sieci relacji konceptualnych. Jako że pojęcie równości ma być w porównywalne w różnych językach europejskich, za tertium comparationis przyjęto styl potoczny w jego rozumieniu antropologicznym, który odpowiada określonemu przez van Dijka uniwersum komunikacyjnemu, jakim jest cultural common ground (wspólna baza kulturowa). Materiał językowy został zaczerpnięty z trzech typów źródeł: ze słowników języka polskiego (S), z empirycznych badań ankietowych (A) oraz ze zróżnicowanych stylowo i gatunkowo tekstów (T), głównie prasowych. Na jego podstawie ustalono zespół cech przypisywanych równości przez użytkowników języka polskiego, w tym 1) elementy bazowe, wspólne różnym dyskursom oraz 2) posiadające ograniczony (zazwyczaj do jednego typu dyskursu) zakres występowania. Podstawowe cechy definicyjne w rozumieniu równości to pojmowanie równości 1) jako zasady do praktykowania, postulatu 2) odnoszonego do społecznego świata ludzi, tj. do relacji między ludźmi i grupami ludzi; 3) odchodzenie od naturalnych różnic między ludźmi i nieczynienie -- w pewnym określonym zakresie -- różnic między nimi; 4) dlatego, że ludzie mają właściwą sobie godność; 5) dlatego, że ludziom przysługują jednakowe prawa; 6) dlatego, że nieczynienie różnic -- w pewnym zakresie -- jest dobre dla ludzi, przynosi pożytek społeczny. Kształtowanie wariantów pojęcia równości na poziomie dyskursu pozostaje w związku z przyjmowanym przez mówiących punktem widzenia i celami, do których dążą, a także całym przyjętym przez mówiących systemem wartości, zatem ukierunkowaniem ideologicznym dyskursu. Wyróżniono dyskursy: lewicowy, feministyczny (umiarkowany i radykalny), liberalnodemokratyczny, anarchistyczny (radykalnie liberalny), narodowoprawicowy i kościelnokatolicki. Każdy z wymienionych typów dyskursu jest podtrzymywany przez określony podmiot społeczny.

EN

The aim of the article is to reconstruct the concept of equality through the cognitive definition, in accordance with the ideas proposed by Anna Wierzbicka and Jerzy Bartmiński. The method allows the scholar to present the whole semantic richness of a word, its place in the lexical-semantic field and in the network of conceptual relations. Because the notion of equality will be subjected to cross-linguistic analysis, the tertium comparationis is the colloquial style in an anthropological understanding, which corresponds to van Dijk’s communicative universe, i.e. the cultural common ground. The data come from three types of sources: dictionaries of the Polish language, questionnaires, and texts of various styles and genres, mainly journalistic. On this basis, the properties of eqality recognized by speakers of Polish have been identified, including base elements, common to various types of discourse, and elements of a limited range, usually associated with one discourse type. The basic defining features of equality include: (1) the principle to be practised; (2) a relational aspect, obtaining between people and groups of people; (3) omission of the differences between people (within a certain range): (4) the omission resulting from human dignity or (5) from the same rights, or else (6) because omission of differences (within a range) is socially beneficial. The shaping of the variants of equality at the level of discourse is connected with the speakers’ points of view and goals, as well as with their value system (the ideological directionality of the discourse). The following types of discourse have been identified: leftwing, feminist (moderate and radical), liberaldemocratic, anarchist (radically liberal), national and rightwing, Catholic (typical of the Catholic Church). Each type is maintained by a specific social subject.

Keywords

PL

językowy obraz świata; wartości; definicja kognitywna; profilowanie; współczesny język polski; syl potoczny; wspólna baza kulturowa; równość

EN

linguistic worldview; values; cognitive definition; profiling; contemporary Polish; colloquial style; common cultural ground; equality

• Publisher: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej
• Journal: Etnolingwistyka. Problemy Języka i Kultury
• Year: 2009
• Volume: 21
• Pages: 47-67

Contributors

author

Bartmiński Jerzy

• Instytut Filologii Polskiej Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej
• Instytut Slawistyki PAN

author

Żuk Grzegorz

• Zakład Kultury Literackiej i Obyczaju Instytut Kulturoznawstwa Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej

