Reformacja a geneza demokracji szlacheckiej w Polsce

• Authors: Kriegseisen Wojciech

Title variants

EN

Reformation and the Genesis of Nobility Democracy in Poland

• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

Artykuł omawia stan badań oraz potrzeby badawcze w zakresie związków pomiędzy reformacją a genezą demokracji szlacheckiej w Polsce XVI wieku. Omówiono rozwój idei prawa do oporu w ujęciu Marcina Lutra i jego współpracowników. Następnie przedstawiono poglądy na ten temat Jana Kalwina i jego kontynuatorów – protestanckich monarchomachów. Wreszcie omówiono stan badań nad recepcją reformacyjnej idei prawa do oporu w Europie Środkowo-Wschodniej w drugiej połowie XVI wieku oraz jej znaczenie dla budowy i obrony podstaw ustroju demokracji szlacheckiej do początków XVII wieku. Na zakończenie scharakteryzowano odwołujące się do doktryny kalwinizmu poglądy Andrzeja Wolana i Bartłomieja Keckermanna.

EN

The article discusses the state of research and research needs in the field of relations between the Protestant Reformation and the genesis of nobility democracy in Poland in the 16th century. Th e development of the idea of the right to resistance in the approach of Martin Luther and his collaborators is discussed. Then, the views on John Calvin and his followers – the Protestant Monarchomachs – are presented. Finally, the state of research on the reception of the Protestant concept of the right to resistance in central eastern Europe in the second half of the 16th century is discussed with its significance for building and defending the foundations of the regime of noble democracy until the early 17th century. Finally, the views of Andrzej Wolan and Bartłomiej Keckermann as they refer to the doctrine of Calvinism, are characterized.

Keywords

PL

reformacja; kalwinizm; luteranizm; prawo oporu; demokracja szlachecka; ruch egzekucyjny

EN

reformation; Calvinism; Lutheranism; resistance law; noble democracy; execution movement

• Publisher: Wydawnictwo Naukowe Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej w Warszawie
• Journal: Rocznik Teologiczny
• Year: 2018
• Volume: 03
• Pages: 189-219

