Miejsce duchowieństwa rzymaskokatolickiego i służby kościelnej wśród kadry nauczycielskiej szkół ludowych Galicji w latach 1774-1873

• Authors: Pelczar Roman

Title variants

EN

The role of Roman-catholic clergy and church servants in teaching staff of villlage schools in Galicia in 1774-1873

• Languages of publication: PL EN

Abstracts

PL

Artykuł poświęcony jest udziałowi księży rzymskokatolickich oraz służby kościelnej w prowadzeniu nauczania w szkołach ludowych Galicji. Zakres chronologiczny wyznaczają dwie daty (1774 r. i 1873 r.), związane z ogłoszeniem przez władze państwowe Austrii ustaw szkolnych. Bazę źródłową stanowią źródła archiwalne i drukowane oraz literatura naukowa. W artykule dowodzę, że duchowieństwo, szczególnie parafialne, bardzo aktywnie włączyło się do działań organizacyjnych na rzecz tworzenia w parafiach szkół ludowych (elementarnych). Otwierano wówczas trzy typy szkół: parafialne, trywialne i gminne. Księża, a także pracownicy kościelni (zwłaszcza organiści) mieli ponadto bardzo duży udział w realizacji procesu dydaktycznego w szkołach parafialnych oraz trywialnych. Natomiast w znacznie mniejszym stopniu angażowani byli do prowadzenia nauczania w szkołach gminnych. Artykuł powinien przyczynić się do lepszego poznania dziejów oświaty w Galicji, zwłaszcza w kontekście działalności kadry nauczycielskiej szkół ludowych.

EN

The paper is devoted to the participation of Roman-catholic priests and church servants in teaching in village schools of Galicia. The chronological frames are 1774 and 1873 when state authorities enforced school laws. Archival and printed sources as well as academic literature are the basis of research. In the paper I advance the point that clergy (especially parish clergy) was very eagerly joining the efforts to organize village (primary) schools at parishes. Three types of schools were opened: parish schools, trivial schools and municipality schools. Priests and church employees (in particular organ players) contributed massively to the teaching endeavors in parish and trivial schools. However, they worked in municipality schools much more rarely. The paper should contribute to a better understanding of history of education in Galicia, especially in the context of teaching staff’s activity in village schools.

Keywords

PL

Galicja; szkolnictwo ludowe; szkoły parafialne; szkoły trywialne; szkoły gminne; rzymskokatolicka diecezja przemyska; diecezja tarnowska; nauczyciele szkół ludowych

EN

Galicia; village school system; parish schools; trivia schools; municipality schools; Romancatholic diocese of Przemyśl; diocese of Tarnów; teachers in village schools

• Publisher: Instytut Wydawniczy Księży Misjonarzy
• Journal: Nasza Przeszłość. Studia z dziejów Kościoła i kultury katolickiej w Polsce
• Year: 2018
• Volume: 129
• Pages: 149 - 180

