O pochodzeniu i rozwoju semantycznym leksemu pluta jako przykładzie zbieżności polsko-wschodniosłowackich w leksyce meteorologicznej

• Authors: Pogwizd Szymon

Title variants

EN

Etymology and the semantic development of the word pluta (‘wet weather’) – an example of parallels in meteorological terminology in the Polish language and in the East Slovak dialect

• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

W tekście jest omawiany przykład jednostki leksykalnej wspólnej dla języka polskiego oraz dialektów wschodniosłowackich. Analiza leksykalno-semantyczna pol. pluta ‘deszczowa pogoda’ oraz wsch.-sła. pľuta/pluta ‘ts.’ jest przeprowadzana na tle ogólnosłowiańskim. W badaniach wykorzystuje się materiał słownikowy, atlasy językowe oraz kartoteki słowników. Oprócz podstawowego znaczenia określającego niepogodę leksem nazywa także obiekty i zjawiska związane z wodą, wilgocią, np. brody, kałuże, niewielkie stawy, jeziorka, powódź. Stanowi również podstawę niektórych hydronimów. W artykule porusza się zagadnienie etymologii. Praformę stanowi *pľuta, która wywodzi się od pie. rdzenia *pleu̯- ‘płynąć, ciec, wylewać’. Wyraz zestawia się z kontynuantami pokrewnego homonimu psł. *pluta. Płnsłow. *pľuta ma znacznie ograniczony zasięg. Mając na uwadze możliwość pożyczki do języków ukraińskiego i białoruskiego oraz niejednoznaczną etymologię dłuż. plut/pluta, można uznać, że wyraz najprawdopodobniej stanowi wspólną, polsko-wschodniosłowacką innowację leksykalno-semantyczną.

EN

The text discusses an example of a lexical unit which is common to the Polish language and the eastern Slovak dialect. A lexical-semantic analysis of the Polish pluta ‘wet weather’ and the East Slovak pľuta/pluta ‘idem’ is conducted in the all-Slavic context. Research utilizes dictionary materials, linguistic atlases and index cards of dictionaries. Apart from the basic meaning which denotes wet weather, the lexeme also refers to objects and phenomena associated with water, wetness, e.g. fords, puddles, small ponds, little lakes, floods. It is also the basis of certain hydronyms. The article discusses the problem of etymology. The proto-form is constituted by *pľuta, which is derived from the PIE root *pleu̯- ‘to flow, to stream, to overflow’. The word is compared with the descendants of the cognate Proto-Slavic homonym *pluta. The northern Slavic *pľuta has a much more limited range. Considering the possibility of borrowing to the Ukrainian and the Belarusian language and the ambiguous etymology o the Lower Sorbian plut/pluta, the word in question most likely constitutes a common Polish-eastern Slovak lexical-semantic innovation.

Keywords

PL

pluta; dialekty wschodniosłowackie; etymologia; terminologia meteorologiczna

EN

pluta; East Slovak dialects; etymology; meteorological terminology

• Publisher: Towarzystwo Miłośników Języka Polskiego
• Journal: Język Polski
• Year: 2021
• Volume: 101
• Issue: 3
• Pages: 113-121