Contributors

author

Kriegseisen Wojciech

References

• Akta synodów Prowincjonalnych Jednoty Litewskiej 1626-1637. 2011. Wstęp i oprac. Marzena Liedke, Piotr Guzowski. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Semper.
• Akta synodów różnowierczych w Polsce. 1966-1997. T. 1-4, oprac. Maria Sipayłło. Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, PWN.
• Beza, Th eodore. 1965. De iure magistratuum. Red. K. Sturm (Texte zur Geschichte der evangelischen Th eologie 1). Neukirchen: Neukirchen-Vluyn.
• Beze, Th eodore de. 1970. Du droit des magistrats. Wstęp i red. Robert M. Kingdon (Les classiques de la pensée politique, 7). Geneve: Droz.
• Calvin, Jean. 1950. „Commentaries on the Epistle to the Romans, Chapter XIII” W Jean Calvin, On God and political duty, red. John T. McNeill. New York: Liberal Arts Press.
• Kalwin, Jan. 2009. O zwierzchności świeckiej, porządne, według sznuru Pisma świętego opisanie. Zaraz o pożytkach i powinnościach urzędu jej. Z łacińskiego na polskie wiernie przetłumaczone. Anonimowy przekład polski dwudziestego rozdziału czwartej księgi Institutio Christianae religionis nunc uere demum suo titulo respondent Jana Kalwina wydany w 1599 r.. Oprac. i wstęp Wojciech Kriegseisen. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Semper.
• Melanchthon, Philip. 1996. Loci communes 1521. Lateinisch-Deutsch. Tłum. Horst Georg Pohlmann. Gütersloh: Gütersloher Verlagshaus Mohn.
• „Philippi Melanchthonis opera quae supersunt omnia.” 1850. W Corpus reformatorum, t. XVI, red. Carl Gottlieb Bretschneider, Heinrich Ernst Bindseil. Halae Saxonum: C. A. Schwetschke.
• Scheible, Heinz, red. 1969. Das Widerstandsrecht als Problem der deutschen Protestanten 1523-1546 (Texte zur Kirchen- und Theologiegeschichte 10). Gütersloh: Gütersloher Verlagshaus Mohn.
• Stephanus, Junius Brutus, the Celt. 2003. Vindiciae, contra tyrannos, or, concerning the legitimate power of a prince over the people, and the people over a prince. Red. i tłum. George Garnett. Cambridge: Cambridge University Press.
• Wolan, Andrzej. 2010. De libertate politica sive civili. O wolności Rzeczypospolitej albo ślacheckiej (tłumaczenie Stanisława Dubingowicza). Red. Wacław Uruszczak, wyd. Maciej Eder, Roman Mazurkiewicz. Warszawa: Wydawnictwo Neriton.
• Augustyniak, Urszula. 2007. „Granice wolności obywatela Rzeczypospolitej w XVI – XVII wieku. Jednostka wobec władzy, prawa i społeczeństwa.” W Wolność i jej granice. Polskie dylematy, red. Jacek Kloczkowski. Kraków: Ośrodek Myśli Politycznej, Wyższa Szkoła Europejska im. ks. J. Tischnera.
• Bahlcke, Joachim. 1997. „Calvinism and estate liberation movements in Bohemia and Hungary 1570-1620).” W Th e Reformation in Eastern and Central Europe, red. Karin Maag (St. Andrews Studies on Reformation). Aldershot: Ashgate Publishing.
• Baron, Henry. 1970. „Calvinist republicanism and its historical roots.” W Calvin and calvinism. Sources of democracy?, red. Robert M. Kingdon, Robert D. Linder. Lexington Mass.: D. C. Heath and Company.
• Bohatec, Josef. 1937. Calvins Lehre von Staat und Kirche mit besonderer Berücksichtigung des Organismusgedankens. Red. Otto von Gierke (Untersuchungen zur deutsche Staats- und Rechtsgeschichte 147). Breslau: M. und H. Marcus.
• Böttcher, Diethelm. 1991. Ungehorsam oder Widerstand? Zum Fortleben des mittelalterlichen Widerstandsrechts in der Reformationszeit (1523-1530). Berlin: De Gruyter.
• Budniewska, Anna i Agnieszka Mitura-Karwowska. 2000. Bibliografia zawartości czasopisma „Odrodzenie i Reformacja w Polsce” t. I – XLIII. Warszawa, Wydawnictwo Naukowe Semper.
