Roman republican coins found at Zagórzyce, Kazimierza Wielka district, Świętokrzyskie Province

• Authors: Jarosław Bodzek , Bulas Jan , Grygiel Michał , Pikulski Jacek

Title variants

PL

Monety Republiki Rzymskiej odkryte na stanowisku w Zagórzycach, pow. kazimierski, woj. świętokrzyskie

• Languages of publication: EN

Abstracts

EN

The study is focused on finds from the complex of settlements at Zagórzyce, Kazimierza Wielka district (sites nos. 1–3), inhabited by the communities of Przeworsk culture in the Late Pre-Roman Iron Age and in the Roman Period. During the long lasting archaeological investigations 5 Roman Republican denarii were found. The artefacts were spread over a wide area and in various stratigraphical contexts, precluding the possibility of regarding them as a part of dispersed hoard. The coins were minted in the names of C. Servilius, L. Appuleius Saturninus, C. Allius Bala, C. Vibius Pansa, in the second half of the 2nd century BC and in the early 1st century BC. The latest issue is represented by a denarius of L. Hostilius Saserna from the year 48 BC. Bad state of preservation of discussed coins indicates their long period of usage. Only two of the denarii, found during excavations on site 1, can be linked with a precise stratigraphical context pointing to their connection with the intensive settlement of Przeworsk culture that existed at Zagórzyce in the course of the B2 phase and in the early C1 phase of the Roman Period. The other coins, loosely found on the surface, should be most probably associated with this particular settlement phase. This would mean that the coins of the Roman Republic could have been deposited in the ground between the end of the 1st century AD and the end of the 2nd century AD, i.e. fairly long after the dates of their issue. The relatively large number of precisely dated finds of Roman Republican coins ranks the settlement complex at Zagórzyce among the most significant in this respect, archaeologically explored, settlement sites in Poland.

