O użyteczności kategorii dyspozytywu w badaniach społecznych

• Authors: Magdalena Nowicka

Title variants

EN

On the Usefulness of the Category of Dispositive in Social Research

• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

Celem artykułu jest krytyczna refleksja nad pojęciem dyspozytywu u Michela Foucaulta i jego aplikacją do badań społecznych. Dyspozytyw oznacza heterogeniczną kompozycję dyskursywnych i niedyskursywnych elementów rzeczywistości społecznej połączonych dynamicznymi relacjami władzy. Od dwóch dekad w ramach postfoucaultowskiej analizy dyskursu podejmowane są próby operacjonalizacji kategorii dyspozytywu. Jako kategoria analityczna dyspozytyw odnosi się do mechanizmów społecznie rozproszonej władzy, które można badać empirycznie na podstawie danych dyskursywnych i niedyskursywnych. Rezultatem zainteresowania dyspozytywem jest perspektywa badawcza analizy dyspozytywu. W artykule prezentowane są główne założenia tej perspektywy i typologia zastosowań Foucaultowskiej kategorii dyspozytywu w badaniach empirycznych, zilustrowana przykładami prac niemieckich i polskich badaczy. Prezentacji towarzyszy namysł nad niekonsekwencjami i ograniczeniami tego podejścia metodologicznego.

EN

The aim of this paper is a critical reflection on Michel Foucault’s concept of dispositive and its application in social research. Dispositive means a heterogenic composition of discursive and non-discursive elements of social reality linked together with the dynamic relations of power. Since two decades in the frames of post-Foucauldian discourse analysis the attempts at operationalizing the category of dispositive have been made. As an analytical category dispositive refers to the mechanisms of socially dispersed power, which can be studied empirically on the basis of discursive and non-discursive data. A research perspective of dispositive analysis has emerged as a result of an interest in dispositive. This paper presents the main guidelines of this perspective, as well as a typology of applications of the Foucauldian category of dispositive in empirical research, illustrated with chosen examples of German and Polish scholars’ works. This presentation is accompanied by a consideration of inconsistencies and deficiencies of such methodological approach.

Keywords

PL

analiza dyskursu; analiza dyspozytywu; dyspozytyw; Michel Foucault; władza

EN

Discourse Analysis; Dispositive; Dispositive Analysis; Michel Foucault; Power

• Publisher: Uniwersytet Łódzki. Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego
• Journal: Przegląd Socjologii Jakościowej
• Year: 2016
• Volume: 12
• Issue: 1
• Pages: 170-191