Contributors

author

Pogwizd Szymon

• Instytut Slawistyki Polskiej Akademii Nauk, Warszawa

References

• ASJ: Atlas slovenského jazyka, red. A. Habovštiak, t. 4, Veda, Bratislava 1984.
• ASJKom: Atlas slovenského jazyka. Úvod – Komentáre – Dotazník – Indexy, red. A. Habovštiak, t. 4, Veda, Bratislava 1984.
• Bartoš, F. 1906: Dialektický slovník moravský, České akademie císaře Františka Josefa pro vědy, slovesnost a umění, Praha.
• Bednarczuk L. 2018: Początki i pogranicza polszczyzny, Lexis, Kraków.
• Belchnerowska HE VII: A. Belchnerowska, Die Namen der stehenden Gewässer im Zuflußgebiet der Ostsee zwischen unter Oder und Weichsel/Nazwy jezior w dorzeczu Bałtyku między dolną Odrą i dolną Wisłą, Franz Steiner Verlag, Stuttgart 1991.
• Biela J. 1882: Gwara zebrzydowska. Studyjum dyjalektologiczne, „Rozprawy i Sprawozdania z Posiedzeń Wydziału Filologicznego Akademii Umiejętności”, seria I, t. 9, Kraków, s. 149–217.
• Borek H. (red.) 1983: Hydronimia Odry. Wykaz nazw w układzie hydrograficznym, Instytut Śląski, Opole.
• Boryś W. 2005: Słownik etymologiczny języka polskiego, Wydawnictwo Literackie, Kraków.
• Brückner A. 1895: Średniowieczna poezya łacińska w Polsce, cz. 2, „Rozprawy Akademii Umiejętności. Wydział Filologiczny”, seria II, t. 7, s. 1–62.
• Brückner A. 1970: Słownik etymologiczny języka polskiego. Warszawa: Wiedza Powszechna.
• Buffa F. 2004: Slovník šarišských nárečí, Nauka – Gustav Moško, Prešov.
• Dzendzelìvsʹkij J.O. 1969: Ukraїns´ko – zahìdnoslov’âns´kì leksični paralelì, Naukova dumka, Kiїv.
• ESBM: Ètymalagìčny sloǔnìk belaruskaj movy, red. V.U. Martynaǔ, G.A. Cyhun, t. 1–14, Mìnsk: Navuka ì tehnika 1978–.
• ESUM: Etimologìčnij slovnik ukraїns′koї movi, red. O.S. Mel’ničuk, t. 1–6, Naukova dumka, Kiїv 1982–2012.
• Ferenčíková, A. 2005: Prší, prší, len sa leje, [w:] K. Balleková, M. Smatana (red.), Zo studnice rodnej reči, Veda Vydavateľstvo Slovenskej akadémie vied, Bratislava, s. 29–32.
• Grìnčenko B.D. 1958: Slovar′ ukraїns′koї movi, t. 1–4, wyd. 2, Vidavnictvo Akademìї Nauk URSR, Kiїv.
• HSBM: Gìstaryčny sloǔnìk belaruskaj movy, red. A.I. Žuraǔskì (t. 1–14), A.M. Bulyka (t. 15–37), Navuka ì tehnìka (t. 1–14), Belaruskaja Navuka (t. 15–37), Mìnsk 1982–2017.
• HSSJ: Historický slovník slovenského jazyka, red. M. Majtán, t. 1–7, Veda, Bratislava 1991–2008.
• Kálal М. 1924: Slovenský slovník z literatúry aj nárečí, Slovenská Grafia, Banská Bystrica.
• KartXVII: kartoteka Słownika języka polskiego XVII wieku i 1. połowy XVIII wieku (online: http://rcin.org.pl/dlibra/; dostęp: 30 września 2020).
• Kazmíř S. 2001: Slovník valašského nářečí, Dalibor, Malina.
• Kozierowski S. 1916: Badania nazw topograficznych dzisiejszej Archidyecezyi Poznańskiej, Towarzystwo Przyjaciół Nauk Poznańskiego, Poznań.
• Krajčovič R. 1974: Slovenčina a slovanské jazyky. Praslovanská genéza slovenčiny, Slovenské pedagogické nakladateľstvo, Bratislava.
• Králik Ľ. 2015: Stručný etymologický slovník slovenčiny, Vydavateľstvo Slovenskej akadémie vied, Bratislava.
• Kupiszewski W. 1969: Słownictwo meteorologiczne w gwarach i historii języka polskiego, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocław.
• L.: S.B. Linde, Słownik języka polskiego, t. 1–6, Drukarnia XX. Pijarów, Warszawa 1807–1814.
• Machek V. 1957: Etymologický slovník jazyka českého a slovenského, Nakladatelství Československé akademie věd, Praha.
• Makowska K. 1981: Toponimia byłego powiatu kartuskiego, praca doktorska pod kierunkiem H. Górnowicza Instytut Języka Polskiego Uniwersytetu Gdańskiego (maszynopis znajdujący się w Pracowni Toponomastycznej Instytutu Języka Polskiego Polskiej Akademii Nauk w Krakowie).
• Muka E. 1911–1928: Słownik dolnoserbskeje rěcy a jeje narěcow, t. 1–3, Ruská akademie věd, Česka akademie věd, Petrohrad–Praha.
• Ostrowski B. 2013: Białoruskie gwary Grodzieńszczyzny. Wybrane zagadnienia, Instytut Języka Polskiego Polskiej Akademii Nauk, Kraków.
• Pluta F. 1973: Słownictwo Dzierżysławic w powiecie prudnickim, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Wrocław.
• Pogwizd S. 2019: Wybrane przykłady polsko-wschodniosłowackich zbieżności, semantycznych na tle ogólnosłowiańskim (wsch.-sła. skura, cma, chudoba, hodovac), „Język Polski” XCIX, nr 3, s. 98–106.