PL

Najliczniejszą kategorią importów rzymskich jakie dotarły na teren środkowoeuropejskiego Barbaricum są monety. Przeważająca część z nich to emisje cesarskie z okresu pryncypatu. Mniejszą choć bynajmniej nie marginalną grupę stanowią egzemplarze wybite w czasach Republiki Rzymskiej. Od dłuższego czasu dyskutowana jest chronologia napływu i czas użytkowania pieniądza republikańskiego na obszarach zamieszkałych przez północnych barbarzyńców. Zasadnicze znaczenie dla podejmowanej dyskusji mają coraz liczniejsze ostatnimi czasy znaleziska monet republikańskich z terenu Barbaricum posiadające ścisły kontekst archeologiczny, pozwalający je odnieść do lokalnych systemów periodyzacji młodszego okresu przedrzymskiego i okresu rzymskiego. Interesujący przykład takich znalezisk pochodzi z badanego archeologicznie przez Instytut Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego kompleksu osadniczego kultury przeworskiej w miejscowości Zagórzyce, pow. kazimierski. Kompleks ten, położony w sąsiedztwie znanej osady z okresu rzymskiego i wczesnej fazy okresu wędrówek ludów w Jakuszowicach, składa się z pozostałości osad odkrytych na trzech niewielkich stanowiskach, rozlokowanych na odrębnych formach terenowych, znajdujących się w środkowym biegu Zagórzanki – małego cieku wodnego będącego lewobrzeżnym dopływem Nidzicy (ryc. 1). Jedno z tych stanowisk (nr 1), rozpoznano w znaczącej części wykopaliskowo. Struktura zasiedlenia pozostałych dwóch stanowisk została ustalona podczas prac sondażowych i wielokrotnie powtarzanej prospekcji powierzchniowej (ryc. 2). Wyniki dotychczasowych badań wskazują na dużą niestabilność osadnictwa „przeworskiego” w Zagórzycach, nie tworzącego ciągłej sekwencji osadniczej, lecz składającego się z odrębnych, różnoczasowych horyzontów osadniczych, wyznaczonych krótkimi pobytami ludności kultury przeworskiej. Przyczyny tej niestabilności obserwowanej w stosunkowo krótkim odcinku czasu pozostają w dużym stopniu zagadkowe. Zaistniałe przemiany nie miały raczej charakteru zjawisk gwałtownych, którym towarzyszą zwykle warstwy zniszczeń i pożarów na osadach, czego nie odnotowano na kompleksie zagórzyckim. Do częstych przekształceń osadnictwa mogły natomiast przyczynić się ulegające dynamicznym zmianom warunki gospodarowania wynikające z działania określonych czynników klimatyczno-glebowych. Jednym z nich była najpewniej niewielka wydajność lekkich gleb rolnych wykształconych na glinach i piaskach dominujących w otoczeniu Zagórzyc, zmuszająca zamieszkujące tu społeczności pradziejowe, do częstej zmiany miejsca pobytu. W obrębie kompleksu zagórzyckiego najwyraźniej wyodrębnia się horyzont intensywnego osadnictwa istniejącego w fazie B2 i na początku fazy C1 okresu rzymskiego na sąsiadujących ze sobą stanowiskach 1 i 2. Z tym horyzontem, oddzielonym od pozostałych faz osadniczych długimi okresami, w których obszar obu stanowisk pozostawał prawdopodobnie nie zasiedlony, związane są odkryte w ich obrębie importy i naśladownictwa wyrobów pochodzenia rzymskiego, reprezentujące w przewadze formy z I i II w. AD. Znacząca liczba importów, jak i wysoka ranga niektórych z zabytków pochodzenia rzymskiego zdeponowanych w stosunkowo krótkim czasie trwania osadnictwa, wskazują na rozległość kontaktów dalekosiężnych zamieszkującej tu społeczności barbarzyńskiej, a także świadczyć mogą o jej nieprzeciętnym statusie ekonomicznym. Wśród importów znajduje się kilkanaście monet rzymskich znalezionych w dużym rozrzucie i w różnych kontekstach stratygraficznych, wykluczających możliwość traktowania numizmatów jako elementów rozproszonego skarbu (ryc. 3). Aż pięć z tych monet to denary republikańskie (kat. 1–5; ryc. 4). Są to emisje C. Serviliusa, L. Appuleiusa Saturninusa, C. Alliusa Bala, C.Vibiusa Pansy wybite w drugiej połowie II w. BC oraz na początku I w. BC. Najmłodszą emisją jest denar L. Hostiliusa Saserny z 48 roku BC (tabela 1). Stan zachowania monet z Zagórzyc jest zróżnicowany, generalnie jednak widoczne