• Bukowski, Julian. 1883-1886. Dzieje reformacyi w Polsce. T. 1-2. Kraków: nakładem autora.
• Cheneviére, Marc-Edouard. 1937. La pensée politique de Calvin. Thése droit Geneve. Geneve: Editions Labor.
• Dąbrowski, Przemysław. 2017. „Towarzystwo Miłośników Historii Reformacji Polskiej im. Jana Łaskiego w Wilnie (1916–1939) – geneza, struktura prawna i działalność.” Odrodzenie i Reformacja w Polsce LXI.
• Daugirdas, Kęstutis. 2008. Andreas Volanus und die Reformation im Grossfürstentum Litauen. (Veröffentlichungen des Instituts für Europäische Geschichte Mainz, Abteilung für Abendländische Religionsgeschichte 221). Mainz, Verlag Phillip von Zabern.
• Delius, Hans-Ulrich. 1990. „Das Naumburger Bischofsexperiment und Martin Luther.” W Martin Luther und das Bischofsamt. Red. Martin Brecht. Stuttgart: Calwer Verlag.
• Facca, Danilo. 2005. Bartłomiej Keckermann i fi lozofi a. Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Filozofii i Socjologii PAN.
• Fata, Marta. 2000. „Ungarn, das Reich der Stephanskrone, im Zeitalter der Reformation und Konfessionalisierung. ” W Multiethnizität, Land un Konfession 1500 bis 1700, red. Franz Braendle, Anton Schindling (Katholisches Leben und Kirchenreform im Zeitalter der Glaubenspaltung 60). Münster: Aschendorff Verlag.
• Fatio, Olivier. 1981. „Lambert Daneau 1530-1595.” W Shapers of religious traditions in Germany, Switzerland, and Poland, 1560-1600, red. Jill Raitt. New Haven: Yale University Press.
• Friedeburg, Robert von. 2000. „Welche Wegscheide in die Neuzeit? Widerstandsrecht, „Gemeiner Mann“ und konfessioneller Landespatriotismus zwischen „Münster“ und „Magdeburg“.” Historische Zeitschrift CCLXX (3).
• Friedeburg, Robert von. 2001. „In defense of patria. Resisting magistrates and the duties of patriots in the Empire from the 1530s to the 1640s.” Sixteenth Century Journal XXXII (2).
• Giesey, Ralph F. 1967. „When and why Hotman wrote the Francogallia.” Bibliotheque d’Humanisme et Renaissance XXIX.
• Giesey, Ralph F. 1970. „The monarchomach triumvirs: Hotman, Beza and Mornay.” Bibliotheque d’Humanisme et Renaissance XXXII.
• Górski, Konrad. 1929. Grzegorz Paweł z Brzezin. Monografia z dziejów polskiej literatury ariańskiej XVI wieku. Kraków: Gebethner i Wolff .
• Grzybowski, Stanisław. 1957. „Mikołaj Sienicki. Demostenes sejmów polskich.” Odrodzenie i Reformacja w Polsce II.
• Halecki, Oskar. 1915. Zgoda sandomierska 1570 r. Jej geneza i znaczenie w dziejach reformacji polskiej za Zygmunta Augusta. Warszawa: Gebethner i Wolff .
• Höpfl , Harro. 1985. Th e Christian polity of John Calvin. Cambridge: Cambridge University Press.
• Kaufmann, Th omas. 2003. Das Ende der Reformation. Magdeburgs „Herrgotts Kanzlei“ (1548-1551/2). Tübingen: Mohr Siebeck Verlag.
• Kingdon, Robert M. 1991. „Calvinism and resistance theory 1550-1580.” W The Cambridge history of political thought, 1450-1700, ed. James H. Burns. Cambridge: Cambridge University Press.
• Kingdon, Robert M. 1958. „Th e political resistance of the Calvinists in France and the Low Countries.” Church History XXVII (3).
• Kingdon, Robert M. i Robert D. Linder, red. 1970. Calvin and calvinism. Sources of democracy? Lexington Mass.: D. C. Heath and Company.
• Krasiński, Walerian. 1838-1840. Historical sketch of the rise, progress and decline of the reformation in Poland and of the influence witch the scriptural doctrines have exercised on that country in literary, moral and political respects. T. 1-2. London: nakładem autora.
• Krasiński, Walerian. 1903-1905. Zarys dziejów powstania i upadku reformacji w Polsce. Red. J. Bursche, t. 1-2. Warszawa: Zwiastun Ewangeliczny.
