Polsko-żydowskie pogranicze językowe – stan i perspektywy badań

• Authors: Krasowska Anna

Title variants

EN

The Polish-Jewish language borderland – the state and perspectives of research

• Languages of publication: PL EN

Abstracts

PL

Polsko-żydowskie pogranicze językowe powstało w wyniku zetknięcia się ograniczonej terytorialnie jednojęzycznej kultury polskiej z wielojęzyczną i aterytorialną kulturą żydowską. W wyniku tego zetknięcia doszło do szeregu interferencji językowych, a także do ukształtowania się socjolektu mieszanego (polszczyzny Żydów) i języka mieszanego (jidysz – zgodnie z teorią slawocentryczną). Artykuł poświęcony jest omówieniu stanu polskich rozważań nad wzajemnymi wpływami polsko- -żydowskimi w dziedzinie językowej i ogólnemu zarysowaniu perspektyw badawczych, zwłaszcza w obrębie socjolingwistyki historycznej i dialektologii kontrastywnej.

EN

The Polish-Jewish language borderland was created as a result of the meeting of the territorially limited monolingual Polish culture with the multilingual and aterritorial Jewish culture. As a result of this encounter, a number of linguistic interferences and a mixed sociolect (Jewish Polish) and mixed language (Yiddish – according to the Slavocentric theory) emerged. This article discusses the state of Polish reflections on the mutual Polish-Jewish influences in the linguistic field and outlines general research perspectives, especially in the context of historical sociolinguistics and contrastive dialectology.

Keywords

PL

pogranicze językowe; język hebrajski; język jidysz; polszczyzna Żydów

EN

language borderland; Hebrew; Yiddish; Polish language of Jews

• Publisher: Łódzkie Towarzystwo Naukowe, Stowarzyszenie
• Journal: Rozprawy Komisji Językowej ŁTN
• Year: 2019
• Volume: LXVII
• Pages: 149-171

Contributors

author

Krasowska Anna

• Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie, Wydział Nauk Humanistycznych, Katedra Językoznawstwa Historycznego