na nich ślady wytarcia wskazują na ich najpewniej długie użytkowanie. Dwa z wymienionych denarów republikańskich, odkryte podczas badań wykopaliskowych prowadzonych na stanowisku 1, można powiązać z wypełniskami przyziemi dwóch budynków, które dostarczyły też bogatych materiałów kultury przeworskiej datowanych na przełom wczesnego i młodszego okresu rzymskiego (ryc. 5–14). Pozostałe monety, znalezione luźno na powierzchni stanowisk 1 i 2, możemy łączyć jedynie pośrednio z osadnictwem z tego okresu, biorąc pod uwagę jego znaczącą intensywność oraz obecność w jego kontekście również innych importów rzymskich. Zakładając bardzo prawdopodobny związek wszystkich odkrytych w Zagórzycach denarów Republiki Rzymskiej z horyzontem intensywnego osadnictwa ludności kultury przeworskiej na stanowiskach 1–2 możemy przypuszczać, że trafiły one do ziemi najwcześniej dopiero na początku fazy B2 okresu rzymskiego, tj. pod koniec I w. AD, a więc na długo po datach ich emisji. Najpóźniejszą, możliwą datę depozycji numizmatów wyznacza zanik osadnictwa przeworskiego na wspomnianych stanowiskach, który w świetle wyjątkowo mocnych przesłanek umieścić należy na początku fazy C1 okresu rzymskiego, w okresie nie wykraczającym poza drugą połowę II w. AD (ryc. 15). Omówione szczegółowo denary mogły dostać się w ręce barbarzyńców na długo przed ich dotarciem do osady w Zagórzycach. Można nawet założyć, że napłynęły one w obrębie różnych, odległych czasowo od siebie fal, co sugeruje niejednorodna struktura chronologiczna emisji zagórzyckich. W ramach początkowej fali napływu pieniądza republikańskiego, zaczynającej się na ziemiach polskich według propozycji A. Dymowskiego jeszcze w I w. BC, do Barbaricum mogły trafić cztery wybite najwcześniej denary z Zagórzyc (kat. 1–4), a w dalszej kolejności przejęty został wyraźnie młodszy denar L. Hostiliusa Saserny (kat. 5). Oczywiście nakreślony powyżej scenariusz jest wysoce hipotetyczny i struktura chronologiczna złożona z zaledwie kilku monet może być całkowicie przypadkowa. Monety mogły trafić poza granice świata antycznego równie dobrze w jednym momencie lub w nieznacznych odstępach czasowych tuż przed zdeponowaniem ich w Zagórzycach, co potwierdzałoby jedynie przypuszczenia o powszechnym długim obrocie denarami republikańskimi cenionymi z uwagi na wysoką jakość kruszcu użytego do ich wyrobu. Niewykluczone, że monety zagórzyckie, podobnie jak kilka innych denarów republikańskich zdeponowanych na osadach kultury przeworskiej w ciągu II w. AD (tabela 2), przeniknęły do Barbaricum po reformie monetarnej przeprowadzonej przez Trajana, wycofującej z obiegu na terenie cesarstwa pieniądz wybity przed 63 r. AD. Nie sposób szczegółowo odtworzyć drogi jaką przebyły monety zanim trafiły do Zagórzyc. A. Dymowski w swojej analizie napływu monet republikańskich na ziemie polskie, wysunął hipotezę o dackim, czy też naddunajskim kierunku ich napływu, na co wskazuje jego zdaniem podobieństwo w strukturze pieniądza republikańskiego odkrytego w Polsce i Rumunii, a także obecność dackich naśladownictw denarów w materiale polskim. Dodatkowo na taki, tzn. dacki, kierunek napływu importów na ziemie położone na północ od Karpat, zdają się wskazywać „pomostowe” znaleziska monet republikańskich z obszaru zachodniej Ukrainy, penetrowanego przez ludność kultury przeworskiej. Istnienia takiej drogi napływu nie możemy wykluczyć również w przypadku monet z Zagórzyc, albowiem wśród odkrytych tu bogatych materiałów z przełomu wczesnego i młodszego okresu rzymskiego, z którymi związane są numizmaty, znajduje się pokaźna komponenta ceramiki wykonanej w tzw. stylu puchowsko-dackim, wskazująca na utrzymywanie przez miejscową ludność kultury przeworskiej głębszych więzi ze społecznościami zamieszkującymi strefę karpacką i tereny Zakarpacia. Zresztą zbliżony obraz kontaktów dalekosiężnych rysuje się w oparciu o analizę znalezisk pochodzących z szeregu innych, podobnie datowanych osad w szeroko pojętym regionie podkrakowskim.