Contributors

author

Pelczar Roman

References

• ŹRÓDŁA DRUKOWANE
• Schematismus des Königreiches Galizien und Lodomerien für das Jahr 1818, Lwów [1818].
• Szematyzm królestwa Galicyi i Lodomeryi z wielkim księstwem krakowskim na rok 1871, Lwów 1871.
• Szematyzm królestwa Galicyi i Lodomeryi z wielkim księstwem krakowskim na rok 1874, Lwów 1874.
• Schematismus des Gesammten an den Volksschulen der Tarnower Bischöflichen Diöcese l. R. Angestelten Lehrpersonals für das Jahr 1836, Tarnów 1836.
• Schematismus des Gesammten an den Volksschulen der Tarnower Bischöflichen Diöcese l. R. Angestelten Lehrpersonals, für das Jahr 1844, Tarnów [1844].
• Szematyzm obejmujący wszystkich nauczycieli przy szkołach narodowych w tarnow-skiej dyecezyi biskupiej obrządku łacińskiego znajdujących się na rok 1850, Tarnów [1850].
• Szematyzm obejmujący wszystkich nauczycieli przy szkołach narodowych w tarnow-skiej dyecezyi biskupiej obrządku łacińskiego znajdujących się na rok 1853, Tarnów [1853].
• Schematismus des Gesammten an den Volksschulen der Tarnower Bischöflichen Diöcese l. R. Angestelten Lehrpersonals, für das Jahr 1856, Tarnów [1856].
• Schematismus des Gesammten an den Volksschulen der Tarnower Bischöflichen Diöcese angestelten Lehrpersonals für das Jahr 1860, Tarnów 1860.
• Szematyzm obejmujący wszystkich nauczycieli przy szkołach narodowych w tarnow-skiej dyecezyi biskupiej obrządku łacińskiego znajdujących się na rok 1865, Tarnów 1864.
• Szematyzm szkół ludowych i ich nauczycieli w tarnowskiej dyecezyi na rok 1868, Tarnów 1867.
• Szematyzm szkół ludowych i ich nauczycieli w tarnowskiej dyecezyi na rok 1869, Tarnów 1868.
• Szematyzm szkół ludowych i ich nauczycieli w tarnowskiej dyecezyi na rok 1870, Tarnów 1869.
• Consignatio scholarum nationalium in Dioecesi Premisliensi r. l.…Anno 1819, Prze-myśl 1819.
• Consignatio scholarum nationalium in Dioecesi Premisliensi r. l.…Anno 1820, Prze-myśl 1820.
• Consignatio scholarum nationalium in Dioecesi Premisliensi r. l.…Anno 1821, Prze-myśl 1821.
• Consignatio scholarum nationalium in Dioecesi Premisliensi r. l.….Anno 1822, Przemyśl 1822.
• Status scholarum nationalium in dioecesi Premisliensi r. l. pro Anno 1824, Przemyśl 1824.
• Status scholarum nationalium in dioecesi Premisliensi r. l. Anno 1829, Przemyśl 1829.
• Status scholarum nationalium in dioecesi Premisliensi Ritus Latini Anno 1834, Prze-myśl 1834.
• Status scholarum nationalium in dioecesi Premisliensi Ritus Latini Anno 1839, Prze-myśl 1838.
• Schematismus der Volksschulen und des Lehrpersonals in der Przemysler Lat. Diőcese fűr das Jahr 1844, Przemyśl 1843.
• Schematismus der Volks-Schulen und des Lehrpersonals in der Przemyśler Diőcese lat. Ritus fűr das Jahr 1848, Rzeszów 1848.
• Szematyzm szkół ludowych i ich nauczycieli znajdujących się w diecezji przemyskiej obrz. łac. na rok 1849, Rzeszów 1849.
• Szematyzm szkół ludowych i ich nauczycieli pod kierunkiem konsystorza przemyskiego obrz. łac. na rok 1850, Przemyśl 1850.
• Szematyzm szkół ludowych i ich nauczycieli pod kierunkiem konsystorza przemyskiego obrz. łac. na rok 1851, Przemyśl 1851.
• Szematyzm szkół ludowych i ich nauczycieli pod kierunkiem konsystorza przemyskiego obrz. łac. na rok 1852, Przemyśl 1852.
