Na styku wyznań, narodów, kultur. Ewangelicy i katolicy na ziemiach polskich w XIX wieku i na początku XX wieku

• Authors: Stegner Tadeusz

Title variants

EN

At the Meeting Point of Confessions, Nations, and Cultures. Evangelicals and Catholics in the Polish Lands in the 19th Century and the Beginning of the 20th Century

• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

Styk ludności protestanckiej z przeważającą na polskich terenach ludnością katolicką miał miejsce w XIX wieku na trzech płaszczyznach: religijnej, narodowej i kulturowej. Protestanci i katolicy byli dla siebie obcy. Ich układy wartości na płaszczyźnie religijnej, kulturowej, a przeważnie i narodowej były odmienne. Ponadto ewangelickie i katolickie kręgi opiniotwórcze podkreślały wzajemne dystanse w celu umocnienia wiary. Bariery między nimi jednak nie były nieprzekraczalne, świadczą o tym dość liczne konwersje, małżeństwa mieszane, a także wzajemne akceptowanie swoich odmienności w szeregu środowiskach i przenikanie kultur. Przy czym obcość ewangelików i katolików, przeradzająca się nieraz w otwartą wrogość, była większa na ziemiach zaboru pruskiego niż w Królestwie Polskim czy na Śląsku Cieszyńskim. Większa u schyłku niż na początku XIX wieku. Decydujący wpływ na ten fakt miało narastanie na ziemiach polskich tendencji nacjonalistycznych, konfliktów narodowościowych, w tym przede wszystkim polsko-niemieckiego.

EN

The contact of the Protestant population with the prevailing Catholic population in the Polish territories in the nineteenth century took place on three levels: religious, national and cultural. Protestants and Catholics were strangers to each other. Their systems of values on the religious, cultural, and usually also national level were different. In addition, Evangelical and Catholic opinion-forming circles emphasized mutual distances in order to strengthen faith. Barriers between them, however, were not impassable, as evidenced by quite numerous conversions, mixed marriages, as well as mutual acceptance of their differences in a number of environments and the meeting of cultures. The alienness of Evangelicals and Catholics, often turning into open hostility, was greater in the territories of the Prussian partition than in the Kingdom of Poland or in Cieszyn Silesia. Larger in the end than at the beginning of the 19th century. Th e decisive influence on this fact was the growth of nationalist tendencies, nationalist conflicts, especially Polish-German ones, on the Polish territories.

Keywords

PL

Protestantyzm; katolicyzm; naród; kultura; wyznanie

EN

Protestantism; Catholicism; nation; culture; confession

• Publisher: Wydawnictwo Naukowe Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej w Warszawie
• Journal: Rocznik Teologiczny
• Year: 2018
• Volume: 03
• Pages: 303-346

