Ślady na murach kościoła św. Mikołaja w Gniewie, jako wyraz lęku przed nagłą śmiercią

• Authors: Pauch Seweryn

Title variants

EN

Traces on the walls of the church of St Nicholas in Gniew as an expression of fear of sudden death

• Languages of publication: PL EN

Abstracts

PL

Artykuł prezentuje związki specyficznych śladów staropolskiej religijności, jakimi są dołki powstałe na skutek stosowania śladów po świdrach ogniowych, ze zjawiskiem nagłej śmierci. Zagadnienie to zostało przeanalizowane na przykładzie kościoła pw. św. Mikołaja w Gniewie. Wokół tej świątyni odkryto w ostatnich latach szereg artefaktów, które pozwoliły na ich powiązanie z tzw. „dołkami pokutnymi”. Zaliczyć należy do nich masowe pochówki i krzyżyki karawakowe, odkryte podczas badań archeologicznych. Dodatkowym materiałem, pomocnym w badaniach, okazały się opisy wizytacyjne, wymieniające istniejący w przeszłości ołtarz św. Rocha oraz wzmianki o epidemii w XVII w. Ta baza źródłowa, jak też znaczenie poszczególnych kierunków świata w kościele orientowanym, prowadzą do wniosku, iż ślady te są reliktem oczyszczania ogniem dusz osób zmarłych śmiercią nagłą. Dusze te nie mogły zaznać zbawienia, więc czynność niecenia „żywego” ognia o mur kościoła, miała im to ułatwić.

EN

The article presents the relations of specific traces of old Polish religiousness – holes made with fire augers – with the phenomenon of sudden death. This issue has been analysed on the example of the church of St Nicholas in Gniew. Many artefacts have been found around the church in recent years which allow to connect them with the so called “penitential holes”. Among these are mass burials and Caravaca crosses found during archaeological research. Additional material, helpful in the research, are visitation entries, mentioning the altar of St Roch existing in the past as well as refer-ences to an epidemic in the 17th century. This source basis as well as the meaning of the respective cardinal directions in the oriented church lead to the conclusion that the traces are the relict of purging the souls of people who died a sudden death with fire. The souls could not be saved and the activity of lighting a “live” fire against the wall of the church was meant to facilitate salvation.

Keywords

PL

religijność staropolska; kościół św. Mikołaja; Gniew; dołki pokutne

EN

Old Polish religiousness; church of St Nicholas; Gniew; penitential hollows

• Publisher: Instytut Wydawniczy Księży Misjonarzy
• Journal: Nasza Przeszłość. Studia z dziejów Kościoła i kultury katolickiej w Polsce
• Year: 2016
• Volume: 125
• Pages: 165-182