References

• Adalberg Samuel, 1890, Przysłowia żydowskie, „Wisła”, nr 4, s. 166–187.
• Adamczyk Angelika, 2018, Hebrew and Polish: Mutual Influences and Their Contribution in Creating Polish Criminal’s Jargon, „Polish Political Science Yearbook”, vol. 47, s. 424–435.
• Altbauer Mosze, 1929, O błędach ortograficznych i gramatycznych w zadaniach polskich Żydów przemyskich, „Język Polski”, R. IV, s. 105–110; R. V, s. 139–146.
• Altbauer Mosze, 1932, O słownictwie polskiem Żydów, „Miesięcznik Żydowski”, t. 2, s. 184–187.
• Altbauer Mosze, 2002, Wzajemne wpływy polsko-żydowskie w dziedzinie językowej, wyb. i oprac. M. Brzezina, Polska Akademia Umiejętności, Kraków.
• Beider Alexander, 2015, Origins of Yiddish Dialects, Oxford University Press, Oxford.
• Berkelhammer Wilhelm, 1924, Problem asymilacji, „Nowe Życie”, t. 2, z. 4–6, s. 284–289.
• Bieńkowska Danuta, 1990, Rola glos marginalnych w przekładzie Biblii J.J. Wujka, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Linguistica”, t. 23, s. 21–29.
• Brzezina Maria, 1986, Polszczyzna Żydów, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa.
• Brzezina Maria, 2000, Profesor Mosze Altbauer. 12 X 1904 – 15 X 1998. Sylwetka uczonego, „Studia Judaica”, R. 3, nr 1(5), s. 21–41.
• Brzezina-Strycharska Maria, 2009, Socjostylistyka a dzieje literatury polskiej. Studia nad stylizacją językową w utworach literackich, Collegium Colombinum, Kraków.
• Bułat Mirosława, 2008, „Cwiszn cwej teaters” – na pograniczu dwóch teatrów. Źródła jidysz w badaniach nad kontaktami międzykulturowymi w polskim teatrze – kilka przypomnień, szereg uzupełnień, w: E. Geller, M. Polit, red., Jidyszland – polskie przestrzenie, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa, s. 121–141.
• Ciesłowska Klaudia, 2017, Realizacja stylizacji na polszczyznę Żydów w angielskich przekładach „Meira Ezofowicza” Elizy Orzeszkowej, „Language and Literary Studies of Warsaw”, no. 7, s. 72–86, https://www.researchgate.
• net/publication/327034368_Language _and_Literary_Studies_of_Warsaw_vol_7_2017 (dostęp: 4.03.2019).
• Czyżewski Feliks, red., 2001, Język i kultura na pograniczu polsko-ukraińsko-białoruskim, Instytut Europy Środkowo-Wschodniej, Lublin.
• Czyżewski Feliks, Olejnik Marek, Pihan-Kijasowa Alicja, red., 2015, Pogranicza słowiańskie w opisach językoznawczych: w 110 rocznicę urodzin Profesora Władysława Kuraszkiewicza, Wydawnictwo Muzyczne Polihymnia, Lublin.
• Datner Helena, 2007, Ta i tamta strona. Żydowska inteligencja Warszawy drugiej połowy XIX wieku, Żydowski Instytut Historyczny, Warszawa.
• Długosz-Kurczab owa Krystyna, 1994, Biblizmy w języku staropolskim, „Napis”, seria I, s. 27–48.
• Dubisz Stanisław, Nagórko Alicja, red., 1994, Granice i pogranicza – język i historia. Materiały z międzynarodowej konferencji naukowej, Elipsa Dom Wydawniczy, Warszawa.
• Dulewiczowa Irena, 1992, Problem wewnętrznej granicy języka na tle słowiańskich badań porównawczych, w: K. Handke, red., Słowiańskie pogranicza językowe, Polska Akademia Nauk, Warszawa, s. 37–43.
• Dyhr Morgens, Zint Ingeborg, 1988, Lubliner Jiddisch: ein Beitrag zur Sprache und Kultur des Ostjiddischen im 20. Jahrhundert anhand eines Idiolekts, Niemeyer Verlag, Tübingen.
• Elyada Aya, 2012, A Goy who Speaks Yiddish. Christians and the Jewish Language in Early Modern Germany, Stanford University Press, Stanford.
• Estreicher Karol, 1903, Szwargot więzienny, Księgarnia D.E. Friedleina, Kraków.
• Fałowski Adam, 2010, Czy bachur/bachor przybył do Polski ze Wschodu?, „LingVaria”, t. 2(10), s. 193–197.
• Gajek Michał, 2016, Wpływy polskie w jidysz według „History of the Yiddish Language” Maxa Weinreicha – przegląd i próby weryfikacji, „Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej”, t. 51, s. 88–118.