Keywords

EN

Barbaricum; Przeworsk culture; settlement archaeology; Roman Republican coins; Roman imports

• Publisher: Instytut Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego
• Journal: Recherches Archéologiques Nouvelle Serie
• Year: 2016
• Volume: 8
• Pages: 143-172

Dates

published

2016

Contributors

author

Jarosław Bodzek

• Institute of Archaeology, Jagiellonian University

author

Bulas Jan

• Institute of Archaeology, Jagiellonian University

author

Grygiel Michał

author

Pikulski Jacek

References

• Almgren O., 1897/1923 Studien über nordeuropäische Fibelformen der ersten nachchristlichen Jahrhunderte mit Berücksichtung der provinzialrömischen und südrussischen Formen, Mannus-Bibliothek, 32, Stockholm-Leipzig: Haegström/Kabitzsch.
• Beckmann B., 1966 Studien über die Metallnadeln der römischen Kaiserzeit im freien Germanien, Saalburg Jahrbuch, 23, pp. 5–100.
• Bodzek J., 2009 Ancient Roman coins found in Zagórzyce, site 1 in 2003–2004, appendix (in:) Grygiel et al. 2009, pp. 259 –262.
• Brożyna P., Dymowski A., 2012 Skarb monet Republiki Rzymskiej odkryty na terenie Podkarpacia, Wiadomości Numizmatyczne, 56/1(193), pp. 127–129.
• Bursche A., 1995 Czy skarb z Połańca był łupem z bitwy w Lesie Teutoburskim, (in:) A. Bursche, M. Mielczarek, W. Nowakowski (eds.), Nunc de Svebis discendum est…Studia dedykowane profesorowi Jerzemu Kolendo w 60-lecie urodzin i 40 lecie pracy naukowej, Warszawa: Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego, pp. 85–91.
• Bursche A.,1997 Roman Coinage from Jakuszowice Settlement In North Małopolska, Notae Numismaticae – Zapiski Numizmatyczne, 2, pp. 119–157.
• Bursche A., Kaczanowski P., Rodzińska-Nowak J., 2000 Monety rzymskie z Jakuszowic, (in:) R. Madyda-Legutko, T. Bochnak (eds.), Superiores barbari. Księga ku czci Profesora Kazimierza Godłowskiego, Kraków: Instytut Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego, pp. 101–130
• Ciołek R., 2007 Die Fundmünzen der Römischen Zeit in Polen: Pommern, Collection Moneta 67, Wetteren: Moneta.
• Ciołek R., 2008 Die Fundmünzen der Römischen Zeit in Polen: Schlesien, Collection Moneta 83, Wetteren: Moneta.
• Dannheimer H., Gebhard R. (eds.), 1993 Das keltische Jahrtausend, Mainz am Rhein: von Zabern. Dąbrowska T., 1988 Wczesne fazy kultury przeworskiej. Chronologia – zasięg – powiązania, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
• Dąbrowski K., Krzyżanowska A., Odkrycie denarów na osadzie z okresu rzymskiego w Piwonicach, pow. Kalisz, Wiadomości Archeologiczne 22, pp. 198–200.
• Dobrzańska H., 1997 Kultura przeworska w okresie rzymskim, (in:) K. Tunia (ed.), Z archeologii Małopolski. Historia i stan badań zachodniomałopolskiej wyżyny lessowej, Kraków: Instytut Archeologii i Etnologii PAN, pp. 331–382.
• Domański G., 1967 Ceramika jeżowata z okresu wpływów rzymskich w Polsce, Archeologia Polski, 12, pp. 137–151.
• Dymowski A., 2009 Nowe znaleziska monet rzymskich z dorzecza Bzury, Wiadomości Numizmatyczne, 53, pp. 193–224.
• Dymowski A., 2011a Monety Republiki Rzymskiej na ziemiach polskich. Kilka uwag na bazie nowego materiału ze znalezisk drobnych, Wiadomości Numizmatyczne, 55, pp. 133–164.
• Dymowski A., 2011b Znaleziska monet rzymskich z terenu Polski rejestrowane w pierwszych latach XXI wieku. Aspekty źródłoznawcze, Zielona Góra: Eternum Wydawnictwo z Pracownią Humanistyczną.
