Oświecenie i kontroświecenie czasów Królestwa Polskiego. Polemika o. Karola Surowieckiego z ministrem Stanisławem Kostką Potockim

• Authors: Szczurowski Rafał

Title variants

EN

The Enlightenment and Counter-Enlightenment in the age of the Kingdom of Poland. The polemics between Father Karol Surowiecki and minister Stanisław Kostka Potocki

• Languages of publication: PL EN

Abstracts

PL

Zwolennicy idei oświecenia, poddając racjonalnej krytyce otaczającą ich rzeczywistość, dokonali gruntownych przeobrażeń we wszystkich dziedzi­nach życia. Nie oznaczało to jednak, że owe idee i przeobrażenia zyskały powszechną akceptację. Ich przeciwnicy, rozwijając nurt kontroświecenia, zamiast oświeceniowego postępu dostrzegali głęboki upadek i demorali­zację. Krytycznie postrzegając nowoczesność, pytali o arbitralność rozumu ludzkiego, o koncepcję natury człowieka, o jego moralność, odpowiedzi udzielając z pozycji apologetów chrześcijaństwa. Dlatego też w dobie Kró­lestwa Polskiego rodzimi antyoświeceniowcy wytrwale zwalczali osiemna­stowieczną filozofię, występując przeciwko temu wszystkiemu, co uznali za szkodliwe dla współczesności i religii. Modelowym wręcz przykładem zmagań reprezentantów przeciw­stawnych formacji ideowych była polemika o. Karola Surowieckiego z mini­strem Stanisławem Kostką Potockim. Ukształtowany w epoce racjonalizmu działający według założeń oświecenia minister był symbolem rozumo­wych przemian w Rzeczpospolitej drugiej połowy XVIII w. Po drugiej stronie światopoglądowej barykady stał o. Surowiecki, antyoświeceniowo nastawiony franciszkanin-reformat, który zaciekle bronił Kościoła i religii. Ich polemiczne starcie doskonale obrazowało, jak bardzo prezentowane przez nich myślowe światy nie przystawały do siebie.

EN

By criticizing the world around them, the supporters of the idea of Enli- ghtenment brought about profound transformations in all areas of life. This did not mean, however, that such ideas and transformations gained widespread acceptance. On the contrary, their opponents, who saw decli- ne and demoralization in lieu of ‘enlightenment', developed the Counter- -Enlightenment movement. Critically perceiving modernity, they asked questions about the arbitrariness of human reason, the concept of human nature and human morality, giving answers from the position of Christian apologists. Therefore in the period of the Kingdom of Poland, the Polish anti-Enlightenment movement persevered against eighteenth-century philosophy, opposing everything they considered harmful to modernity and religion. A perfect example of the struggle between representatives of hosti- le ideological factions was the polemics between Father Karol Surowiecki and Stanisław Kostka Potocki, minister of the Kingdom. Educated in the age of reason and following the assumptions of the Enlightenment, the mi­nister was a symbol of the rational changes in the Second Polish Republic in the second half of the 18th century. On the other side of the barricade stood Father Surowiecki, an anti-Enlightenment Franciscan reformer, fier- cely defending the Church and religion. Their clash perfectly illustrated the incompatibility of their intellectual worlds.

Keywords

PL

oświecenie; kontroświecenie; polemika; Karol Surowiecki; Stanisław Kostka Potocki

EN

Enlightenment; Counter- Enlightenment; polemics; Karol Surowiecki; Stanisław Kostka Potocki

• Publisher: Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie
• Journal: Folia Historica Cracoviensia
• Year: 2017
• Volume: 23/2
• Pages: 406-426