• Pokorny J. 1949–1969: Indogermanisches etymologisches Wörterbuch, t. 1–2, A. Francke Verlag, Bern.
• R.Mat.: Rječnik hrvatskosrpskoga književnog jezika, red. L. Jonke, M. Stevanović, t. 1–6, Matica hrvatska–Matica srpska, Zagreb–Novi Sad, 1967–1976.
• Rymut HE XVI: K. Rymut, Gewässernamen im Linken Zuflußgebiet der Weichsel zwischen Pilica und Brda (Nazwy wodne w zlewisku lewych dopływów Wisły od Pilicy po ujście Brdy), Franz Steiner Verlag, Suttgart 2001.
• Schuster-Šewc H. 1978–1989: Historisch-etymologisches Wörterbuch der ober- und niedersorbischen Sprache, t. 1–24, VEB Domowina-Verlag, Bautzen.
• Scâškovìč T.F. 1983: Sloŭnìk Grodzenskaj voblascì, Navuka ì Tehnìka, Mìnsk.
• SEK: W. Boryś, H. Popowska-Taborska, Słownik etymologiczny kaszubszczyzny, t. 1–6, Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy, Warszawa 1994–2010.
• SGM: Słownik gwar małopolskich, red. J. Wronicz, t. 1–2, Instytut Języka Polskiego Polskiej Akademii Nauk, Kraków 2016–2017.
• SGP PANKart: kartoteka Słownika gwar polskich (online: http://rcin.org.pl/dlibra/).
• SGPKarł: J. Karłowicz, Słownik gwar polskich, t. 1–6, nakł. Akademii Umiejętności, Kraków 1900–1911.
• SJPDor: Słownik języka polskiego, red. W. Doroszewski, t. 1–11, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1978–1981.
• Slavinec´kij E., Korec´kij-Satanovskij A. 1973: Leksykon latins´kij Ê. Slavynec´kogo. Leksykon Sloveno-latins´kij Ê. Slavynec´kogo ta A. Korec´kogo-Satanovskogo, W.W. Nìmčuk, Kiїv.
• Sławski F. 1976: Zarys słowotwórstwa prasłowiańskiego (ciąg dalszy), [w:] idem (red.), Słownik prasłowiański, t. 2, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocław–Warszawa–Kraków, s. 13–60.
• SPXVI: Słownik polszczyzny XVI wieku, red. M.R. Mayenowa (t. 1–34), K. Mrowcewicz (t. 35–38), t. 1–22, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocław–Warszawa–Kraków 1966–1994, t. 23–38, Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, Warszawa 1995–2020.
• SPZB: J.F. Mackevìč, Sloŭnìk belaruskìh gavorak paŭnočna-zahodnâj Belarusì ì âe pagranìčča, t. 1– 5, Navuka ì tehnìka, Mìnsk 1979–1986.
• SRNG: Slovar′ russkih narodnyh govorov, red. F.P. Filin, t. 1–50, Nauka, Moskva 1965–.
• SSJ: Slovník slovenského jazyka, red. Š. Peciar, t. 1–6, Vydavateľstvo Slovenskej akadémie vied, Bratislava 1959–1968.
• SSJČ: Slovník spisovného jazyka českého, red. J. Bělič, t. 1–4, Nakladatelství Československé akademie věd, Praha 1960–1971.
• SSN: Slovník slovenských náreči, red. I. Ripka, t. 1–2, Veda, Bratislava 1994–.
• SStp: Słownik staropolski, red. S. Urbańczyk, t. 1–9, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocław–Warszawa–Kraków 1953–1987, t. 10–11, Instytut Języka Polskiego Polskiej Akademii Nauk, Kraków 1988–2002.
• Stanislav J. 1935: Pôvod východoslovenských nárečí, Nákladem Učené společnosti Šafaříkovy, Bratislava.
• Stieber Z. 1950: Problém pôvodu východoslovenských nárečí, „Svojina”, Košice (w pol. tłum. Problem pochodzenia dialektów wschodniosłowackich), [w:] Z. Stieber, Świat językowy Słowian, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1974, s. 191–203.
• SUM: Slovnik ukraїns′koї movi, red. Ì.K. Bìlodìd, t. 1–11, Naukova dumka, Kiїv 1970–1980.
• SWJP: Słownik współczesnego języka polskiego, red. B. Dunaj, Wilga, Warszawa 1996.
• SychtaKasz: B. Sychta, Słownik gwar kaszubskich na tle kultury ludowej, t. 1–7, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocław 1967–1976.
• Štolc J. 1994: Slovenská dialektológia, Veda, Bratislava.
• TSBLM: Tłumaczal′ny sloŭnìk belaruskaj lìtaraturnaj movy, red. I.L. Kapyloŭ, Belaruskaja Encyklapedyja imia Petrusìa Broŭkì, Mìnsk 2016.
• TSBM: Tlumaczal′ny sloŭnìk belaruskaj movy u pâcі tamach, red. M.P. Loban, t. 1–5, Galoŭna redakcyja belaruskaj saveckaj encyklapedyì, Mіnsk 1977–1984.
• WSJP PAN: Wielki słownik języka polskiego PAN, red. P. Żmigrodzki (online: http://wsjp.pl; dostęp: 30 września 2020).
• Želehovskij E., Nedїl´skij S. 1886: Malorusko-nìmeckij Slovar´, Drukarnâ Tow. im Šewczenka, L´vìv.

Identifiers

DOI

https://doi.org/10.31286/JP.101.3.9