• Geller Ewa, 1993, Jidysz – język „mieszany”?, „Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej”, t. 30, s. 167–179.
• Geller Ewa, 1994, Jidysz – język Żydów polskich, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa.
• Geller Ewa, 1999, Hidden Slavic Structure in Modern Yiddish, w: W. Röll, red., Jiddische Philologie. Festschfrift für Erika Timm, Niemeyer Verlag, Tübingen, s. 65–90.
• Geller Ewa, 2001, Warschauer Jiddisch, Niemeyer Verlag, Tübingen.
• Geller Ewa, 2003, Rola badań slawocentrycznych w postrzeganiu języka jidysz, w: K. Pilarczyk, red., Żydzi i judaizm we współczesnych badaniach polskich, Polska Akademia Umiejętności, Kraków, s. 419–436.
• Geller Ewa, 2008, Spory o genezę języka jidysz, w: E. Geller, M. Polit, red., Jidyszland – polskie przestrzenie, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa, s. 17–43.
• Geller Ewa, 2010, The Polonization of Yiddish: A Path towards Language-shift?, „Jews and Slavs”, vol. 22, s. 95–108, https://www.academia.edu/31366035/Yiddish_a_Jewish_National_Language_at_100._Jews_and_Slavs_vol. 22 (dostęp: 30.10.2019).
• Geller Ewa, 2012, Inwieweit ist Jiddisch sprachtypologisch eine ‘warme’ Sprache, w: R. Hammel, M. Łaziński, red., Sprache im Kulturkontext. Festschrift für Alicja Nagórko, Peter Lang Verlag, Frankfurt nad Menem–Berlin–Berno, s. 397–420.
• Geller Ewa, 2013, Knaanic Glosses as Code-Switching Phenomenon, w: O. Bláha, L. Uličná, R. Dittman, red., Knaanic Language. Structure and Historical Background. Proceedings of a Conference Held in Prague on October 25–26, 2012, Academia, Prague, s. 108–128.
• Geller Ewa, Polit Monika, red., 2008, Jidyszland – polskie przestrzenie, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa.
• Gorlińska Dobrochna, 2015, Żydzi w administracji skarbowej polskich władców czasu rozbicia dzielnicowego, Societas Vistulana. Towarzystwo Naukowe, Kraków.
• Grudzińska Marta, 2003, Szyfr, „Scriptores”, nr 2, s. 72–75.
• Grycan Magdalena, 2013, O skomplikowanej sytuacji językowej polskich Żydów w międzywojniu, „Acta Philologica”, t. 44, s. 15–24.
• Harshav Benjamin, 2011, Wielojęzyczność, „Cwiszn”, nr 1–2, s. 7–9.
• Jagodzińska Agnieszka, 2008, Pomiędzy. Akulturacja Żydów Warszawy w drugiej połowie XIX wieku, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław.
• Jakimiszyn Anna, 2005, Statut krakowskiej gminy żydowskiej z roku 1595 i jego uzupełnienia, Księgarnia Akademicka, Kraków.
• Janiak Bronisława, 2004, Pogranicze językowe polsko-wschodniosłowiańskie (na podstawie fleksji ukraińskiej i polskiej gwary Niemirowa nad Bugiem), Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.
• Kamińska Maria, 1991, Stylizacja na polszczyznę Żydów w łódzkich tekstach mówionych, „Prace Językoznawcze”, nr 19, s. 78–82, http://www.sbc.org.pl/Content/82430/11.pdf (dostęp: 2.01.2019).
• Kahn Lily, Rubin Aaron D., red., 2017, Handbook of Jewish Languages, Brill, Leiden–Boston.
• Kasperek Jolanta, 2012, Stylizacja językowa na polszczyznę Żydów w utworze Karola Miarki „Mosiek Spekulant”, „Język w Komunikacji”, nr 2, s. 103–110, http://www.humanum.org.pl/ images/jwk/jwk2.pdf (dostęp: 2.01.2019).
• Labocha Janina, 1997, Polsko-czeskie pogranicze na Śląsku Cieszyńskim: zagadnienia językowe, Księgarnia Akademicka, Kraków.
• Kondrat Agata, [b.r.], Wpływ języków słowiańskich na jidysz, https://docplayer.pl/8720682-Dr-agata-kondrat-wplyw-jezykow-slowianskich-na-jidysz.html (dostęp: 18.03.2019).
• Kondrat Agata, 2008, Slawizmy leksykalne w polu semantycznym nazw ubiorów w języku jidysz, „Studia Germanica Gedanensia”, t. 17, s. 267–274.
• Kondrat Agata, 2013, Der jidischer schneiderer. Żydowsko-polski kontakt językowy na przykładzie pola semantycznego ‘krawiectwo’ w języku jidysz, rozprawa doktorska, Uniwersytet Warszawski, Warszawa.
