Tradycja tekstowa i rękopiśmienna legend św. Stefana

• Authors: Grzesik Ryszard

Title variants

EN

Textual and manuscript tradition of St Stephen's legend

• Languages of publication: PL EN

Abstracts

PL

Świętość władcy jest fenomenem średniowiecznego chrześcijaństwa. Szczególnie Węgry rozwinęły taki rodzaj patronów Królestwa, podczas gdy idea błogosławiona dynastia pojawiła się w XIII wieku. Trzech członków dynastii Arpadów zostało kanonizowanych w XI i XII wieku: Święty Szczepan, jego syn St Emmerich i św. Władysław. W mojej pracy analizuję hagiografię pierwszego króla węgierskiego, świętego Szczepana (Szt. István). Trzy jego opisy życia o nazwie Legendae zostały napisane na jego kanonizację w 1083 roku a ostatni powstał na początku 12 wieku. Legenda maior, Legenda minor i Legenda skomponował biskup Győr Hartvich, który na początku drugiej połowy XII wieku połączył teksty obu wcześniejszych Legend. Podczas gdy obie pierwsze legendy straciły popularność po około stu latach (3 rękopisy z przełomu XII i XIII wieku i tylko jedna z XV wieku pozostał do czasu dzisiejszego), Legenda Hartvicha była bardzo popularny w całym średniowieczu i czasach nowożytnych i została potwierdzona jako oficjalny tekst liturgiczny przez papieża Innocentego III w 1201 roku. Dlatego zgadzam się z tradycją manuskryptu. Istnieją dwa wczesne kodeksy, w których napisano tekst Legendy. Jednym z nich jest Kodeks Biblioteki Budapeszteńskiej nr 17, który jest w rzeczywistości kompilacją dwóch części. Jednym z nich jest legendarny związany z Kościołem augsburskim i napisany gdzieś w XIII wieku. Druga część to Legenda Hartvicha, napisana prawdopodobnie w XII wieku, tradycyjną minuskułą karolińską. Kodeks ten był podstawą większej liczby krytycznych wydań w nowoczesnej historiografii. Jednak bardziej szczegółowa analiza pokazuje, że ta transmisja tekstu nie jest doskonała, zwłaszcza, że zawiera ogromne interpolacje z Legenda maior. Takie fragmenty jak powielanie informacji o fundacji klasztornej na Górze Świętego Marcina (obecnie Pannonhalma) lub o decyzji Świętego Władysława o wyniesieniu relikwii świętego Króla dowodzi, że były to interpolacje, które nie znalazły swojego miejsca w oryginale Hartvicha. Również drugi wczesny Kodeks klasztoru cystersów w Reun (początek XIII wieku) jest daleki od doskonałości. Wynika z niego, że dwa z tych manuskryptów powinny być podstawą redakcyjną następnego wydania. Ten artykuł jest pierwszym sygnałem przygotowania takiej edycji przez polsko-węgierski zespół wspierany zarówno przez Akademie Nauk: Polską i Węgierską.

EN

The ruler-holiness is a phenomenon of the medieval Christianity. Especially Hun-gary developed such kind of the Kingdom patrons, while the idea of the beata stirps (the blessed dynasty) occurred in the 13th century. Three members of the Arpadian dynasty were canonized in the 11th and 12th centuries: St Stephen, his son St Em-merich and St Ladislas. In my paper, I study the hagiography of the first Hungarian King, St Stephen (Szt. István). Three of his life descriptions called Legendae were written for his canonization in 1083 and close after, at the beginning of the 12th cen-tury. It was Legenda maior, Legenda minor and Legenda composed by the Bishop of Győr Hartvich, who at the beginning of the second decennial of the 12th century combined the texts of both earlier Legends. While both first Legends lost their popu-larity after about a century (3 manuscripts from the turn of the 12th and 13th century and only one from the 15th century remained until the present time), Legenda Hartvici was very popular during the whole Middle Ages and Modern Time and was pro-claimed as an official liturgical text by Pope Innocent III in 1201. Therefore I concen-trate on its manuscript tradition. There are two early codices where the Legend text was written. One of them is the Code of the Budapest Széchényi Library, No. 17, which is in fact a compilation of two parts. One of them is a Legendary connected to the Augsburgian Church and written somewhere in the 13th century. The second part is the Hartvich Legend, written probably in the 12th century yet with a very conserva-tive Carolingian minuscule. This Code was a basis for a greater number of the critical editions in the modern historiography. However, a more detailed analysis shows that this text transmission is not perfect, especially, as it contains huge interpolations from Legenda maior. Such fragments as duplication of information about the monastery foundation at the St Martin’s Mount (now Pannonhalma) or about St Ladislas’ deci-sion of St King’s relics’ elevation proves that it were interpolations, which did not find their place in the Hartvich’s original. Also the second early Code of the Cister-cians monastery in Reun (beginning of the 13th century) is far from perfect. It shows that two of these manuscript should be the editorial basis for the next edition. This article is the first signal of preparation of such an edition by the Polish-Hungarian team supported by both Academies of Sciences: Polish and Hungarian.

