Balaklava (Sevastopol, Ukraine) - Season 2012. Some remarks on the chronology and spatial layout of the Roman fort

• Authors: Karasiewicz-Szczypiorski Radosław , Savela Oleg A.

Title variants

PL

Bałakaława (Sewastopol, Ukraina) - sezon 2012. Kilka uwag na temat chronologii i planu fortu rzymskiego

RU

Балаклава (Севастополь, Украина) - сезон 2012. Несколько замечаний к вопросу хронологии И плана римского форта

• Languages of publication: EN PL RU

Abstracts

PL

Badania wspólnej ekspedycji Instytutu Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego oraz Muzeum „Chersonez Taurydzki” w Sewastopolu są prowadzone w centrum Bałakławy od 2009 roku. Dzięki nim, a szczególnie wynikom wykopalisk sezonu 2012, udało się wydzielić cztery fazy chronologiczne oraz odtworzyć plan fragmentu fortu rzymskiego w dwóch ostatnich fazach jego użytkowania (Ryc. 1, 2). Faza „przedrzymska”. Jej ślad stanowi zalegająca najgłębiej kilkucentymetrowa warstwa spalenizny z frag¬mentami wtórnie przepalonej gliny (Ryc. 7:1). Nieliczne zabytki ruchome, w tym fragmenty żelaznych fibul typu Aucissa (TREISTER 1994), pozwalają datować pozostałości na przełom er (ze wskazaniem na I w. n.e.). Faza 1. Można do niej zaliczyć tylko kilka odizolowanych od siebie fragmentów różnych budowli (KARASIE- WICZ-SZCZYPIORSKI, SAVELA 2012: ryc. 1). Zostały one wykonane z łamanego kamienia łączonego zaprawą z gliny. Cechą charakterystyczną jest zastosowanie także zaprawy wapiennej - stanowi ona warstwę uszczelniającą w dwóch różnych konstrukcjach uznanych za kanały oraz we wnętrzu zbiornika o nieznanym przeznaczeniu. Budowle tej fazy były najprawdopodobniej wznoszone na warstwie niwelacyjnej wyrównującej teren. Ich pozostałości zostały rozebrane i teren wyrównany także przed budową struktur kolejnej fazy. Odkryte dotychczas ślady nie pozwalają na rekonstrukcje planu ani przeznaczenia budowli. Opisane relikty są datowane tylko dzięki sekwencji stratygraficznej oraz przez analogie do innych miejsc stacjonowania wojsk rzymskich na Krymie. Na tej podstawie Faza 1 umownie została określona jako „trajańska”. Faza 2 (Ryc. 1). W wyniku wykopalisk odsłonięto znaczną część fundamentów i niżej położonych partii par¬teru budynku wykonanego z łamanego kamienia łączonego surową gliną (Ryc. 1:2). Udało się ustalić, że dach był pokryty dachówką. Od południa, zachodu i północy do budynku przylegały ulice. Wzdłuż południowej ściany prawdopodobnie biegł portyk wsparty na drewnianych słupach. Małe pomieszczenia i sposób ich rozplanowania mogą wskazywać, że budynek pełnił w omawianej fazie funkcję koszar. Dalej na zachód, po przeciwnej stronie ulicy, udało się odsłonić pozostałości muru obronnego (Ryc. 1:1, 8:1, 9:1). Po jego wewnętrznej stronie widoczne były ślady dobudowy, prawdopodobnie schodów lub pochylni (ascensus). Po zewnętrznej stronie udało się zarejestrować ślad fosy (Ryc. 6:12). Na północ od budynku relikty fundamentów i negatywy po