• Krasowska Anna, 2019, Polszczyzna Żydów w szmoncesie kabaretowym. Zjawiska fonetyczne, w: K. Lisczyk, M. Maciołek, Społeczność w języku – język w społeczności, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice, s. 23–42.
• Kupf er Franciszek, Lewicki Tadeusz, oprac., 1956, Źródła hebrajskie do dziejów Słowian i niektórych innych ludów środkowej i wschodniej Europy. Wyjątki z pism religijnych i prawniczych XI–XIII w., Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław.
• Landau-Czajka Anna, 2006, Syn będzie Lech... O asymilacji Żydów w Polsce międzywojennej, Wydawnictwo Neriton, Instytut Historii Polskiej Akademii Nauk, Warszawa.
• Malec Maria, 2009, Dopisek onomastyczny do artykułu R. Rosoła o pochodzeniu wyrazu „bachor”, „Język Polski”, R. 84, z. 4–5, s. 336–338.
• Małocha-Krupa Agnieszka, 1994, Żydowskie zapożyczenia leksykalne w socjolekcie przestępczym, „Język a Kultura”, t. 10, s. 135–170. Migut Milena, 2003, Iwrit, „Scriptores”, nr 2, s. 75–77.
• Milewski Stanisław, 1971, Gwara przestępcza i jej przenikanie do języka ogólnego, „Poradnik Językowy”, z. 2, s. 91–101.
• Moszyński Leszek, 1994, Komentarz, w: H. von Rothe, F. Scholz, red., Biblia to jest Księgi starego i Nowego Przymierza. In der Übersetzung des Simon Budny, Nieśwież, Zasław 1571–1572. Herausgegeben von Hans Rothe und Friedrich Scholz. Księgi Nowego Przymierza Kto pospolicie Nowym Testamentem zową z wielką pracą y pilnym poprawieniem z Greckiego na Polski ięzyk przetłumaczone, seria „Biblia Slavica”, seria II „Polnische Bibeln”, Ferdinand Schöningh, Paderborn–München–Wien–Zürich.
• Nalewajko-Kulikow Joanna, 2009, Obywatel Jidyszlandu: rzecz o żydowskich komunistach w Polsce, Wydawnictwo Neriton, Warszawa.
• Nalewajko-Kulikow Joanna, 2011, Pochwała wielojęzyczności, „Cwiszn”, nr 1–2, s. 14–18.
• Ogonowski Jerzy, 2000, Uprawnienia językowe mniejszości narodowych w Rzeczypospolitej Polskiej 1918–1939, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa.
• Ohr[enstein] Jerzy, 1905, Polszczyzna w żargonie żydowskim, Drukarnia L. Straszewicza, Warszawa.
• Olszowy-Schlanger Judith, 2014, Fragmenty rękopisów hebrajskich w Bibliotece Jagiellońskiej i ich znaczenie dla badań historii intelektualnej Żydów krakowskich w średniowieczu, w: S. Gąsiorowski, red., Studia żydowskie w Polsce, Polska Akademia Umiejętności, Kraków, s. 149–161.
• Ożóg Kazimierz, 2010, Ślady kultury żydowskiej w języku polskim, „Kwartalnik Edukacyjny”, nr 6, s. 3–11.
• Panas Władysław, 1996, Pismo i rana. Szkice o problematyce żydowskiej w literaturze polskiej, Wydawnictwo Dabar, Lublin.
• Popowska-Tab orska Hanna, 1965, Dawne pogranicze językowe polsko-dolnołużyckie (w świetle danych toponomastycznych), Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław.
• Prokop-Janiec Eugenia, 1992, Międzywojenna literatura polsko-żydowska jako zjawisko kulturowe i artystyczne, Wydawnictwo Universitas, Kraków.
• Prokop-Janiec Eugenia, 2008, Pogranicze polsko-żydowskie: języki, kultury, literatury, w: E. Geller, M. Polit, red., Jidyszland – polskie przestrzenie, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa, s. 107–120.
• Prokop-Janiec Eugenia, 2013, Pogranicze polsko-żydowskie – topografie i teksty, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.
• Prokop-Janiec Eugenia, red., 2014, Polacy – Żydzi: kontakty kulturowe i literackie, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.
• Prokopczuk Oleg, red., 2001, Wschód – Zachód: pogranicze kultur: kultura, literaturoznawstwo, językoznawstwo. Materiały z II międzynarodowej konferencji naukowej, Słupsk 14–15.09.2000 r., Wydawnictwo Uczelniane Akademii Pomorskiej, Słupsk.