• Kriegseisen, Wojciech. 2006. „Polski przekład XX rozdziału czwartej księgi Institutio Christianae religionis Jana Kalwina.” Odrodzenie i Reformacja w Polsce L.
• Kriegseisen, Wojciech. 2010. Stosunki wyznaniowe w relacjach państwo - kościół między reformacją a oświeceniem (Rzesza Niemiecka – Niderlandy Północne – Rzeczpospolita polsko-litewska). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Semper.
• „Kronika” 1921. Reformacja w Polsce. Organ Towarzystwa do Badań Reformacji w Polsce I.
• Makkai, Laszlo. 1975. Etat des Ordres et théocratie calviniste au XVIe siecle dans l’Europe centro-orientale (Studia Historica Academiae Scientiarum Hungaricae 99). Budapest: Akademiai Kiado.
• Mazurkiewicz, Roman. 2010. „Wstęp.” W Wolan Andrzej, De libertate politica sive civili. O wolności Rzeczypospolitej albo ślacheckiej (tłumaczenie Stanisława Dubingowicza), red. Wacław Uruszczak, wyd. Maciej Eder, Roman Mazurkiewicz. Warszawa: Wydawnictwo Neriton.
• McNeill, John T. 1970. „Democratic elements in Calvin’s thought.” W Calvin and calvinism. Sources of democracy?, red. Robert M. Kingdon, Robert D. Linder. Lexington Mass.: D. C. Heath and Company.
• McNeill, John T. 1950. „Introduction.” W J. Calvin, God and political duty, red. John T. McNeill (Little Library of Liberal Arts). New York: Th e Liberal Arts Press.
• Mellet, Paul-Alexis. 2002. „Le roy des mouches a miel…”: tyrannie présente et royauté parfaite dans les traités monarchomaques protestants (vers 1560-vers 1580).” Archiv für Reformationsgeschichte XCIII.
• Mueller, William A. 1954. Church and state in Luther and Calvin. A comparative study. Nashville: Broadman Press.
• Müller, Karl. 1915. Luthers Äusserungen über das Recht des bewaff neten Widerstands gegen den Kaiser (Sitzungsberichte der Königlich Bayerischen Akademie der Wissenschaft en Philosophisch-philologische und historische Klasse). München: Verlag der Königlich Bayerischen Akademie der Wissenschaften.
• Olson, Oliver K. 1972. „Th eology of revolution. Magdeburg, 1550-1551.” Sixteenth Century Journal 3 (1).
• Papée, Fryderyk. 1925. „O przywileju mielnickim dla Senatu z r. 1501.” W Księga pamiątkowa ku czci Oswalda Balzera, wyd. Władysław Abraham, Przemysław Dąbkowski, Leon Piniński, t. 2. Lwów: Ossolineum.
• Peters, Christian. 2001. „Das Widerstandsrecht als Problem reformatorischer Theologie. Stimmen lutherischer Theologen aus dem Umfeld des Bauernkrieges.” W Widerstandsrecht in der frühen Neuzeit. Erträge und Perspektive der Forschung in deutsch-britischen Vergleich, red. Robert von Friedeburg (Zeitschrift für Historische Forschung, Beiheft XXVI). Berlin: Duncker & Humblot.
• Pinette, Gaspard L. 1959. „Freedom in Huguenot doctrine.” Archiv für Reformationsgeschichte L.
• Pörtner, Regina. 2000. „Gegenreformation und ständischer Legalismus in Innerösterreich, 1564-1628” Zeitschrift für Historische Forschung XXVII (4).
• Ptaszyński, Maciej. 2013. „Das Ringen um Sicherheit der Protestanten in Polen-Litauen im 16. und 17. Jahrhundert.” W Sicherheit in der Frühen Neuzeit. Norm, Praxis, Repräsentation, red. Christoph Kampmann, Ulrich Niggemann (Frühneuzeit-Impulse 2). Wien-Köln-Weimar: Böhlau Verlag.
• Ptaszyński, Maciej. 2015a. „Die polnischen Wahlkapitulationen des 16. Jahrhunderts und ihr Fortleben im 17. Jahrhundert” W Wahlkapitulationen in Europa, red. Heinz Duchhardt (Schriftenreihe der Historischen Kommission bei der Bayerischen Akademie der Wissenschaft en 95). Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht Verlag.
