Lustracja trzynastu miast z 1773 r. jako przyczynek do badań nad sytuacją religijną dawngo Spisza

• Authors: Staniszewska Maria Kazimiera

Title variants

EN

The inspection report of the thirteen cities (1773) as a contribution to the research on religious situation of old Scepusium (Spiš)

• Languages of publication: PL EN

Abstracts

PL

Dawną Koronę (a potem Rzeczpospolitą Obojga Narodów) i Królestwo Węgierskie łączyły w średniowieczu i epoce nowożytnej liczne skomplikowane relacje. To spe-cyficzne sąsiedztwo szczególnie widoczne są na Spiszu, w latach 1412—1772 po-dzielonym między oba państwa. W artykule przedstawiona zostały wybrane wiadomości z lustracji prowadzonej przez urzędnika Pawła Tisztę, zlecona przez władze węgierskie już po likwidacji starostwa spiskiego. Dokument z 1773 r. dostarcza licznych informacji dotyczących sytuacji trzynastu miast spiskich znajdujących się do niedawna pod polską władzą. Obok ukazania polityczno-gospodarczego tła życia codziennego poruszone zostały w nich kwestie mogące zainteresować badacza tak życia religijnego, jak i sztuki sakralnej na Spiszu: liczba wyznawców katolicyzmu i luteranizmu, pochodzenie wykształcenie i obowiązki lokalnych plebanów i pastorów, stan zachowania kościołów oraz – słabo rozpoznane w dotychczasowej literaturze – wzmianki o oratoriach wyznania augsburskiego, powstałych w starostwie za zgodą Stanisława Herakliusza Lubomirskiego. Miasta spiskie około roku 1773 r. rysują się w lustracji jako obszar zróżnicowany religijnie, którego mieszkańcy reprezentowali złożone podejście do tożsamości i miejscowej tradycji.

EN

Historically, the Crown of the Kingdom of Poland (later the Polish-Lithuanian Commonwealth) and Kingdom of Hungary shared very complicated realations during the Middle Ages and Early Modern period. This specific neighbourhood can be especially visible in the case of Spiš (Scepusium), in the years 1412-1772 divided between both countries. The article presents the selected information from the inspection report conducted by Paul Tiszta, ordered by Hungarian authority after the liquidation of the Scepusian capitaneatus (starostwo). Written in 1773, the document provides many records on the situation of thirteen cities, which not much earlier had been under the Polish administration. Besides showing the political and economical background of everyday life, it presents the information important for researchers interested in both Scepusian religious life and local art, concerning: number of Catholics and Lutherans, provenience and education of local parsons and ministers, condition of the church building and – almost absent in the previous literature – records on the Lutheran oratories in the cities of capitaneatus, build with the consent of Stanisław Herakliusz Lubomirski. In this report, Scepusian cities are presented as the religiously diverse territory which inhabitants manifested complex approach to the issue of their identity and local tradition.

Keywords

PL

Spisz; nowożytność; tożsamość; architektura sakralna; starostwo spiskie; mieszczaństwo

EN

Spiš (Scepusium); Modern period; identity; religious architecture; the Scepusian capitaneatus; bourgeoisie

• Publisher: Instytut Wydawniczy Księży Misjonarzy
• Journal: Nasza Przeszłość. Studia z dziejów Kościoła i kultury katolickiej w Polsce
• Year: 2017
• Volume: 127
• Pages: 53-80

Contributors

author

Staniszewska Maria Kazimiera

References

• Źródła opublikowane
• Stanisława Herakliusza Lubomirskiego mowy sejmowe z 1670 i 1673 roku oraz „Informacyja potrzebna bardzo Rzeczypospolitej 1671 o prawie własnym i dziedzicznym, które ma Rzeczpospolita do Spisza i części ziemie węgierskiej, przeciwko pretensyjom Cesarza JM, tudzież jako wiele Rzeczypospolitej należy na utrzymaniu tego kraju”, oprac. K. Przyboś, Kraków 2010.
• Opracowania
• M. Bizoňová, Spoločnosť Ježišova a jej charakteristika, [w:] K počiatkom jezuitov na Spiši. Ján Voško – z reštaurátorskej tvorby, red. M. Novotná, Levoča 2013, s. 9-35.
• I. Chalupecký, Provincia spišských 16 miest I. Grófský archív (1224) 1412-1774. Čiastkový inventár, [Levoča] 1968.
• A. Divéky, Dzieje przyłączenia miast spiskich do Węgier w roku 1770, Zamość 1921.
• W. Felczak, Historia Węgier, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1983.
• F. Fetko, Kapitola k dejinám hradu Ľubovňa v 18. storoči, „Zeszyty sądecko-spiskie”, R. 3, 2008, s. 131-135.
• M. Gotkiewicz, Reformacja i kontrreformacja na Spiszu, „Nasza Przeszłość”, R. 7, 1958, s. 73-94.
• R. Grzesik, Małżeństwo Judyty, córki Bolesława Krzywoustego z Kolomanem czyli o utracie Spisza przez Polskę, „Z minulosti Spiša”, R. 7-8, 1999-2000, s. 15-27.
• M. Kohútová, Biała Spiska według wykazu z 1773 roku, „Zeszyty sądecko spiskie”, R. 3, 2008, s. 136-138.
• A. Körmendy, Struktura społeczno-gospodarcza średniowiecznego Spiszu (Przegląd problematyki i dorobku historiografii węgierskiej), [w:] Terra Scepusiensis. Stan badań nad dziejami Spiszu, red. R. Gładkiewicz, M. Homza, M. Pułaski, M. Slivka, Levoča-Wrocław 2003, s. 269-274.
• J. Krivošová, M. Tesák, D. Veselý, Lutheran Churches in Slovakia, Liptovský Mikuláš 2001.
• J. Kurtyka, Starostwo spiskie (1412-1769/70), [w:] Terra Scepusiensis. Terra Scepusiensis. Stan badań nad dziejami Spiszu, red. R. Gładkiewicz, M. Homza, M. Pułaski, M. Slivka, Levoča-Wrocław 2003, s. 487-534.
• M. Marcinowska, Lubomirscy. Starostowie sądeccy i spiscy, Nowy Sącz 1998.
• T. E. Modelski, Spory o południowe granice diecezji krakowskiej od strony Spisza (w. XIII-XVIII), Zakopane 1928.
• J. Radziszewska, Levoča i jej polonica, „Studia Historyczne”, R. 16, 1973, s. 585-592.
• J. Radziszewska, Studia spiskie, Katowice 1985.
• J. Radziszewska, Studia z dziejów ustroju Spisza, Katowice 1969.
• H. Ruciński, Dzieje polityczne Spiszu do końca XV wieku, [w:] Terra Scepusiensis. Stan badań nad dziejami Spiszu, red. R. Gładkiewicz, M. Homza, M. Pułaski, M. Slivka, Levoča-Wrocław 2003, s. 275-306.
• T. M. Trajdos, Reformacja i kontrreformacja na Spiszu, [w:] Terra Scepusiensis. Stan badań nad dziejami Spiszu, red. R. Gładkiewicz, M. Homza, M. Pułaski, M. Slivka, Levoča-Wrocław 2003, s. 467-486.
• W. Wilczek, Starostwo spiskie, [w:] Mapa starosta spiskiego Franciszka Floriana Czakiego (1762), red. Z. Ładygin, Zakopane 2013, s. 23-55.
• Z. Zielińska, Poniatowski Kazimierz, [w:] Polski słownik biograficzny, t. 27, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1983, s. 444-453.