Keywords

PL

legenda; manuskrypt; rękopis; św. Stefan; średniowiecze; dynastia Apardów; Győr Hartvich; Węgry

EN

legend; manuscript; manuscript; the Middle Ages; House of Arpad; Hungar

• Publisher: Instytut Wydawniczy Księży Misjonarzy
• Journal: Nasza Przeszłość. Studia z dziejów Kościoła i kultury katolickiej w Polsce
• Year: 2016
• Volume: 125
• Pages: 127- 145

Contributors

author

Grzesik Ryszard

References

• Źródła
• ÉrdyJ., Szent István első magyar király életirata Hartvik regensburgi püspök szerint, Pest 1854.
• Hartvic, Life of King Stephen of Hungary, przeł. N. Berend, [w:] Medieval Hagi-ography. An Anthology, red. Th. Head, New York-London 2000, s. 365-398.
• Kronika Thietmara, Poznań 1953.
• Legenda o svätom Štefanovi kráľovi napísaná biskupom Hartvikom. Legenda sancti Stephani regis ab Hartvico episcopo conscripta, [w:] Richard Mar-sina, Legendy stredovekého Slovenska. Ideály stredovekého človeka očami cirkevných spisovateľov, Budmerice-Nitra 1997, s. 95-121.
• Legenda sancti Stephani regis maior et minor atque Legenda ab Hartvico episcopo conscripta, ed. Emma Bartoniek, [w:] Scriptores rerum Hungar-icarum, t. 2, Budapest 1938, t. 2, s. 363-440.
• Legenda SS. Zoerardi et Benedicti, ed. Emericus Madzsar, [w:] Scriptores rerum Hungaricarum, t. 2, Budapest 1938, s. 347-361.
• Menší legenda Svatého Štĕpána krále. Legenda minor Sancti Stephani regis, [w:] Legendy a kroniky Koruny Uherské, Praha 1988, s. 92-102.
• Menšia legenda svätého Štefana kráľa. Legenda minor sancti Stephani regis, [w:] R. Marsina, Legendy stredovekého Slovenska. Ideály stredovekého človeka očami cirkevných spisovateľov, Budmerice-Nitra 1997, s. 61-71.
• Milik J. T., Święty Świerad. Saint Andrew Zoeradus, Roma 1966.
• Pietrzak S., Podstawowe źródła do Żywota św. Świerada – omówienie i tek-sty, [w:] Święty Świerad i jego czasy. Materiały z sympozjum naukowego w Tropiu 10-11 lipca 1998, red. S. Pietrzak, Nowy Sącz 2001, s. 291-313.
• Pismo Święte. Stary i Nowy Testament w przekładzie z języków oryginalnych, red. M. Peter,M. Wolniewicz, Poznań 2006.
• Szelestei L. N., A seitzi legendárium Szent István-legendája, „Magyar Könyvszemle” za rok 1991, s. 1-19.
• Szent István király kis legendája, przeł. Á. Kurcz, [w:] Árpad-kori legendák és intelmek. Szentek a magyar középkorból, t. 1, Budapest 2004, s. 11-17.
• Szent István király nagy legendája, ford. Ágnes Kurcz, [w:] Árpád-kori legendák és intelmek. Szentek a magyar középkorból, t. 1, Budapest 2004, s. 17-26.
• Szent István legendája Hartvik püspöktől, przeł. Á. Kurcz, [w:] Árpád-kori legendák és intelmek. Szentek a magyar középkorból, t. 1, Budapest 2004, s. 27-46.
• Väčšia legenda svätého Štefana kráľa. Legenda maior sancti Stephani regis, [w:] R. Marsina, Legendy stredovekého Slovenska. Ideály stredovekého človeka očami cirkevných spisovateľov, Budmerice-Nitra 1997, s. 45-59.
• Vĕtší Legenda Svatého Štĕpána krále. Legenda maior Sancti Stephani regis, [w:] Legendy a kroniky Koruny Uherské, Praha 1988, s. 74-91.
• Literatura