• Ptaszyński, Maciej. 2015b. „Th e Polish-Lithuanian Commonwealth.” W A companion to the Reformation in Central Europe, red. Howard Louthan, Graeme Murdock. Leiden-Boston: Brill.
• Ptaszyński, Maciej. 2016. „Zwischen Gemeinwohl und Staatsräson. Das Widerstandsrecht in den Ständedebatten der polnisch-litauischen Republik im 16. Jahrhundert.” W Frühneuzeitliche Reiche in Europa. Das Heilige Römische Reich und Polen-Litauen im Vergleich, red. Tomasz Gromelski, Christian Preusse, Alan Ross, Damien Tricoire (Quellen und Studien Deutsches Historisches Institut Warschau 32). Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
• Shoenberger, Cynthia G. 1979. „Luther and the justifi ability of resistance to legitimate authority.” Journal of History of the Ideas XL (1).
• Shoenberger, Cynthia G. 1977. „Th e development of the Lutheran theory of resistance, 1523-1530.” Sixteenth Century Journal VIII (1).
• Schramm, Georg. 1985. „Polityczna rola protestantów polskich. Jej przeobrażenia od XVI do XVII wieku.” Przegląd Humanistyczny XXIX (11/12).
• Schramm, Georg. 2010. „Polska – Czechy – Węgry. Wspólne cechy kultury politycznej trzech krajów w późnym średniowieczu i wczesnym okresie nowożytnym.” W Georg Schramm, Polska w dziejach Europy Środkowej. Studia, tłum. Ewa Płomińska-Krawiec. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie.
• Schulze, Winfried. 1991. „Estates and the problem of resistance in theory and practice in the sixteenth and seventeenth centuries.” W Crown, church and estates. Central European politics in the sixteenth and seventeenth centuries, red. Robert J. W. Evans, Trevor V. Thomas. New York: St. Martin’s Press.
• Skinner, Quentin. 2005. Th e foundations of modern political thought, t. 2: The age of Reformation. Cambridge: Cambridge University Press.
• Sobieski, Wacław. 1926. „Król czy tyran? Idee rokoszowe a różnowiercy za czasów Zygmunta Augusta.” Reformacja w Polsce IV (13-16).
• Sobolewski, Ludwik i Wacław Uruszczak. 1990. „Artykuły mielnickie z roku 1501.” Czasopismo Prawno-Historyczne XLII.
• Sucheni-Grabowska, Anna. 1974. Monarchia dwu ostatnich Jagiellonów a ruch egzekucyjny, cz. 1: Geneza egzekucji dóbr. Wrocław: Instytut Historii PAN–Ossolineum.
• Sucheni-Grabowska, Anna. 2009. Wolność i prawo w staropolskiej koncepcji prawa. Warszawa: Muzeum Historii Polski.
• Trüdinger, Karl. 1975. Luthers Briefe und Gutachten an weltliche Obrigkeiten zur Durchführung der Reformation (Reformationsgeschichtliche Studien und Texte 3). Münster: Aschendorff Verlag.
• Weymar, Ernst. 1962. „Martin Luther. Obrigkeit, Gehorsam und Widerstand.” Geschichte in Wissenschaft und Unterricht XIII.
• Wyrozumski, Jerzy. 2009. „Od ius resistendi do ius de non praestanda oboedientia w Polsce.” W Świat, Europa, mała ojczyzna. Studia ofiarowane Profesorowi Stanisławowi Grodziskiemu w 80-lecie urodzin, red. Marian Małecki. Bielsko-Biała: Wyższa Szkoła Administracji w Bielsku-Białej.
• Vahle, Hermann. 1975. „Calvinismus und Demokratie im Spiegel der Forschung.” Archiv für Reformationsgeschichte LXVI.
• Zakrzewski, Wincenty. 1870. Powstanie i wzrost reformacyi w Polsce. Lipsk: Fr. Wagner.
• Zawadka, Michał. 2000. „Bibliografia polska dotycząca wyznań protestanckich w Rzeczypospolitej w XVI wieku.” Saeculum Christianum VII (2).
• Zeeden, Ernst W. 1985. „Calvins Einwirken auf die Reformation in Polen-Litauen. Eine Studie über den Reformator Calvin im Spiegel seiner polnischen Korrespondenzen.” W Ernst W. Zeeden, Konfessionsbildung. Studien zur Reformation, Gegenreformation und katholischen Reform (Spätmittelalter und frühe Neuzeit, Tübinger Beiträge zur Geschichtsforschung 15). Stuttgart: Klett-Cotta Verlag.