• Dymowski A., 2013 Denary Republiki Rzymskiej i cesarza Augusta z terenu Polski, (in:) J. Štefan (ed.), Peníze v proměnách času IX. Nové výsledky numismatických výzkumů. Sbornik abstraktů mezinárodni konference, Ostrava-Brno-Valtice, p. 7–8.
• Dymowski A., 2014a Denary Republiki Rzymskiej i cesarza Augusta z terenu Polski, Folia Numismatica, 28, pp. 27–34.
• Dymowski A., 2014b Roman Republican bronze coins from Polish finds, Acta Archaeologica Carpathica, 49, pp. 249–269.
• Dymowski A., 2015 The Use of Celtic and Roman Coins in the territory of Poland at the turn of the era – in tandem or separatly? New finds, new evidence, Notae Numismaticae-Zapiski Numizmatyczne, 10, pp. 85–102.
• Dymowski A., Rudnicki M., in press The Nowa Wieś Głubczycka hoard and the influx of Roman Republican denarii north of the Carpathians, Archäologische Forschungen in Niederösterreich.
• Eggers H. J., 1951 Der römische Import im freien Germanien, Atlas der Urgeschichte 1, Hamburg: Hamburgisches Museum für Völkerkunde und Vorgeschichte.
• Exner K., 1941 Die provinzialrömischen Emailfibeln der Rheinlande, Bericht der Römisch-Germanischen Kommission, 29 (1939), pp. 31–121.
• Gebhard R., 1989 Der Glasschmuck aus dem Oppidum von Manching, Ausgrabungen in Manching, 11, Stuttgart: Steiner.
• Gedl M., 2004 Uwagi na temat lokalnej specyfiki ceramiki z wczesnego okresu wpływów rzymskich nad górnym Sanem, (in:) J. Gancarski (ed.), Okres lateński i rzymski w Karpatach polskich. Materiały z konferencji, Krosno: Muzeum Podkarpackie w Krośnie, pp. 651–658.
• Godłowski K., 1981 Kultura przeworska, (in:) J. Wielowiejski (ed.), Późny okres lateński i okres rzymski. Prahistoria ziem polskich 5, Wrocław: Ossolineum, pp. 57–135.
• Godłowski K., 1982 Północni Barbarzyńcy i wojny markomańskie w świetle archeologii, (in:) J. Wielowiejski (ed.), Znaczenie wojen markomańskich dla państwa rzymskiego i północnego Barbaricum, Scripta Archeologica, 2, Warszawa: Polskie Towarzystwo Archeologiczne i Numizmatyczne, pp. 48–80.
• Godłowski K., 1985 Przemiany kulturowe i osadnicze w południowej i środkowej Polsce w młodszym okresie przedrzymskim i w okresie rzymskim, Prace Komisji Archeologicznej PAN, 23, Wrocław: Ossolineum.
• Godłowski K., 1986 Jakuszowice, eine Siedlung der Bandkeramik, älteren Bronzezeit, jüngeren vorrömischen Eisenzeit, römischen Kaiserzeit und der frühen Völkerwanderungszeit in Südpolen, Die Kunde N.F., 37, pp. 103–132.
• Godłowski K., 1991 Jakuszowice – a multi-period settlement in southern Poland, Antiquity 65(248), pp. 662–675.
• Godłowski K., 1995 Die ältere Kaiserzeit in der Umgebung von Kraków, (in:) J. Tejral, K. Pieta, J. Rajtár (eds.), Kelten, Germanen, Römer im Mitteldonaugebiet vom Ausklang der Latènezivilisation bis zum 2. Jahrhundert, Spisy Archeologického Ústavu AVČR Brno, 3, Brno-Nitra: Archeologický ústav AV ČR, Archeologický ústav SAV, pp. 83 –102.
• Grygiel M., in press Osadnictwo ludności grupy tynieckiej w Zagórzycach, pow. Kazimierza Wielka, (in:) P. Łuczkiewicz, M. Meyer, B. Rauchfuß (eds.), Die Siedlungskeramik der Przeworsk Kultur, Berlin: Freie Universität/TOPOI.
• Grygiel M., Pikulski J., 2006 Archäologische Forschungen von 2001–2002 an der multikulturellen Fundstelle 1 in Zagórzyce, Gde. Kazimierza Wielka, Woiw. Świętokrzyskie, Recherches Archeologiques de 1999–2003, pp. 136–159.