• Pryłucki Nojech, 1917, Nojech Prilutskis zamlbicher far jidiszn folklor, filologje un kultur-geszichte. Der konsonantizm, Najer Verlag, Warszawa.
• Rembiszewska Dorota K., Siatkowski Janusz, 2018, Pogranicze polsko-wschodniosłowiańskie: studia wyrazowe, Wydział Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa.
• Rosół Rafał, 2009, W sprawie etymologii rzeczownika „bachor”, „Język Polski”, R. 89, z. 4–5, s. 329–335.
• Ruta Magdalena, 2003, Pomiędzy dwoma światami: o Kalmanie Segalu, Księgarnia Akademicka, Kraków.
• Schorr Mojżesz, 1915, Język hebrajski w Polsce, w: H. Ułaszyn, red., Encyklopedia polska, t. 3, dz. III, cz. 2: Język polski i jego historia z uwzględnieniem innych języków na ziemiach polskich, Wydawnictwo Akademii Umiejętności, Warszawa–Lublin–Łódź, s. 425–438.
• Shmeruk Chone, 2011, Hebrajska – jidysz – polska. Trójjęzyczna kultura żydowska, „Cwiszn”, nr 1–2, s. 22–25.
• Siatkowski Janusz, 2017, Czesko-polskie pogranicze językowe w świetle ankiet Georga Wenkera, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa.
• Sinielnikoff Roxana, 1960, Narzędnik tautologiczny w poezji Juliana Tuwima, „Poradnik Językowy”, z. 5, s. 193–207.
• Siuciak Mirosława, 1994, Stylizacja wypowiedzi żydowskich w sztukach najpopularniejszych śląskich dramatopisarzy z drugiej połowy XIX wieku, w: A. Kowalska, red., Prace Językoznawcze, t. 22: Studia historycznojęzykowe, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice, s. 122–135.
• Sobczykowa Joanna, 2001, Myśl o języku w komentarzu biblijnym księdza Jakuba Wujka, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice.
• Stachowski Marek, 2010, Kilka uwag o kwestii żydowskich i słowiańskich źródeł polskiego „bachor”, „LingVaria”, t. 2(10), s. 185–192.
• Steckiewicz Marta, 2014, Echa żydowskiej ulicy. O obecności języka jidysz w kryminale retro, „Studia Judaica”, nr 1(33), s. 109–124.
• Straczuk Justyna, 1999, Język a tożsamość człowieka w warunkach społecznej wielojęzyczności: pogranicze polsko-litewsko-białoruskie, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa.
• Tazbir Janusz, 1991, Mity i stereotypy w dziejach Polski, Wydawnictwo Interpress, Warszawa.
• Tomal Maciej, 2008, Jidysz a hebrajski, w: E. Geller, M. Polit, red., Jidyszland – polskie przestrzenie, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa, s. 44–66.
• Ułaszyn Henryk, 1951, Język złodziejski, Łódzkie Towarzystwo Naukowe, Łódź.
• Weinreich Max, 1956, Yiddish, Kanaanic, Slavic: The Basic Relationships, w: M. Halle, red., For Roman Jacobson. Essays on the Occasion of his Sixtieth Birthday, Moution, The Hague, s. 622–632.
• Wexler Paul, 1991, Yiddish – the fifteenth Slavic language. A Study of Partial Language Shift from Judeo-Sorbian to German, „International Journal of the Sociology of the Language”, no. 91, s. 9–150.
• Wodziński Marcin, 2008, Jidysz a modernizacja. Język jidysz w myśli polskiej haskali i jej spadkobierców, w: E. Geller, M. Polit, red., Jidyszland – polskie przestrzenie, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa, s. 243–262.
• Woźniak Ewa, 2015, Polityka językowa państwa polskiego w okresie międzywojennym, „Socjolingwistyka”, t. 29, s. 7–20.
• Zielińska Anna, 2013, Mowa pogranicza. Studium o językach i tożsamościach w regionie lubuskim, Instytut Slawistyki Polskiej Akademii Nauk, Warszawa.
• Zieliński Konrad, 2010, Wokół akulturacji i asymilacji Żydów na ziemiach polskich,Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin.
• Żurek Sławomir J., 2008, Z pogranicza: szkice o literaturze polsko-żydowskiej, Katolicki Uniwersytet Lubelski, Lublin.
• Żurek Sławomir J., 2014, Czy język polski jest językiem żydowskim? O lingwistycznych dylematach poetów polsko-żydowskich dwudziestolecia międzywojennego, „Archiwum Emigracji”, z. 1–2(20–21), s. 23–33.