Contributors

author

Stegner Tadeusz

References

• „Instrukcja Generalnego Konsystorza dla pastora obejmującego parafię.” Archiwum Główne Akt Dawnych (AGAD), Centralne Władze Wyznaniowe (CWW), 1510.
• „List ks. Otto z 1879 r. Korespondencja Kraszewskiego.” Biblioteka Jagielońska, rkps 6524 IV, T. 64.
• Naake-Nakęski, Wacław. 1930. „Pamiętnik warszawiaka.” T. 1. Rękopis, Biblioteka Narodowa.
• Woyde, Aleksander. „Zarys historii organizacji kościoła polskiego refromowanego,” Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego (BUW), rkps 1183 (dawne w-7).
• „Zażalenia przeciwko duchownym rzymsko-katolickim o znieważenie wyznania ewangelickiego.” Archiwum Główne Akt Dawnych (AGAD), Centralne Władze Wyznaniowe (CWW), 1105.
• Angerstein, Wilhelm Piotr, opr. 1897. Różnice między kościołami rzymsko-katolickim i ewangelicko-augsburskim. Warszawa: W. Mietke.
• Angerstein, Wilhelm Piotr. 1872. Popularna symbolika czyli krótki wykład istniejących różnic pomiędzy kościołami rzymsko-katolickim a ewangelicko-augsburskim czyli luterskim i reformowanym. Warszawa: nakładem autora.
• Baranowski, Bohdan. 1960. Początki i rozpowszechnienie uprawy ziemniaków na ziemiach środkowej Polski. Łódź-Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
• Bartsch, Henryk Leopold. 1885. Mowy przygodne i trzy kazania. Warszawa: Skład Główny w księgarni E. Wende i spółka.
• Buława, Edward. 1991. „Uwikłania światopoglądu Pawła Stalmacha.” Pamiętnik Cieszyński 3.
• Bursche, Juliusz. 1903. „Imię Pius.” Zwiastun Ewangeliczny (10).
• Chętnik, Adam. 1939. Mazurskim szlakiem. Łomża: Biblioteka Dobrych Książek.
• Chlebowczyk, Józef. 1966. Wybory i świadomość społeczna na Śląsku Cieszyńskim w drugiej połowie XIX wieku. Kraków: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
• Chwalba, Andrzej. 2000. Historia Polski 1795-1918. Kraków: Wydawnictwo Literackie.
• „Czym jesteśmy i czym być powinniśmy.” 1899. Zwiastun Ewangeliczny (2).
• „Dokąd dążymy.” 1864. Zwiastun Ewangeliczny (11).
• Dzikowski, Stanisław. 1946. Niemiec wyszydzony.Warszawa: Ludwik Fiszer i Józef Kubicki.
• „Encyklika papieża Piusa IX.” 1868. Zwiastun Ewangeliczny (11).
• Galicz, Jan. 1937. Z minionych lat. Przyczynki do historii ruchu narodowego na Śląsku Cieszyńskim. Cieszyn: „Dziedzictwo bł. Jana Sarkandra”.
• Gazeta Grudziącka 1899 (42).
• Godlewski, Marceli. 1904. Prawdziwa różnica między nauką Kościoła Rzymsko-Katolickiego a nauką wyznania protestanckiego. Warszawa: Wydawnictwo Kroniki Rodzinnej.
• Godlewski, Marceli. 1904. W obronie Kościoła. Warszawa: Skład główny Księgarni „Kroniki Rodzinnej”.
• Gojniczek, Wacław i Ryszard Kaczmarek. 2017. „Kościoły i podziały diecezjalne od wojen śląskich do czasów spółczesnych.” W 500 lat Reformacji na Górnym Śląsku, red. Wacław Gojniczek, Ryszard Kaczmarek, 41-86. Katowice: Instytut Badań Regionalnych Biblioteki Śląskiej.
• Grzegorzewski, Jan. 1884. „Ze Szlązka. Zgoda a wybory szlązkie.” Kraj (30).
• Hirszowski, Władysław. 1905. „Język w kościele.” Kurier Narodowy (24).
• Hoesick, Ferdynand. 1959. Powieść mojego życia. T. 1. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
• Hulka-Laskowski, Paweł. 1938. Pięć wieków herezji. Wypisy z literatury polskiej. Warszawa: Spółdzielnia Księgarska – Wydawnictwo „Słowo” – Fundusz Wydawniczy im. Seniora L. J. Everta.
• „Ilu jest Polaków-ewangelików w Królestwie, na Litwie i na Rusi.” 1906. Zwiastun Ewangeliczny (5).
• Jabłońska-Deptuła, Ewa. 1990. „Religijność i patriotyzm doby powstań.” W Uniwersalizm i swoistość kultury polskiej, red. Jerzy Kłoczowski. T. II. Lublin: Redakcja Wydawnictw KUL.
• Jasiński, Grzegorz. 1993. „Duchowieństwo mazurskie w II połowie XIX wieku.” W Zagadnienia narodowościowe w Prusach Wschodnich w XIX i XX wieku, red. Janusz Jasiński. Olsztyn: Ośrodek Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego.
• Jasiński, Grzegorz. 1994. Mazurzy w w drugiej połowie XIX wieku. Olsztyn: Ośrodek Badań Naukowych im. Wojciecha Kostrzyńskiego.
• Jasiński, Grzegorz. 2003. Kościół ewangelicki na Mazurach w XIX wieku (1817-1914). Olsztyn: Towarzystwo Naukowe Ośrodka Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego.
• Jasiński, Grzegorz. 2017. „Diecezja Mazurska Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w latach 1945-2017.” W W 500-lecie Reformacji (1517-2017). Z dziejów kościołów ewangelickich w dawnych Prusach Królewskich i Książęcych, t. II: Tereny dawnych Prus Książęcych, red. Jarosław Kłaczkow, Grzegorz Jasiński, Piotr Birecki, 519–540. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek.