• Grygiel M., Pikulski J., Trojan M., 2009a The research on the multicultural site no 1 in Zagórzyce, com. and distr. Kazimierza Wielka, voiv. Świętokrzyskie during the years 2003–2004, Recherches Archéologiques NS, 1, pp. 199–275.
• Grygiel M., Pikulski J., Trojan M., 2009b Rescue excavations on the Late Roman period settlement on site 3 in Zagórzyce, com. and distr. Kazimierza Wielka, voiv. Świętokrzyskie, Recherches Archéologiques NS 1, pp. 277–294.
• Grygiel M., Pikulski J., Trojan M., 2011 Przyczynek do poznania przemian kulturowo-osadniczych u schyłku starożytności w rejonie wielokulturowej osady na stanowisku 2 w Jakuszowicach, Światowit, 8(49)/B (2009–2010), pp. 89–100.
• Haevernick Th. E., 1960 Die Glasarmringe und Glasperlen der Mittel- und Spätlatènezeit auf dem europäischen Festland, Bonn: Habelt.
• Humer F. (ed.), 2007 Legionsadler und Druidenstab. Vom Legionslager zur Donaumetropole, Katalogband, Sonderausstellung aus Anlass des Jubiläums “2000 Jahre Carnuntum”, Archäologisches Museum Carnuntum Bad Deutsch-Altenburg 21. März 2006 – 11. November 2007, Wien.
• Kaczanowski P., 1996 Złota moneta celtycka z osady kultury przeworskiej w Kryspinowie, woj. Kraków, Sprawozdania Archeologiczne, 48, pp. 119–133.
• Kaczanowski P., Margos U., 2002 Tabula Imperii Romani. M 34 Kraków, Kraków: Polska Akademia Umiejętności/Uniwersytet Jagielloński.
• Kałkowski T., 1981. Tysiąc lat monety polskiej, Kraków: Wydawnictwo Literackie.
• Karl A., Karl V., 1997 Enzersfeld, Fundberichte aus Österreich, 30 (1996), pp. 496–499.
• Kolendo J., 1998 O skarbie monet rzymskich z Połańca, (in:) A. Bursche, R. Chowaniec, W. Nowakowski (eds.), Świat antyczny i barbarzyńcy. Teksty, zabytki, refleksja nad przeszłością. Seria podręczników, 3, Warszawa: Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego, pp. 123–126.
• Kolendo J., 2008a Komentarze, (in:) P. Cornelius Tacitus, Germania, translated by T. Płóciennik, Fontes historiae antiquae. Zeszyty źródłowe Zakładu Historii Społeczeństw Antycznych 10, Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM, pp. 105–205.
• Kolendo J., 2008b Die Germania des Tacitus und die Funktionen römischer Münzen im Barbaricum, (in:) A. Bursche, R. Ciołek, R. Wolters (eds), Roman Coins outside the Empire. Ways and Phases, Contexts and Functions.Proceedings of the ESF/SCH Exploratory Workshop Radziwiłł Palace, Nieborów (Poland), 3–6 September 2005, Collection Moneta, 82, Wetteren: Moneta, pp. 363–375.
• Kostrzewski J., 1919 Die Ostgermanische Kultur der Spätlatènezeit. I–II, Mannus-Bibliothek, 18–19, Leipzig-Würzburg: Kabitzsch.
• Krzyżanowska A., 1976 Skarb denarów rzymskich z Drzewicza, Wrocław: Ossolineum.
• Kubiak S., 1979 Znaleziska monet rzymskich z Mazowsza i Podlasia, Wrocław: Ossolineum.
• Kunisz A., 1970 Skarb rzymskich denarów z czasów Republiki i cesarza Augusta, odkryty w Połańcu, pow. Staszów, Rocznik Muzeum Świętokrzyskiego, 6, pp. 103–159.
• Kunisz A.,1973 Katalog skarbów monet rzymskich odkrytych na ziemiach polskich, Materiały do prahistorii ziem polskich, V/5, Warszawa: Instytut Historii Kultury Materialnej Polskiej Akademii Nauk.
• Kunisz A.,1975 Dalszy denar republikański ze skarbu z Połańca, Rocznik Muzeum Świętokrzyskiego, 9, pp. 327–330.
• Kunisz A.,1985 Znaleziska monet rzymskich z Małopolski, Wrocław: Ossolineum.