• Szematyzm szkół ludowych i ich nauczycieli pod kierunkiem konsystorza przemyskiego obrz. łac. na rok 1853, Przemyśl 1853.
• Szematyzm szkół ludowych i ich nauczycieli pod kierunkiem konsystorza przemyskiego obrz. łac. na rok 1854, Przemyśl 1854.
• Szematyzm szkół ludowych i ich nauczycieli pod kierunkiem konsystorza przemyskiego obrz. łac. na rok 1855, Przemyśl 1855.
• Szematyzm szkół ludowych i ich nauczycieli pod kierunkiem konsystorza przemyskiego obrz. łac. na rok 1856, Przemyśl 1856.
• Szematyzm szkół ludowych i ich nauczycieli pod kierunkiem konsystorza przemyskiego obrz. łac. na rok 1857, Przemyśl 1857.
• Szematyzm szkół ludowych i ich nauczycieli pod kierunkiem konsystorza przemyskiego obrz. łac. na rok 1858, Przemyśl 1858.
• Szematyzm szkół ludowych i ich nauczycieli pod kierunkiem konsystorza przemyskiego obrz. łac. na rok 1859, Przemyśl 1859.
• Szematyzm szkół ludowych i ich nauczycieli pod kierunkiem konsystorza przemyskiego obrz. łac. na rok 1860, Jasło 1859.
• Szematyzm szkół ludowych i ich nauczycieli pod kierunkiem konsystorza przemyskiego obrz. łac. na rok 1861, Jasło 1860.
• Szematyzm szkół ludowych i ich nauczycieli pod kierunkiem konsystorza przemyskiego obrz. łac. na rok 1862, Jasło 1861.
• Szematyzm szkół ludowych i ich nauczycieli pod kierunkiem konsystorza przemyskiego obrz. łac. na rok 1863, Jasło 1862.
• Szematyzm szkół ludowych i ich nauczycieli pod kierunkiem konsystorza przemyskiego obrz. łac. na rok 1864, Jasło 1863.
• Szematyzm szkół ludowych i ich nauczycieli pod kierunkiem konsystorza przemyskiego obrz. łac. na rok 1865, Jasło 1864.
• Szematyzm szkół ludowych i ich nauczycieli pod kierunkiem konsystorza przemyskiego obrz. łac. na rok 1866, Jasło 1865.
• Szematyzm szkół ludowych i ich nauczycieli pod kierunkiem konsystorza przemyskiego obrz. łac. na rok 1867, Jasło 1866.
• Szematyzm szkół ludowych i ich nauczycieli pod kierunkiem konsystorza przemyskiego obrz. łac. na rok 1868, Jasło 1867.
• LITERATURA
• Baranowski M., Pogląd na rozwój szkolnictwa ludowego w Galicji od 1772 do 1895 roku, Kraków 1897.
• Bętkowski W., Z historii szkoły zarszyńskiej, „Przegląd Historyczno-Oświatowy”, 1961, nr 1.
• Burda B., Jan Ignacy Felbiger – osiemnastowieczny organizator szkolnictwa na Śląsku i w Austrii, „Studia Zachodnie”, 1996.
• Chamcówna M., Szkoła ludowa w okresie przedautonomicznym, [w:] Historia chłopów polskich, red. S. Inglot, t. 2, Warszawa 1972.
• Dydek S., Stara Wieś. Z dziejów wsi i sanktuarium, Brzozów 1996.
• Encyklopedia wiedzy o jezuitach na ziemiach Polski i Litwy 1564-1995, opr. L. Grze-bień, Kraków 1996.
• Falkiewicz K., Rozwój szkolnictwa ludowego w Galicyi w latach 1848-1898, Lwów 1899.
• Gaj-Piotrowski W., Stan szkolnictwa i oświaty w rejonie Rozwadowa w latach 1772-1874, „Rocznik Województwa Rzeszowskiego”, R. 8, 1975.
• Gruiński S., Dzieje szkolnictwa ludowego w Galicji, cz. 1. Czasy przed zaprowadze-niem autonomii 1772-1861, Lwów 1916.
• Hoff J., Rozwój demograficzny, szkolnictwo, kultura Łańcuta i okolic w okresie auto-nomicznym, [w:] Łańcut. Studia i szkice z dziejów miasta, red. W. Bonusiak, Rze-szów 1997.
• Jedynak A., Szkolnictwo elementarne w diecezji tarnowskiej za rządów biskupa J. G. Wojtarowicza (1840-1850), „Currenda”, R. 136, 1986, nr 1-3.