• Bartoniek E., Codices manu scripti Latini, vol. 1: Codices Latini medii aevi, Budapestini 1940.
• Bertényi I., Szent Korona, [w:] Korai magyar történeti lexikon (9-14. század), red. G. Kristó, P. Engel, F. Makk, Budapest 1994, s. 634.
• Catalogus manuscriptorum Bibliothecae Nationalis Hungaricae Szé-chényano-Regnicolaris, vol. 3, Sopronii 1815.
• Deér J., Der Anspruch der Herrscher des 12. Jahrhunderts auf die apostoli-sche Legation, „Archivum Historiae Pontificae“, t. 2, 1964, s. 117-186.
• Drelicharz W., Idea zjednoczenia królestwa w średniowiecznym dziejopisar-stwie polskim, Kraków 2012.
• Fasola L., Arduin von Ivrea, [w:] Lexikon des Mittelalters, t. 1, cz. 5, Zürich-München 1979, szp. 915-916.
• Grzesik R., Polska Piastów i Węgry Arpadów we wzajemnej opinii (do 1320 roku), Warszawa 2003.
• Homza M., Rácová N., K vývinu slovenskej myšlienky do polovice 18. sto-ročia. Kapitoly k základom slovenskej historiografie. Učebné texty, Bra-tislava 2010.
• J. Fodor Adrienne, Szent István legendák a középkori magyar breviáriu-mokban, [w:] Doctor et apostol. Szent István-tanulmányok, red. J. Török, Budapest 1994 (Studia Theologica Budapestinensia, t. 10), s. 141-170.
• Klaniczay G., Az uralkodók szentsége a középkorban. Magyar dinasztikus szentkultuszok és európai modelek, Budapest 2000.
• Klaniczay Gábor, Szentkirályok, [w:] Korai magyar történeti lexikon (9-14. század), red. G. Kristó, P. Engel, F. Makk, Budapest 1994, s. 633.
• Kódexek a középkori Magyarországon. Kiállítás az Országos Széchényi Könyvtárban, Budapest, Budavári Palota, 1985. November 12. – 1986. fe-bruár 28., Budapest 1985.
• Krag C., Olaf, St, [w:] The Oxford Dictionary of the Middle Ages, Oxford 2010, t. 3, s. 1223.
• Kristó G., Makk F., Az Árpád-ház uralkodói, bmrw [1996].
• Kürbis B., Asceza chrześcijańska i jej interpretacje hagiograficzne. Polski model ascezy franciszkańskiej w XIII i XIV wieku, [w:] Zakony francisz-kańskie w Polsce, red. J. Kłoczowski, t. 1: Franciszkanie w Polsce śre-dniowiecznej, cz. 1: Franciszkanie na ziemiach polskich, Lublin-Kraków 1983, s.
• Kürbis B., Epitafium Bolesława Chrobrego. Analiza literacka i historyczna, „Roczniki Historyczne”, t. 55-56, 1989-1990, s. 95-132.
• Kürbis B., Na progach historii, t. 2: O świadectwach do dziejów kultury Pol-ski średniowiecznej, Poznań 2001.
• Kürbis B., Na progach historii. Prace wybrane, Poznań 1994.
• Kürbisówna B., Więź najstarszego dziejopisarstwa polskiego z państwem, [w:] Początki państwa polskiego. Księga Tysiąclecia, red. K. Tymieniecki, G. Labuda, H. Łowmiański, Poznań 1962, t. 1.
• Kürbisówna B., Żywot bł. Salomei jako źródło historyczne, [w:] Studia histo-rica. W 35-lecie pracy naukowej Henryka Łowmiańskiego, Warszawa 1958, s. 145-154.
• Leśniewska D., Wacław, [w:] Wczesna Słowiańszczyzna. Przewodnik po dziejach i literaturze przedmiotu, red. A. Wędzki, Warszawa 2008, t. 1, s. 662-663.
• Leśny J., Studia nad początkami serbskiej monarchii Nemaniczów (połowa XI – koniec XII wieku), Wrocław-Warszawa-Kraków 1989.