• Lasota A., 2009 Typological, chronological and cultural differentiation of the Early Roman Period pottery from southern Little Poland, Barbaricum, 8, pp. 161–170.
• Lasota A., 2010 Hand-made storage vessels from the Early Roman Period from south-western Lesser Poland, Recherches Archéologiques, NS 2, pp. 79–91.
• Lasota A., Pawlikowski Sz., 2009 Osadnictwo kultury puchowskiej w rejonie podkrakowskim na przykładzie osady w Wieliczce stan. XI, (in:) M. Karwowski, E. Droberjar (eds.), Archeologia Barbarzyńców 2008: powiązania i kontakty w świecie barbarzyńskim, Collectio Archaeologica Resoviensis 13, Rzeszów: Mitel, 363–375
• Liana T., 1970 Chronologia względna kultury przeworskiej we wczesnym okresie rzymskim, Wiadomości Archeologiczne, 35, pp. 429–491.
• Locyear K., 2007 Patterns and Process in late Roman Republican Coin Hoards, 157–2 BC, BAR International Series, 1733, Oxford: Archaeopress.
• Madyda R., 1977 Sprzączki i okucia końca pasa na ziemiach polskich w okresie rzymskim, Materiały Starożytne i Wczesnośredniowieczne, 4, pp. 351–412.
• Madyda-Legutko R., 1996 Zróżnicowanie kulturowe polskiej strefy beskidzkiej w okresie lateńskim i rzymskim, Kraków: Uniwersytet Jagielloński.
• Madyda-Legutko R., 2004 Polskie Karpaty w okresie późnolateńskim i okresie wpływów rzymskich. Uwagi dotyczące zróżnicowania kulturowego, (in:) J. Gancarski (ed.), Okres lateński i rzymski w Karpatach polskich, Krosno: Muzeum Podkarpackie w Krośnie, pp. 71–88.
• Mitura P., 1999 Osada kultury przeworskiej w Mielcu, stanowisko 16, woj. rzeszowskie, (in:) S. Czopek, A. Kokowski (eds.), Na granicach antycznego świata: sytuacja kulturowa w południowowschodniej Polsce i regionach sąsiednich w młodszym okresie przedrzymskim i okresie rzymskim: materiały z konferencji, Rzeszów 20–21 XI 1997, Rzeszów: Mitel, pp. 141–152.
• Morawiecki L., 1999 Napływ i obieg denarów rzymskich w dorzeczach Wisłoka i Sanu, (in:) S. Czopek, A. Kokowski (eds.), Na granicach antycznego świata: sytuacja kulturowa w południowowschodniej Polsce i regionach sąsiednich w młodszym okresie przedrzymskim i okresie rzymskim: materiały z konferencji, Rzeszów 20–21 XI 1997, Rzeszów: Mitel, pp. 75–90.
• Myzgin K., 2015a Клады римских республиканских монет на территории Украины/ Hoards of the Roman Republican coins on the territory of Ukraine, (in:) J. Štefan (ed.), Sbornik abstraktů mezinárodni konferencje: Peníze v proměnách času X. Nové výsledky numismatických výzkumů, Ostrava: MARQ, pp. 15–17.
• Myzgin K., 2015b Finds of Roman Republican coins on the territory of Ukraine and Belarus, (in:) M. Caccamo-Caltabiano, M. Puglisi, G. Salamone (eds.), XV International Nummismatic Congress Taormina 2015. Congress Book, Messina: Studiorum Universitas Messanae – Università della Calabria, p. 166.
• Oldenstein J., 1976 Zur Ausrüstung römischer Auxiliareinheiten. Studien zu Beschlägen und Zierat an der Ausrüstung der römischen Auxiliareinheiten des obergermanisch-raetischen Limesgebietes aus dem zweiten und dritten Jahrhundert n. Chr., Bericht der Römisch-Germanischen Kommission, 57, pp. 51–284.
• Pikulski J., 2006 Osada z wczesnego i początków młodszego okresu rzymskiego na stanowisku nr 1 w Zagórzycach gm. Kazimierza Wielka, Kraków (typescript).