fundamentach (na przedłużeniu opisanych umocnień) układały się w pozostałości dwóch baszt. Baszty były czworokątne i wybudowane po wewnętrznej stronie muru obronnego (Ryc. 1:3, 3:6,11,12). Częściowo przegradzały ulicę okrężną biegnącą pomiędzy domniemanymi koszarami a murem obronnym. Kluczowe dla przyszłej rekonstrukcji planu fortu wydaje się ustalenie, że mur koszar jest równoległy do zachowanych pozostałości umocnień. Na tej podstawie można przypuszczać, że mamy tu do czynienia z pierwszym regularnym (prostokątnym?) fortem zbudowanym przez Rzymian na północnych wybrzeżach Morza Czarnego. Omawiana faza może być datowana na okres rządów Antoninusa Piusa. Podstawy do takiego datowania dostarcza m.in. analiza materiału tegularnego w oparciu o opracowane materiały z innych stanowisk (SARNOWSKI 2006). Faza 3 (Ryc. 2). Jest to najpóźniejsza faza, którą można łączyć z obecnością rzymskiego garnizonu. Budynek domniemanych koszar został przebudowany (Ryc. 4:1). Poziom użytkowy omawianej fazy znajduje się średnio o 0,5 m wyżej od poprzedniej. Także w tym przypadku do budowy użyto łamanego kamienia łączonego gliną, a dach pokryto dachówką. Ściany i część podłóg pokryto warstwą białej zaprawy wapiennej. Wprowadzono szereg zmian wskazujących na inne przeznaczenie budynku. został on m.in. poszerzony na zachód kosztem części ulicy okrężnej (Ryc. 11:3, 12:2) . W tej fazie, w centralnej części powstał brukowany dziedziniec z podcieniem (portykiem) - od strony zachodniej (Ryc. 4:2, 12:1, 13:1). Na obecnym etapie badań nie jest jasne, czy mniejsze podwórze istniało już w fazie poprzedniej. Również wzdłuż sąsiednich ulic (północnej i południowej) w ostatniej fazie pojawiły się portyki wsparte na stylobatach (Ryc. 2:3, 3:7,10). Można przypuszczać, że w wyniku przebudowy powstał dom perystylowy, przeznaczony dla jednego z oficerów. W tym samym czasie po przeciwnej stronie zwężonej ulicy okrężnej rozebrano mur obronny, a na jego pozostałościach wzniesiono kolejny budynek (Ryc. 2:1, 5:1). Dotychczas odkopano tu tylko jedno pomieszczenie z piwnicą hypokaustyczną (Ryc. 8:3, 9:3). Wyniki dotychczasowych prac pozwalają przypuszczać, że mamy do czynienia z narożnym pomieszczeniem term. Teza ta wymaga oczywiście weryfikacji w toku dalszych badań. Nie ulega natomiast wątpliwości, że w omawianej fazie fort rozbudowano (powiększono) na zachód, zachowując jego regularny plan (relikty domu oficera i domniemanych term pozostały wobec siebie równoległe). Warto zwrócić uwagę, że położona dalej na północ ulica została wyraźnie poszerzona (Ryc. 2:3). Zajęła ona miejsce po basztach należących do muru obronnego z poprzedniej fazy. Faza 3 jest datowana na okres Sewerów, a jej kres wyznacza panowanie ostatnich przedstawicieli tej dynastii. Taką chronologię wskazuje skarb monet odkryty w latach 90. XX w. w odkopanej wówczas części budynku określonego obecnie jako koszary przebudowane na dom oficera (FILIPPENKO, ALEKSEENKO 2000).