References

• Bartmiński Jerzy, 1980, Założenia teoretyczne słownika, [w:] Słownik ludowych stereotypów językowych. Zeszyt próbny, Wrocław, s. 7--36.
• Bartmiński Jerzy, 1988, Definicja kognitywna jako narzędzie opisu konotacji słowa, [w:] Konotacja, red. Jerzy Bartmiński, Lublin: Wydawnictwo UMCS, s. 169--183.
• Bartmiński Jerzy, 1998, Podstawy lingwistycznych badań nad stereotypem --- na przykładzie stereotypu `matki', [w:] Język a Kultura, t. 12, Stereotyp jako przedmiot lingwistyki. Teoria, metodologia, analizy empiryczne, red. J. Anusiewicz, J. Bartmiński, Wrocław, s. 63--83.
• Bartmiński Jerzy, 1990, Kolekcja w strukturze tematycznej tekstu ustnego, [w:] Tekst w kontekście. Zbiór studiów, red. Teresa Dobrzyńska, Wrocław-Warszawa-Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo PAN, s. 155--174.
• Bartmiński Jerzy, 1993/2001, Styl potoczny, [w:] Encyklopedia kultury polskiej XX wieku, t. 2, Współczesny język polski, red. J. Bartmiński, Wrocław: Wydawnictwo Wiedzy o Kulturze, s. 115--134 [wyd. 2. WJP, Lublin 2003].
• Bartmiński Jerzy, 2005a, Jazykovoj obraz mira: očerki po etnolingvistike, Moskva: Izdatel'stvo „Indrik”.
• Bartmiński Jerzy, 2005b, Cóż to jest prawda? Kryzys wiarygodności słowa we współczesnym dyskursie publicznym, [w:] Bariery i pomosty w komunikacji językowej Polaków, red. Jerzy Bartmiński, Urszula MajerBaranowska, Lublin: Wydawnictwo UMCS, s. 325--346.
• Bartmiński Jerzy, 2006, Językowe podstawy obrazu świata, Lublin: Wydawnictwo UMCS.
• Bartmiński Jerzy, Niebrzegowska Stanisława, 1998, Profile a podmiotowa interpretacja świata, [w:] Profilowanie w języku i w tekście, red. Jerzy Bartmiński, Ryszard Tokarski, Lublin: Wydawnictwo UMCS, s. 211--224.
• Bogucka Teresa, Piękne słowo ‘równość’, „Gazeta Wyborcza” z 18--19 sierpnia 2001.
• van Dijk Teun, 2003, Political Discourse and Ideology, in: Análisi del discors polític, eds. Clara Lorda, Monserrat Ribas, Universitat Pompeu Fabra, p. 15--34 [Tłum. pol.: Dyskurs polityczny i ideologia, „Etnolingwistyka. Problemy języka i kultury” 15, 2003, s. 7--28].
• Dudzińska Agnieszka, 2006, Porównanie wyników ankiety ASA z roku 1990 i 2000 dla pojęcia `równość' (mps).
• Grzegorczykowa Renata, 2004, Idee kognitywizmu jako podstawa badań porównawczych w zakresie semantyki, „Etnolingwistyka. Problemy języka i kultury” 16, s. 75--84.
• Lappo Irina, 2006, Równość, [w:] Język -- wartości -- polityka. Raport z badań ankietowych, red. Jerzy Bartmiński, Lublin: Wydawnictwo UMCS, s. 88--92.
• Majer-Baranowska Urszula, 2004, Dwie koncepcje profilowania pojęć w lingwistyce, „Etnolingwistyka” 16, s. 85--109.
• Rosch Eleanor, 1978/2005, Principles of Categorization, in: E. Rosch, B.B. Lloyd (eds), Cognition and Categorization, Hillsdale, Erlbaum, p. 27--48 [Tłum. pol.: Zasady kategoryzacji, „Etnolingwistyka. Problemy języka I kultury” 17, s. 11--35].
• Wierzbicka Anna, 1985, Lexicography and Conceptual Analysis, Ann Arbor, Karoma Publishers.
• Język – wartości – polityka. Zmiany rozumienia nazw wartości w okresie transformacji ustrojowej w Polsce. Raport z badań empirycznych, red. Jerzy Bartmiński, Lublin: Wydawnictwo UMCS, 2006.

Notes

PL

Zmodyfikowana wersja tekstu Polnische równość `Gleichheit' in semantischem Netz. Kognitive Definition, w: Bettina Beck / Rosemarie Luhr (Hrsg.), Normen und Wertbegriffe in der Verständigung zwischen Ost- und Westeuropa. Akten der internationalen Arbeitstagung, 27./28. Februar 2006 in Jena, Frankfurt am Main, Peter Lang, s. 33--68.