• Pivovarov S., Onishchuk Y., 2009 Skarb Rims’kih respublikans’kih monet iz s. Počapi v vierhiv’ah zahidnogo Bugu, Arheologichni doslidzhenna L’vivc’kogo universitetu (Lviv University Archaeology Studies), 12, pp. 164–168.
• Podgórska-Czopek J., 1999 Wstępne opracowanie wyników badań osady kultury przeworskiej w Otałęży, woj. Rzeszów, (in:) S. Czopek, A. Kokowski (eds.), Na granicach antycznego świata: sytuacja kulturowa w południowo-wschodniej Polsce i regionach sąsiednich w młodszym okresie przedrzymskim i okresie rzymskim: materiały z konferencji, Rzeszów 20–21 XI 1997, Rzeszów: Mitel, pp. 125–140.
• Riha E., 1979 Die römischen Fibeln aus Augst und Kaiseraugst, Forschungen in Augst, 3, Augst: Amt für Museen und Archäologie des Kantons Basel-Landschaft.
• Rodzińska-Nowak J., 2006 Jakuszowice stanowisko 2. Ceramika z osady kultury przeworskiej z młodszego i późnego okresu wpływów rzymskich i wczesnej fazy okresu wędrówek ludów, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego, Prace Archeologiczne, 61, Kraków: Instytut Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego.
• Rudnicki M., 2007 Importy rzymskie z Pełczysk, (in:) E. Droberjar, O. Chvojka (eds.), Archeologie barbarů 2006. Sbornik přispěvků z II. protohistoricke konference, České Budějovice 21.–24. 11.
• Rudnicki M., 2006, České Budějovice: Jihočeské muzeum v Českých Budějovicích, pp. 93–112.
• Rudnicki M., 2012 Finds and Context of Şimleul Silvaniei Type Bracelets North of the Carpathians and the Sudety, (in:) S. Berecki (ed.), Iron Age Rites and Rituals in the Carpathian Basin. Proceedings of the International Colloquium from Târgu Mureş, 7–9 October 2011, Bibliotheca Musei Marisiensis, Seria Archaeologica, 5, Târgu Mureş: Editura Mega, pp. 461–487.
• Sellye I., 1939 Les Bronzes Émaillés de la Pannonie Romaine, Dissertationes Pannonicae, 2/8, Budapest: Institut de numismatique et d’archéologie de l’Université Pierre Pázmány.
• Stanek K., 1999 Wisiory opasane odmiany wschodniej w środkowoeuropejskim Barbaricum, (in:) J. Andrzejowski (ed.), COMHLAN. Studia archeologii okresu przedrzymskiego i rzymskiego w Europie Środkowej dedykowane Teresie Dąbrowskiej w 65. rocznicę urodzin, Warszawa: Fundacja Przyjaciół Instytutu Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego, pp. 331–367.
• Stuppner A., 1992 Ringelsdorf, Fundberichte aus Österreich, 30, pp. 306.
• Szałapata A., 1964 Z badań osady kultury przeworskiej w Otałęży powiat Mielec, Sprawozdanie Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego za rok 1964, pp. 23–26.
• Szałapata A., 1968 Osada z okresu wpływów rzymskich w Otałęży powiat Mielec, Sprawozdanie Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego za rok 1966, pp. 126–133.
• Völling Th., 1995 Studien zur Fibelformen der jüngeren vorrömischen Eisenzeit und ältesten römischen Kaiserzeit, Bericht der Römisch-Germanische Kommission, 75, pp. 147–282.
• Wielowiejski J., 1969 Wpływ reform monetarnych w latach 63–215 na przyjmowanie srebrnych pieniędzy rzymskich przez Ludy Północne, Wiadomości Numizmatyczne, 13, pp. 1–18.
• Wielowiejski J., 1977 Kwestia obiegu denarów republiki rzymskiej w krajach na północ od Dunaju po reformach z lat 64 i 107, Wiadomości Numizmatyczne, 21, pp. 65–78.
• Wołągiewicz R., 1981 Kultura wielbarska (faza lubowidzka), (in:) J. Wielowiejski (ed.), Późny okres lateński i okres rzymski, Prahistoria ziem polskich, 5, Wrocław: Ossolineum, pp. 165–178.