Contributors

author

Magdalena Nowicka

• Uniwersytet Łódzki

References

• Agamben Giorgio (2010) Czym jest urządzenie? [w:] Agamben. Przewodnik Krytyki Politycznej. Przełożył Jakub Majmurek i in. Warszawa: Wydawnictwo Krytyki Politycznej, s. 72–90.
• Angermüller Johannes (2010) Widerspenstiger Sinn. Skizze eines diskursanalytischen Forschungsprogramms nach dem Strukturalismus [w:] Silke van Dyk, Johannes Angermüller, Hrsg., Diskursanalyse meets Gouvermentalitätsforschung. Perspektiven auf das Verhältnis von Subjekt, Sprache, Macht und Wissen. Frankfurt, New York: Campus, s. 71–100.
• Baudry Jean-Louis (1978) L’Effet cinéma. Paris: Albatros.
• Blumer Herbert (2007) Interakcjonizm symboliczny. Perspektywa i metoda. Przełożyła Grażyna Woroniecka. Kraków: NOMOS.
• Bröckling Ulrich, Krasmann Susanne (2010) Ni méthode, ni approche. Zur Forschungperspective der Gouvernementalitätsstudien – mit einem Seitenblick auf Konvergenzen und Divergenzen zur Diskursforschung [w:] Silke van Dyk, Johannes Angermüller, Hrsg., Diskursanalyse meets Gouvermentalitätsforschung. Perspektiven auf das Verhältnis von Subjekt, Sprache, Macht und Wissen. Frankfurt, New York: Campus, s. 23–42.
• Busch Dominic (2013) Im Dispositiv interkultureller Kommunikation. Dilemmata und Perspektiven eines interdisziplinären Forschungsfeld. Bielefeld: transcript.
• Bussolini Jeffrey (2010) What Is a Dispositive? „Foucault Studies”, no. 10, s. 85–107.
• Bührmann Andrea D., Schneider Werner (2008) Vom Diskurs zum Dispositiv. Eine Einführung in die Dispositivanalyse. Bielefeld: transcript.
• Caborn Joannah (2007) On the Methodology of Dispositive Analyses. „Critical Approaches to Discourse Analysis Across Disciplines”, no. 1, s. 112–123.
• Coté Mark (2011) What Is a Media Dispositif? Compositions With Bifo. „Journal of Communication Inquiry”, no. 4, s. 378–386.
• Cruikshank Barbara (1999) The Will to Empower. Democratic Citizens and Other Subjects. Ithaca: Cornell University Press.
• Czyżewski Marek (2009) Między panoptyzmem i „rządomyślnością” – uwagi o kulturze naszych czasów. „Kultura Współczesna”, nr 2, s. 83–95.
• Czyżewski Marek (2012) Wiedza specjalistyczna i praktyka społeczna – przemiany i pułapki [w:] Arkadiusz Jabłoński, Jan Szymczyk, Mariusz Zemło, red., Kontrowersje dyskursywne. Między wiedzą specjalistyczną a praktyką społeczną. Lublin: Wydawnictwo KUL, s. 71–93.
• Dean Mitchell (1999) Govermentality: Power and Rule in Modern Society. London: Sage.
• Deleuze Gilles (1992) What Is a Dispositif? [w:] Timothy J. Armstrong, ed., Michel Foucault Philosopher. New York: Routledge, s. 159–168.
• Denniger Tina i in. (2010) Die Regierung des Alter(n)s. Analysen in Spannungsfeld von Diskurs, Dispositiv und Disposition [w:] Silke van Dyk, Johannes Angermüller, Hrsg., Diskursanalyse meets Gouvermentalitätsforschung. Perspektiven auf das Verhältnis von Subjekt, Sprache, Macht und Wissen. Frankfurt, New York: Campus, s. 207–236.
• Dorer Johanna (1999) Das Internet und die Genealogie des Kommunikationsdispositivs. Ein medientheoretischer Ansatz nach Foucault [w:] Andreas Hepp, Reiner Winter, Hrsg., Kultur – Medien – Macht. Cultural Studies und Medienanalyse. Wiesbaden: VS Verlag, s. 295–305.
• Dölemeyer Anne, Rodatz Matthias (2010) Diskurse und die Welt der Ameisen. Foucault mit Latour lesen (und umgekehrt) [w:] Robert Feustel, Maximilian Schochow, Hrsg., Zwischen Sprachspiel und Methode. Perspektiven der Diskursanalyse. Bielefeld: transcript, s. 197–220.
• Elia-Borer Nadja, Sieber Samuel, Tholen Georg Christopher, Hrsg., (2011) Blickregime und Dispositive audiovisueller Medien, Bielefeld: transcript.
• Foucault Michel (1994) La volonté de savoir [w:] Dits et écrits, tom II. Paris: Gallimard, s. 240–244.
• Foucault Michel (1995) Historia seksualności. Przełożyli Bogdan Banasiak, Tadeusz Komendant, Krzysztof Matuszewski. Warszawa: Czytelnik.
• Foucault Michel (1998) Trzeba bronić społeczeństwa. Przełożyła Małgorzata Kowalska. Warszawa: Wydawnictwo KR.
• Foucault Michel (2000) Filozofia, historia, polityka. Wybór pism. Przełożyli Damian Leszczyński, Lotar Rasiński. Warszawa, Wrocław: Wydawnictwo Naukowe PWN.
• Foucault Michel (2003) Le pouvoir psychiatrique. Cours au Collège de France 1973–1974. Paris: Gallimard Seuil.
• Foucault Michel (2010) Bezpieczeństwo, terytorium, populacja. Przełożył Michał Herer. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