• Kalinka W., Galicya i Kraków pod panowaniem austryackiem, Paryż 1853.
• Knot A., Wstęp, [w:] Galicyjskie wspomnienia szkolne, opr. A. Knot, Kraków 1955.
• Krupa M., Szkolnictwo ludowe w obwodzie przemyskim w końcu XVIII wieku, [w:] Z dziejów oświaty w Galicji, red. A. Meissner, Rzeszów 1989.
• Krupa M., Szkoła ludowa w Galicji w latach 1772-1790, „Rozprawy z Dziejów Oświaty”, 1981, t. 24.
• Kumor B., Szkolnictwo ludowe w Diecezji Tarnowskiej 1786-1850, [w:] Z dziejów oświaty w Galicji, red. A. Meissner, Rzeszów 1989.
• „Kurenda Szkolna”, nr 2, Tarnów 1864.
• Majorek C., Galicyjskie szkolnictwo pedagogiczne w latach 1775-1871, „Przegląd Historyczno-Oświatowy”, R. 10, 1967, z. 3.
• Majorek C., Marmon W., Oświata i kultura regionu tarnowskiego w okresie rozbiorów i niewoli, [w:] Tarnów. Dzieje miasta i regionu, t. 2, red. F. Kiryk, Z. Ruta, Tarnów 1983.
• Malak F., Dzieje parafii Tyczyn, Tyczyn 1996.
• Pelczar M., Lorens A., Sześćset lat doli i niedoli Krościenka Wyżnego i Iskrzyni 1350-1950, Krościenko Wyżne [1997].
• Pelczar R., Rola duchowieństwa w rozwoju szkolnictwa parafialnego na pograniczu polsko-ruskim (ukraińskim) w Galicji w latach 1772-1869, [w:] Z dziejów regionów Europy Środkowo-Wschodniej w XIX i XX w., red. M. Stolarczyk, J. Kuzicki, P. Grata, Rzeszów 2008.
• Pelczar R., Rzymskokatolickie szkoły trywialne w Galicji w latach 1774-1875, Lublin 2014.
• Pelczar R., Szkolnictwo parafialne w ziemi przemyskiej i sanockiej (XIV-XVIII w.), Warszawa 1998.
• Pelczar R., Szkolnictwo w Krościenku Wyżnym do 1918 r., [w:] Dzieje oświaty w Kro-ścienku Wyżnym w latach 1417-1999, red. B. Lorens, E. Marszałek, Krosno 2011.
• Pelczar R., Szkoły parafialne na pograniczu polsko-ruskim (ukraińskim) w Galicji w latach 1772-1869, Lublin 2009.
• Pelczar R., Szkoły parafialne w łacińskiej diecezji przemyskiej (XIV-XIX w.). Uwarun-kowania i dynamika rozwoju, [w:] Wierny swemu dziedzictwu. Księga jubileuszowa dedykowana prof. Józefowi Półćwiartkowi, red. S. Nabywaniec, B. Lorens, S. Zabraniak, Rzeszów 2010.
• Persowski F., Kartki z dziejów szkolnictwa w Galicji w I połowie XIX w. (głównie z terenu województwa rzeszowskiego), „Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Rzeszowie”, z. 4. Nauki Pedagogiczne, 1967.
• Podgórska E., Sytuacja szkolnictwa i oświaty w zaborze austriackim. Szkolnictwo elementarne, [w:] Dzieje szkolnictwa i oświaty na wsi polskiej, red. S. Michalski, t. 1, Warszawa 1982.
• Ruta Z., Szkolnictwo klucza muszyńskiego w czasach zaboru austriackiego (1772-1918), „Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie”, Prace Historyczne XII, 1987.
• Rzemieniuk F., Unickie szkoły początkowe w Galicji w latach 1805-1914, „Rozprawy z Dziejów Oświaty”, 1990, t. 33.
• S. Rymar, Haczów, wieś ongiś królewska (1350-1960), Kraków 1962.
• Sarna W., Biskupi przemyscy obrz. łać., cz. II, Przemyśl 1910.
• Skoczek A., Rys historyczno-statystyczny szkół ludowych w Galicji 1772-1848, Kraków 1869.
• Świeboda, Szkolnictwo ludowe w Rzeszowie pod zaborem austriackim (1772-1918), „Rocznik Województwa Rzeszowskiego”, R. 9, 1978.
• Tokarz W., Galicja w początkach ery józefińskiej w świetle ankiety urzędowej z roku 1783, Kraków 1909.