• Jezierski, Andrzej et al., red. 1994. Historia Polski w liczbach. Ludność i terytorium. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny. Katowice 1966, 1-323.
• Kłaczkow, Jarosław. 2013. „Konfirmacja w życiu religijnym wiernych Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego.” W Religia a społeczeństwo Drugiej rzeczpospolitej, red. Tadeusz Stegner (Metamorfozy społeczne 5). Warszawa: Instytut Historii PAN.
• „Konfesja Augsburska.” 1999. W Wyznania wiary. Protestantyzm, red. Zbigniew Pasek. Kraków: Media-Press.
• Kończyński, Józef. 1911. Stan moralny społeczeństwa polskiego, Warszawa: Zapomoga Kasy im. J. Mianowskiego.
• Kozyr-Kowalski, Stanisław. 1984. „Weberowska socjologia religii a teoria społeczeństwa jako całości.” W Max Weber, Szkice z socjologii religii, 7-68. Warszawa: Książka i wiedza.
• Kubisz, Jan. 1928. Pamiętnik starego nauczyciela. Cieszyn: Wydawnictwo Towarzystwa Ewangelickiego w Cieszynie.
• „Nieco ze statystyki.” 1875. Przegląd Katolicki (1).
• Olszewski, Daniel. 1996. Ks. Ignacy Kłopotowski. Życie i apostolat. Warszawa: Wydawnictwo Sióstr Loretanek.
• Ossowka, Maria. 1985. Moralność mieszczańska. Warszawa: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
• Otto, Leopold. 1865. Marcin Luter. Doktor świętej teologii. Warszawa: Gebethner i Wolff .
• Otto, Leopold. 1878. „Przedmowa.” W Mniejszy katechizm Marcina Lutra, red. Leopold Otto. Cieszyn: Feitzinger.
• „Pamiętniki Pawła Stalmacha.” 1910 W Emanuel Grim, Paweł Stalmach, jego życie i działalność w świetle prawdy. Cieszyn: „Dziedzictwo bł. Jana Sarkandra”.
• Piotrowski, Rufi n. 1983. Pamiętnik z pobytu na Syberii. T. III. Kraków.
• Prus, Bolesław. 1970. Kroniki. T. 20. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy.
• Pruss, W. 1976. „Leszno – jurydyka, ulica, kościół.” Jednota (7–8).
• „Przegląd Tygodniowy.” 1902. Przegląd Katolicki (8).
• Reymont, Władysław. 1977. Chłopi. T. II. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy.
• Reymont, Władysław. 2004. Ziemia obiecana. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
• Schumann, Frank. Brw. Luther Heute. Berlin.
• Sienkiewicz, Henryk. 2003. W pustyni i w puszczy. Warszawa: Prószyński i S-ka.
• Stegner, Tadeusz. 1991. „Pastorzy ewangeliccy w Królestwie Polskim.” W Inteligencja polska XIX i XX wieku, red. Ryszarda Czepulis -Rastenis, t. 6, 107–146. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
• Stegner, Tadeusz. 1993. „Protestanccy przemysłowcy Warszawy.” W Image przedsiębiorcy gospodarczego w Polsce w XIX i XX wieku, red. Ryszard Kołodziejczyk, 151–161. Warszawa: IH PAN.
• Stegner, Tadeusz. 1994. „Więź wyznaniowa a narodowa.” W Naród i religia, red. Tadeusz Stegner. Gdańsk: Granit.
• Stegner, Tadeusz. 1998. „Żony pastorów i ich rola w kształtowaniu kultury dnia codziennego społeczności protestanckich w Królestwie Polskim w XIX wieku.” W Kobieta i kultura życia codziennego wiek XIX i XX, pod red. Agaty Żarnowskiej i Andrzeja Szwarca, 335–349. Warszawa: Wydawnictwo DiG.
• Stegner, Tadeusz. 2000. Bóg, protestantyzm, Polska. Biografi a pastora Leopolda Marcina Otto (1819-1882). Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego – Oficyna Ferberiana.
• Stegner, Tadeusz. 2002. „Polscy protestanci wobec instytucji papiestwa w XIX i XX wieku.” W Posłannictwo biskupa Rzymu, red. Jacek Jezierski. Olsztyn: Hosianum.
• Stegner, Tadeusz. 2009. „Z opowieści mojej babci. Obraz pierwszej i drugiej wojny światowej w relacjach Marty Stegner wysłuchanych przez wnuka Tadeusza Stegnera.” W Pamięć historyczna kobiet, red. Marek Przeniosło, Katarzyna Sierakowska. Kielce: Wydawnictwo Uniwersytetu Humanistyczno-Przyrodniczego Jana Kochanowskiego.
• Stomma, Ludwik. 1986. Antropologia kultury wsi polskiej XIX wieku. Warszawa: Instytut Wydawniczy PAX.
• Toeppen, Max. 1995. Historia Mazur. Przyczynek do dziejów krainy i kultury pruskiej, Olsztyn: Wspólnota Kulturowa Borussia.
• „Towarzystwo biblijne.” 1863., Przegląd Katolicki (9).
• Wajda, Kazimierz. 1991. „Polski obraz Niemców i niemiecki obraz Polaków w publicystyce obu krajów w latach 1871-1914.” W Polacy i Niemcy. Z badań nad kształtowaniem heterostereotypów etnicznych, red. Kazimierz Wajda, 45–86. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek.
• Wapiński, Roman. 1994. „Kształtowanie się stereotypu Polaka-katolika.” W Naród i religia, red. Tadeusz Stegner, 17–33. Gdańsk: Granit.
• „Zbór ewangelicko-augsburski łomżyński.” 1865. Zwiastun Ewangeliczny (20).
• Znaniecki, Florian. 1931. „Studia nad antagonizmami do obcych.” Przegląd Socjologiczny I (2–4).