• Madas E., Die heiligen ungarischen Könige in zisterziensischen Legendarien am Ende des 12. bis Anfang des 13. Jahrhunderts, [w:] Zisterziensisches Schreiben im Mittelalter – Das Skriptorium der Reiner Mönche. Beiträge der Internationalen Tagung im Zisterzienserstift Rein, Mai 2003, red. A. Schwob, K. Kranich-Hofbauer, Bern 2004, s.
• Morgiel K., Początkowa faza peregrynacji synów Wazula po dworach Euro-py Środkowo-Wschodniej, „Porównania”, t. 9, 2011, s. 134-143
• Nemerkényi E., Latin Classics in Medieval Hungary. Eleventh Century, De-brecen-Budapest 2004.
• Ostrowska-Kębłowska Z., Dzieje Kaplicy Królów Polskich czyli Złotej w kate-drze poznańskiej, Poznań 1997.
• Pauler G., Ki volt Hartvic püspök?, „Századok“, t. 17, 1883, s. 803-804.
• Pomian K., Przeszłość jako przedmiot wiary. Historia i filozofia w myśli średniowiecza, Warszawa 1968.
• Sacra Corona Hungariae, Kőszeg 1994.
• Swoboda W., Stefan Nemanja, [w:] Wczesna Słowiańszczyzna. Przewodnik po dziejach i literaturze przedmiotu, red. A. Wędzki, Warszawa 2008, t. 1, s. 599-600.
• Swoboda W., Włodzimierz Wielki, [w:] Wczesna Słowiańszczyzna. Przewod-nik po dziejach i literaturze przedmiotu, red. A. Wędzki, Warszawa 2008, t. 1, s. 695.
• Szovák K., Veszprémy L., Krónikák, legendák, intelmek. Utoszó, [w:] Scriptores rerum Hungaricarum, reprint, Budapest 1997, t. 2, s.
• Szymański J., Nauki pomocnicze historii, Warszawa 2001.
• Teiszler É., A Hartvik-legenda XIV. századi oklevelekben fennmaradt válto-zatai, „Műhelyszeminárium dolgozatok”, t. 1, 2013, s. 131-144.
• Vauchez A., „Beata stirps”, sainteté et lignage en Occident aux XIIIe et XIVe siècles, [w:] Famille et parenté dans l’Occident médiéval, red. G. Duby, J. Le Goff, Roma 1977, s. 397-406.
• Veszprémy L., Vazul, [w:] Korai magyar történeti lexikon (9-14. század), red. G. Kristó, P. Engel, F. Makk, Budapest 1994, s. 721-722.
• Wattenbach W., Reise nach Österreich in den Jahren 1847, 1848, 1849. Ver-zeichniß der auf dieser Reise untersuchten Handschriften, Handschriften des Zisterzienserstiftes Rein unweit Graetz, „Archiv der Gesellschaft für ältere deutsche Geschichtskunde“, t. 10, 1851, s. 626 (wersja cyfrowa na stronie: http://www.digizeitschriften.de/dms/resolveppn/?PPN=PPN345858514 – stan z 30 marca 2016).
• Weis A. [OCist.], Handschriftenverzeichnis der Stiftsbibliothek zu Reun, bmrw.
• Wędzki A., Zvonimir Dymitr, [w:] Wczesna Słowiańszczyzna. Przewodnik po dziejach i literaturze przedmiotu, red. A. Wędzki, Warszawa 2008, t. 1, s. 742.
• Witkowska A., Hagiografia, [w:] Encyklopedia katolicka, t. 6, Lublin 1993, szp. 475-481.
• Witkowska A., Kulty pątnicze piętnastowiecznego Krakowa. Z badań nad miejską kulturą religijną, Lublin 1984.
• Witkowska M. H., Vita sanctae Kyngae ducissae Cracoviensis jako źródło hagiograficzne, „Roczniki Humanistyczne”, t. 10, 1961, z. 2, s. 41-166.
• Wolf K., Hagiography, [w:] The Oxford Dictionary of the Middle Ages, Ox-ford 2010, t. 2, s. 761-763.
• Zvonimir kralj hrvatski. Zbornik radova, Zagreb 1997.