RU

Начиная с 2009 года в Севастополе, в центре Балаклавы проводятся совместные исследования экспедиции института Археологии варшавского Университета и Национального заповедника «Херсонес Таврический». Благодаря этим работам, а особенно результатам раскопок сезона 2012 года, удалось выделить четыре хронологические фазы существования части римского форта, а также выяснить его план в двух последних фазах (Рис. 1, 2). «Предримская» фаза. Представлена залегающим ниже всех слоем горения, мощностью в несколько сантиметров с фрагментами вторично обожжённой глины (Рис. 7:1). Немногочисленные археологические находки, в том числе фрагменты железных фибул типа Aucissa (TREISTER 1994) позволяют датировать вы¬явленные остатки рубежом эр (с указанием на I в. н.э.). Фаза 1. к ней можно причислить только несколько изолированных друг от друга фрагментов разных строений, которые были построены из ломаного камня, в качестве соединяющего раствора служила глина (KARASIEWICZ-SZCZYPIORSKI, SAVELA 2012, рис. 1). Характерной чертой является также использование известкового раствора, который применялся для герметизации в двух разных конструкциях, похожих на каналы, а также внутри резервуара неизвестного назначения. вышеописанная фаза, скорее всего, покоится на слое нивеляции, который выравнивает территорию. Её остатки были разобраны, а территория также выровнена перед строительством в следующий период. открытые в настоящее время следы не позволяют реконструировать ни плана, ни назначения сооружений. описанные остатки датируются только благодаря стратиграфической последовательности, а также проведённым аналогиям с другими местами расположения римских войск в крыму. На этом основании Фаза 1 условно названа «траянской». Фаза 2 (Рис. 1). в результате раскопок выявлена значительная часть фундаментов и нижних участков стен строения, возведённого из ломанного камня, который соединён сырой глиной (Рис. 1:2). Установлено, что крыша была покрыта черепицей. С юга, запада и севера к строению прилегали улицы. вдоль южной стены проходил портик, крыша которого подпиралась деревянными столбами. Небольшие помещения и способ их расположения могут указывать, что в вышеупомянутой фазе строение выполняло функции казарм. далее на запад, на противоположной стороне улицы удалось выявить остатки оборонительной стены (Рис. 1:1, 8:1, 9:1). С её внутренней стороны были видны следы пристройки, скорее всего, лестницы или наклонного спуска (ascensus). С внешней стороны удалось выявить следы рва (Рис. 6:12). На север от строения фрагменты фундаментов и негативы от фундаментов стен (на продолжении описанных укреплений) укладываются в остатки двух башен. Башни были четырёхугольные и построены с внутренней стороны оборонительной стены (Рис. 1:3, 3:6,11,12). частично перегораживали окружную улицу, бегущую между предполагаемыми казармами и оборонительной стеной. возможно, ключевым фактом для будущей реконструкции плана форта является определение, что стена казарм является паралельной сохранившимся остаткам укреплений. На этом осно¬вании можно констатировать, что имеем дело с первым регулярным (прямоугольным?) фортом, построенным римлянами на северном побережье чёрного моря. описанная фаза, скорее всего, датируется периодом правления Антонина Пия. основанием для такой датировки служит, между прочими, анализ клеймённого черепичного материала, который сравнили с обработанными материалами других памятников (SARNOWSKI 2006). Фаза 3 (Рис. 2). Это самая поздняя фаза, которую можно связывать с присутствием римского гарнизона. Здание предполагаемых казарм было перестроено (Рис. 4:1). дневная поверхность данной фазы находится в среднем на 0,5 м выше предыдущей. Также и в данном случае для строительства был использован ломанный камень, соединённый глиной, а крыша покрыта черепицей. Стены и часть полов покрыты слоем белого известкового раствора. осуществлён ряд изменений, указывающих на другое предназначение строения. Помимо прочего, оно было расширено на запад за счёт части окружающей улицы (Рис. 11:3, 12:2). в этой фазе в центральной части появляется вымощенный затенённый двор (с портиком), с западной стороны (Рис. 4:2, 12:1, 13:1). На настоящем этапе исследований не ясно существовало ли подворье меньших размеров уже в предыдущей фазе. Также вдоль соседних улиц (северной и южной) в последней фазе появляются портики, опирающиеся на стилобаты (Рис. 2:3, 3:7,10). можно предположить, что в результате перестройки воздвигнут дом с перестилем, предназначенный для одного из офицеров. в то же самое время на противоположной стороне суженной окружной улицы была разобрана оборонительная стена, а на её остатках построено следующее строение (Рис. 2:1, 5:1). до настоящего времени выявлено только одно помещение с гипокаустом (Рис. 8:3, 9:3). Наблюдения, осуществлённые во время исследования, позволяют предположить, что имеем дело с угловым помещением терм. Безусловно, этот тезис требует проверки в ходе дальнейших работ. в то же время нет сомнения, что в описываемой фазе форт был увеличен на запад сохраняя регулярный план (остатки дома офицера и предполагаемых терм располагаются также параллельно друг другу). Стоит обратить внимание, что расположенная далее на север улица была выразительно расширена (Рис. 2:3). она заняла место, где находились башни, принадлежащие оборонитель¬ной стене предшествующей фазы. Фаза 3 датируется периодом правления Северов, а её конец совпадает с правлением последних представителей этой династии. Такую датировку даёт клад монет, открытый в 90-х годах ХХ века в выявленной тогда части строения, которое в настоящее время было определёно как казармы, перестроенные в дом офицера (FILIPPENKO, ALEKSEENKO 2000).