Dates

issued

2017-12-31

Contributors

author

Szczurowski Rafał

• Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie

References

• Diariusz Sejmu Królestwa Polskiego 1818, t. 3, Warszawa [b. r.].
• S. K. [Potocki], Podróż do Ciemnogrodu przez autora Świstka Krytycznego, cz. I — IV, Warszawa 1820.
• S. K. Potocki, Podróż do Ciemnogrodu i Świstek Krytyczny, oprac. E. Kipa, Wrocław 1955.
• [S. K. Potocki], Żyd nie Żyd? Odpowiedź na głos ludu izraelskiego, [b. m. r.].
• Recenzya. „Podróż do Ciemnogrodu przez Świstka Krytycznego", [b. m. r.].
• E. Skrodzki, Wielisław, Wieczory piątkowe i inne gawędy, oprac. i wstęp M. Opałek, Warszawa 1962.
• [K. Surowiecki], Głos ludu izraelskiego do prawdziwych chrześcijan polskich, przeciw fałszywym ich politykom, z okazyi projektów ku zgubie tegoż ludu rozrzuconych między stany sejmujące w Warszawie. Przez Rabbi ben Abrahama duchownego synagogi Ł. R. Ery chrześcijańskiej 1818, [b. m. r.].
• [K. Surowiecki], Świstak warszawski wyświstany czyli uwagi krytyczne nad warszawskim romansem tytułowanym: „Podróż do Ciemnogrodu". Pod imieniem pisarza nazwanego Świstek przez drukarską pomyłkę, [Łowicz lub Warszawa] 1821.
• R. Butterwick, Between Anti-Enlightenment and enlightened Catholicism: provincial preachers in late eighteenth-century Poland-Lithuania, w: Perepheries of the Enlightenment, ed. R. Butterwick, S. Davis,
• G. Sanchez Espinoza, Oxford 2008, s. 201—208 (Studies on Voltaire and the Eighteenth Century, 1).
• R. Butterwick, Co to jest oświecenie?, „Przegląd Powszechny" 921 (1998) nr 5, s. 161—180.
• R. Butterwick, Polska rewolucja a Kościół katolicki 1788—1792, Kraków 2012.
• T. Cegielski, Jansenizm i gallikanizm w polskim Oświeceniu. Badania — opinie — postulaty, w: W stronę Francji... Z problemów literatury i kultury polskiego Oświecenia, red. E. Z. Wichrowska, Warszawa 2007.
• M. Deszczyńska, Biskup Wojciech Skarszewski a dymisja Stanisława Kostki Potockiego, „Kwartalnik Historyczny" 106 (1999) z. 1, s. 45—56.
• M. Deszczyńska, „Historia sacra" i dzieje narodowe. Refleksja historyczna lat 1795—1830 nad rolą religii i Kościoła w przeszłości Polski, Warszawa 2003.
• M. Deszczyńska, Polskie kontroświecenie, Warszawa 2011.
• M. Deszczyńska, Styl, gust, realia. O publicystyce ks. Karola Surowieckiego, w: Non cesso gratias agere Deo et hominibus.
• Prace ofiarowane Ojcu dr. Anzelmowi Januszowi Szteinke OFM z okazji Złotego Jubileuszu Kapłaństwa i ponad 50-lecia pracy historyczno-pisarskiej, red. W. M. Michalczyk, C. M. Pankowski, Kraków—Warszawa 2013, s. 467—484.
• J. Gierowski, Na szlakach Rzeczypospolitej w nowożytnej Europie, red. A. K. Link-Lenczowski, Kraków 2008.
• B. Grochulska, Potocki Stanisław Kostka, w: Polski Słownik Biograficzny, t. 28, Wrocław—Warszawa—Kraków—Gdańsk—Łódź 1984—1985, s. 158—170.
• B. Grochulska, Dramat liberała, w: Losy Polaków w XIX—XX w. Studia ofiarowane Profesorowi Stefanowi Kieniewiczowi w osiemdziesiątą rocznicę Jego urodzin, red. B, Grochulska, J. Skowronek, Warszawa 1987, s. 137—149.
• L. Hass, Sekta farmazonii warszawskiej. Pierwsze stulecie wolnomularstwa w Warszawie (1721—1821), Warszawa 1980.
• E. Jabłońska-Deptuła, Przystosowanie i opór. Zakony męskie w Królestwie Kongresowym, Warszawa 1983.
• S. Janeczek, Oświecenie chrześcijańskie. Z dziejów polskiej kultury filozoficznej, Lublin 1994.
• K. Karaskiewicz, Wpływ idei niemieckiego oświecenia na edukacyjną działalność prymasa Michała Poniatowskiego. Fascynacje i kontakty, „Mazowieckie Studia Humanistyczne" 5 (1999) nr 1, s. 67—91.
• T. Kostkiewiczowa, Polski wiek świateł. Obszary swoistości, Wrocław 2002.
• J. Kracik, Ewangelicznie i rozumnie. Oświecenie katolickie, „Znak" 44 (1992) nr 451, s. 57 — 69.
• A. Kwiatkowska, Piórowe wojny. Polemiki literackie polskiego oświecenia, Poznań 2011.
• S. Małachowski-Łempicki, Ksiądz Surowiecki w walce z wolnomularstwem, „Przegląd Powszechny" 48 (1931) nr 190, s. 95—101.
• M. Nowodworski, Ksiądz Karol Surowiecki, Warszawa 1870.
• G. Schweiger, Oświecenie a katolicyzm, „Concilium" 1966—1967, s. 73 — 82.
• M. Skrzypek, Józefinizm w polskim oświeceniu, „Przegląd Humanistyczny" 38 (1994) z. 2, s. 41-56.
• W. Smoleński, Przewrót umysłowy w Polsce wieku XVIII. Studia historyczne, oprac. i wstęp A. Wierzbicki, Warszawa 1979.
• J. Snopek, Objawienie i Oświecenie. Z dziejów libertynizmu w Polsce, Wrocław 1986.
• J. Snopek, Oświecenie. Szkice do portretu epoki, Warszawa 1999.
• R. Szczurowski, „Zaradzić potrzebom doczesnym i wiecznym". Idee oświecenia w Kościele katolickim w Polsce (do 1795 r.), Kraków 2014.
• A. J. Szteinke, Kościół świętego Antoniego i klasztor Franciszkanów- -Reformatów w Warszawie 1623—1987, Kraków 1990.
• A. J. Szteinke, Surowiecki Karol, w: Polski Słownik Biograficzny, t. 46, Warszawa-Kraków 2009—2010, s. 9—12.
• A. J. Szteinke, Surowiecki Karol, w: Słownik Polskich Teologów Katolickich, red. H. E. Wyczawski, t. 4, Warszawa 1983, s. 226—228.
• M. Ślusarska, Oświeceniowe modele biskupa, plebana i parafii. Kontynuacja czy zmiana tradycji?, w: Dwór — plebania — rodzina chłopska. Szkice z dziejów wsi polskiej XVII i XVIII wieku, red. M. Ślusarska, Warszawa 1998, s. 37—53.
• J. Tazbir, W pogoni za Europą, Warszawa 1998.
• F. Valjavec, Geschichte der abendlandischen Aufklarung, Wien—München 1961.
• A. Winiarz, Szkolnictwo Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego (1807-1831), Lublin 2002.
• W. Woźniakowski, Pamflet obyczajowy w czasach Stanisława Augusta, Wrocław—Warszawa—Kraków—Gdańsk 1973.

Identifiers

ISSN

0867-8294

DOI

10.15633/fhc.2243

URI

http://czasopisma.upjp2.edu.pl/foliahistoricacracoviensia/article/view/2243