• Foucault Michel (2011) Narodziny biopolityki. Przełożył Michał Herer. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
• Foucault Michel i in. (1994) Le jeu de Michel Foucault [w:] Dites et écris, tom III. Paris: Gallimard, s. 298–329.
• Franczak Karol (w druku) Kultura jako źródło zysku? Etos kreatywności i współczesny dyskurs modernizacyjny. „Przegląd Socjologiczny”.
• Han Byung-Chul (2014) Psychopolitik. Neoliberalismus und die neuen Machttechniken. Frankfurt am Main: S. Fischer.
• Jäger Siegfried (2012) Kritische Diskursanalyse. Eine Einführung. Duisburg: Edition DISS.
• Keller Reiner (1998) Müll. Die gesellschaftliche Konstruktion des Wertwollen. Opladen: Westdeutscher Verlag.
• Keller Reiner (2005) Wissenssoziologische Diskursanalyse. Grundlegung eines Forschungsprogramms. Wiesbaden: VS Verlag.
• Kessler Frank (2003) La cinématographie comme dispositif (du) spectaculaire. „Cinémas”, no. 1, s. 21–34.
• Kumięga Łukasz (2012) Medien im Spannungsfeld zwischen Diskurs und Dispositiv [w:] Philipp Dreesen, Łukasz Kumięga, Constanze Spieß, Hrsg., Mediendiskursanalyse. Diskurse-Dispositive-Medien-Macht. Wiesbaden: VS Verlag, s. 25–45.
• Kumięga Łukasz (2013) Rechtsextremistischer Straßendiskurs in Deutschland. Frankfurt am Main: Peter Lang Verlag.
• Lemke Thomas, Krasmann Susanne, Bröckling Urlich (2000) Gouvermementalität, Neoliberalismus und Selbsttechnologien. Eine Einleitung [w:] Gouvernementalität der Gegenwart. Studien zur Ökonomisierung des Sozialen. Frankfurt am Main: Suhrkamp , s. 7–39.
• Link Jürgen (2006) Dispositiv und Interdiskurs. Mit Überlegungen zum Dreieck Foucault – Bourdieu – Luhmann [w:] Clemens Kammler, Rolf Parr, Hrsg., Foucault in den Kulturwissenschaften. Eine Bestandsaufnahme. Heidelberg: Synchron, s. 219–238.
• Link Jürgen (2008) Dispositiv [w:] Clemens Kammler, Rolf Parr, Ulrich Johannes Schneider, Hrsg., Foucault-Handbuch. Leben – Werk – Wirkung. Stuttgart, Weimar: J.B. Metzler, s. 237–242.
• Lyotard Jean-François (1994) Des dispositifs pulsionnels. Paris: Gallimard.
• Negri Antonio (2011) W poszukiwaniu Rzeczy-pospolitej. „Praktyka Teoretyczna”, nr 4, s. 11–18.
• Niediek Imke (2010) Das Subjekt im Hilfesystem. Eine Studie zur Individuellen Hilfeplanung im Unterstützten Wohnen für Menschen mit einer geistigen Behinderung. Wiesbaden: VS Verlag.
• Nowicka Magdalena (2011) ‘Urządzenie’, ‘zastosowanie’, ‘układ’ – kategoria dispositif u Michela Foucaulta, jej tłumaczenia i ich implikacje dla postfoucaultowskich analiz władzy. „Przegląd Socjologii Jakościowej, nr 2, s. 94–110.
• Ostrowicka Helena (2012) Urządzanie młodzieży. Studium analityczno-krytyczne. Kraków: Impuls.
• Ostrowicka Helena (2013) Dyskurs pedagogiczny jako element urządzania młodzieży. „Teraźniejszość – Człowiek – Edukacja”, nr 2, s. 49–73.
• Peeters Hugues, Charlier Philippe (1999) Contributions à une théorie du dispositif. „Hermès”, no. 25, s. 15–23.
• Raffnsøe Sverre, Gudmand-Høyer Marius, Thaning Morten (2011) Foucault. München: Wilhelm Fink.
• Reckwitz Andreas (2008) Subject. Bielefeld: transcript.
• Reckwitz Andreas (2013) Die Erfindung der Kreativität. Zum Prozess gesellschaftlicher Ästhetisierung. Frankfurt am Main: Suhrkamp.
• Schneider Werner, Hirseland Andreas (2005) Macht – Wissen – gesellschaftliche Praxis [w:] Reiner Keller i in., Hrsg., Die diskursive Konstruktion von Wirklichkeit. Konstanz: UVK, s. 251–275.
• Sieber Samuel (2014) Macht und Medien. Zur Diskursanalyse des Politischen. Bielefeld: transcript.
• Thiele Matthias (2015) Vom Medien-Dispositiv zum Dispositiv-Netze-Ansatz [w:] Julius Othmer, Andreas Weich, Hrsg., Medien – Bildung – Dispositive. Beiträge zu einer interdisziplinären Medienbildungsforschung. Wiesbaden: VS Springer, s. 87–108.
• Traue Boris (2014) Dispositiv [w:] Daniel Wrana i in., Hrsg., DiskursNetz. Wörterbuchder interdisziprinären Diskursforschung. Frankfurt am Main: Suhrkamp, s. 124–125.
• Truschkat Inga (2008) Kompetenzdiskurs und Bewerbungsgespräche – Eine Dispositivanalyse (neuer) Rationalitäten sozialer Differenzierung. Wiesbaden: VS Verlag.
• van Dyk Silke, Angermüller Johannes (2010) Diskursanalyse meets Gouvermentalitätsforschung. Zur Einführung [w:] Diskursanalyse meets Gouvermentalitätsforschung. Perspektiven auf das Verhältnis von Subjekt, Sprache, Macht und Wissen. Frankfurt, New York: Campus, s. 7–21.