• Publisher: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego
• Journal: Światowit
• Year: 2013
• Volume: Tom X (LI), fasc. A
• Pages: 123-137

Contributors

author

Karasiewicz-Szczypiorski Radosław

author

Savela Oleg A.

References

• ANTONOVA I.A., ZUBAR’ V.M., 2003 Nekotorye itogi arheologićeskih issledovanij rimskoj citadeli Hersonesa, “Hersonesskij Sbornik” XII, 31-68.
• BLAVATSKIJ v.D., 1951 Haraks, (in) v.D. Blavatskij, B.N. Grakov (eds.), Materiały po archeologii Severnogo Prićernomora v antićnuu epohu, vol. 1, Materialy i issledovania po Archeologii SSSR 19, Moskva, 251-289.
• FILIPPENKO A.A., ALEKSEENKO N.A., 2000 Der romische Munzschatzfund von Balaklava, (in:) T. Sarnowski, o. Ja. Savelja, Balaklava. Romische Militarstation und Heiligtum des Jupiter Dolichenus, Warschau, 167-175, pls. 12-15.
• KARASIEWICZ-SZCZYPIORSKI R., 2002, Cytadela Chersonezu Taurydzkiego w okresie rzymskim. Próba rozwarstwienia chronologicznego i rekonstrukcji planu zabudowy, “Światowit” III (XLIV)/A (2001), 59-75.
• KARASIEWICZ-SZCZYPIORSKI R., SAVELA O.A., 2011, In the Heart of a Roman Fort in Crimea. Excavations in Balaklava (Sevastopol, Ukraine). Season 2009-2010, “Światowit” VIII (XLIX)/A (2009-2010), 173-175, pls. 188, 189.
• KARASIEWICZ-SZCZYPIORSKI R., SAVELA O.A., 2012, Excavations in Balaklava (Sevastopol, Ukraine) - Season 2011. Discovery of Fortifications of a Roman Fort, “Światowit” IX (L)/A (2011), 173-182.
• NoVICENKoV V.I., NoVICENKoVA N.G., 2002 O niznej oboronitel’noj stene rimskoj kreposti Haraks, “Materialy po Arheologii, Istorii i Etnografii Tavrii” 9, 27-35.
• SARNOWSKI T., 2006 Romische Militarziegel von der siidwestlichen Krim. Probleme der Produktionstatigkeit und Produktionsorte, “Archeologia” (Warsaw) LVI (2005), 91-101.
• SARNOWSKI T., SAVELJA o. JA., 2000, Balaklava. Romische Militdrstation und Heiligtum des Jupiter Dolichenus, Warschau.
• SARNOWSKI T., SAVELJA O.JA., KARASIEWICZ-SZCZYPIORSKI R., 2003, Extra fines Imperii. rzymski posterunek wojskowy w okolicach Sewastopola na Krymie, “Światowit” IV(XLV)/A (2002), 167-172.
• SARNOWSKI T., SAVELJA O.JA., KARASIEWICZ-SZCZYPIORSKI R., 2009 Roman Military Sentry Posts in the Border Zone of Crimean Chersonesos, “Archeologia” (Warsaw) LVIII (2007), 57-67.
• TREISTERM., 1994 Roman Military Equipment in the Kingdom of Bosporus, (in:) C. von Carnap-Bornheim (ed.), Beitrdge zu romischer und barbarischer Bewajfnung in den vier ersten nachchristlichen Jahrhunderten, Akten des 2. International Kolloquiums in Marburg a.d. Lahn, 20. bis 24. Februar 1994, Veroffentlichung des Vorgeschicht- lichen Seminars Marburg, Sonderband 8, Lublin - Marburg, 1-99.