Contributors

author

Pauch Seweryn

References

• Bibliografia
• Adamowski J., Sakralizacja przestrzeni w polskiej kulturze ludowej, [w:] Folklor – sacrum – religia, red. J. Bartmiński i M. Jasińska-Wojtkowska, Lublin 1995.
• Brzozowska-Krajka A., Symbolika dobowego cyklu powszedniego w polskim folklorze tradycyjnym, Lublin 1994.
• Bystroń J. S., Dzieje obyczajów w dawnej Polsce, wiek XVI-XVIII, t. II, 1960.
• Ciszewski S., Ognisko. Studium etnologiczne, Kraków 1903.
• Dydyński J., Uwagi o wklęsłościach kulistych na murze kościelnym, „Kurier Poznański”, nr 293-296.
• Dzieje miasta Gniewu do 1939 roku, red. B. Śliwiński, Pelplin 1998.
• Frazer J. G., Złota gałąź, Warszawa 1978.
• Gieysztor-Miłobędzka E., Symbol we wnętrzu kościelnym, [w:] Symbol i poznanie. W poszukiwaniu koncepcji integrującej, red. T. Kostyrko, War-szawa 1987.
• Gulczyński A., Karawaka – znak kultowy i graniczny, „Przydrożne Pomniki Przeszłości”, 1988, z. 7, s. 22-24.
• Hani J., Symbolika świątyni chrześcijańskiej, Kraków 1994.
• Hochleitner J., Kubki i pręgi na krzyżackich kościołach, „Przydrożne Pomni-ki Przeszłości”, z. 16, 1993, s. 24-28.
• Hochleitner J., Tajemnicze znaki na cegłach gotyckich kościołów na przykła-dzie katedry św. Mikołaja w Elblągu, „Rocznik Elbląski 2002”, s. 95-102.
• Huszał G., Przygotowanie do śmierci w XVII w., „Roczniki Humanistyczne”, R. XXXI, 1983, z. 2, s. 105-149.
• Karpiński A., W walce z niewidzialnym wrogiem. Epidemie chorób zakaź-nych w Rzeczypospolitej w XVI-XVIII wieku i ich następstwa demograficz-ne, społeczno-ekonomiczne i polityczne, Warszawa 2000.
• Karpiński W., Żywot św. Rocha Wyznawcy i cześć jego, mianowicie cześć jego w Polsce, Pelplin 1927.
• Kilarski J., Przewodnik po Wielkopolsce, Poznań-Warszawa-Wilno-Lublin 1938.
• Kołyszko M., Wizerunki podwójnego krzyża w kulturze Polski, Toruń 2015.
• Kowalski P., Leksykon znaki świata. Omen, przesąd, znaczenie, Warszawa-Wrocław 1998.
• Landowski R., Nowy bedeker kociewski, Gdańsk 2002.
• Lewandowska J., Zagadkowe ślady na murach kościołów w Brodnicy, Lem-bargu, Lubawie i Nowym Mieście Lubawskim, [w:] Wiara z demonem w tle. Studia nad materialnymi śladami przekazu informacji na ziemiach pol-skich do schyłku XVIII wieku, J. Lewandowska, A. Mietz, J. Woźny, Toruń 2008, s. 57-76.
• Lewandowska J., Zagadkowe ślady na murach wybranych kościołów w Pol-sce Północno-Wschodniej, [w:] Zjawiska magiczno-demoniczne na terenie dawnych ziem pruskich na tle porównawczym, red. K. Grążawski i J. Gan-cewski, Olsztyn 2014, s. 177-189.
• Libera Z., Medycyna ludowa. Chłopski rozsądek czy gminna fantazja?, Wro-cław 1995.
• Lisiewicz T., W sprawie kamieni ze „śladami”, „Światowit”, R. IV, 1902, s. 157-160.
• Madela K., Tajemnicze znaki na cegłach kościoła św. Antoniego w Suszu, Skarbiec Suski. Historia, środowisko, kultura, 2009, nr 1, s. 9-14.
• Marcin z Urzędowa, Herbarz polski, to jest o przyrodzeniu ziół i drzew roz-maitych i innych rzeczy do lekarstw należących, Kraków 1595.
• Mietz A., Apotropaiony antydemoniczne na świątyniach ziemi dobrzyńskiej, „Rocznik Muzeum Ziemi Dobrzyńskiej w Rypinie”, R. 1, 2009, s. 89-96.
• Mietz A., Graffita czasów nowożytnych na murach kościołów w Grudziądzu i okolicy. Tożsamość – orędownictwo – zbawienie, „Rocznik Grudziądz-ki”, R. XIII, 1998, s. 33-47.
• Mietz A., Nowożytne graffita i ślady oczyszczania ogniem w Polsce Środko-wej i Północnej, [w:] Wiara z demonem w tle. Studia nad materialnymi śladami przekazu informacji na ziemiach polskich do schyłku XVIII wieku, J. Lewandowska, A. Mietz, J. Woźny, Toruń 2008, s. 79-135.
• Mordal P., Kubki i rysy na ścianach kościoła w Szamotułach, „Przydrożne Pomniki Przeszłości”, 1990, nr 11, s. 36-37.
• Mross H., Dzieje parafii Gniew od XIII wieku do 1939 roku, Pelplin 1997.
• Osiński Z. M., Lęk w kulturze społeczeństwa polskiego w XVI-XVII wieku, Warszawa 2009.
• Pasierb J. S., Zło i dobro w symbolice sztuki chrześcijańskiej, [w:] W nurcie zagadnień posoborowych, t. 3, red. B. Bejze, Warszawa 1969, s. 199-215.
• Pauch S., Dołki pokutne w Łasinie, Prowincja, 2012, nr 1(7), s. 77-82.
• Pauch S., Kilka uwag o dołkach pokutnych, „Kociewski Magazyn Regional-ny”, 2012, nr 1(76), s. 14-15.
• Pauch S., Wybrane przejawy religijności na murach budowli sakralnych Wielkich Żuław Malborskich, „Studia Pelplińskie”, R. XLVIII, 2015, s. 203-211.
• Perszon J., Na brzegu życia i śmierci. Zwyczaje, obrzędy oraz wierzenia po-grzebowe i zaduszkowe na Kaszubach, Pelplin 1999.
• Rok B., Zagadnienie śmierci w kulturze Rzeczypospolitej czasów saskich, Wro-cław 1991.
• Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, red. F. Sulimierski, B. Chlebowski, Warszawa 1881, t. II.
• Słownik geograficzny Państwa Polskiego i ziem historycznie z Polską zwią-zanych, red. S. Arnold, Warszawa 1936-1939, t. 1, z. 13.
• Strzelecka I., Gniew, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1982.
• Szafrański W., Zwyczaje, obrzędy i symbole religijne w dawnej Europie, [w:] Zwyczaje, obrzędy i symbole religijne, Warszawa 1974.
• Tajemnice krypty w kaplicy św. Anny, red. M. Grupa, Gniew 2015.
• Tomiccy J. i R., Drzewo życia. Ludowa wizja świata i człowieka, Białystok 1975.
• Tyszkiewicz J., „Nowy ogień” na wiosnę, [w:] Cultus et cognitio. „Studia z dziejów średniowiecznej kultury”, red. S. K. Kuczyński, T. Lalik, War-szawa 1976.
• Walczak R., Symbolika i wystrój świątyni chrześcijańskiej, Poznań 2005.
• Walczy Z., Karawaka, Z dziejów kultury religijnej w Polsce, „Nasza Prze-szłość”, 1987, t. 68, s. 234-245.
• Wiśniewski J., Parafia Gniew w XVI-XVIII wieku według protokołów wizytacji biskupich, Olsztyn 2011.
• Wróblewski T., Zagadkowe ślady na ścianach kościołów w Wielkopolsce, „Studia i materiały do dziejów Wielkopolski i Pomorza”, R. IV, 1958, z. 2, s. 195-205.