Obraz „obcego” i „innego” w świecie staropolskim (wybrane aspekty)

• Authors: Jabłońska Anna

Title variants

EN

The image of foreign and different in the Old Poland (selected problems)

• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

Artykuł ukazuje wizerunek „obcego”/„innego” z perspektywy staropolskiego piśmiennictwa w różnych gatunkach tekstów. Wykorzystano zarówno klasyczne źródła historyczne (m.in. kronikę, pamiętnik, diariusz), jak i utwory literackie (np. fraszka, pieśń). Ich autorzy stykali się z przedstawicielami różnych wyznań, narodowości, kręgów kulturowych wewnątrz państwa polskiego w wyniku kontaktów przygranicznych z przedstawicielami innymi krajów, wojen lub podczas dalszych podróży podejmowanych w różnych celach. Artykuł ma na celu stworzenie pewnego rodzaju systematyki kategorii „obcego”/„innego”. Podejmuje próbę określenia kryteriów przynależności do tej kategorii, takich jak choćby cechy charakterystyczne, religia, korzenie etniczne, pochodzenie stanowe, wygląd zewnętrzny, model zachowania, obyczaje. „Obcy”/„inny” – protestant, prawosławny, Żyd, Tatar, Turek, Francuz, Włoch, Niemiec, Szwed, Hindus itd. ‒ mógł należeć do ludności Rzeczypospolitej, być jego bezpośrednim sąsiadem, przedstawicielem państw, narodów i stanów zamieszkujących Europę oraz Orient, a nawet Indie. W jego postrzeganiu bardzo dużą rolę odgrywała osoba autora. Ważne są także stereotypy i mity funkcjonujące w określonej grupie społecznej, jak również stopień emocji z tym związanych. Postrzeganie „obcego”/„innego” stanowi ważny element staropolskiego światopoglądu oraz ówczesnej świadomości społecznej.

EN

This paper aims to explore the portrayal of persons that were considered foreign or different from the perspective of Old Polish writers. Traditional historical sources including chronicles, memoirs and diaries as well as literary works such as limericks and songs are used. The authors of the aforementioned pieces encountered people from diverse religions, nationalities and cultures within the country as a result of cross-border contacts, during wars or extended travels. This paper aims to create a detailed image of a person who was foreign/different, highlighting their characteristic features, the influence of religion, ethnicity, social status, physical appearance, behaviour and customs. These foreign or different individuals could have been Protestants, Orthodox Christians, Jews, Hindus, Tatars, Turks, peasants, French, Italians, Germans, Swedes and more. They might have been members of the Polish-Lithuanian Commonwealth, immediate neighbours, citizens of other European states, or even individuals from the Orient or India. The perception foreignness and difference was highly dependent on the author’s perspective. Stereotypes and myths functioning in the specific social group played a crucial role as did the emotions involved. The image of the foreign/different person is an essential element of the Old Polish worldview and social consciousness.

Keywords

PL

piśmiennictwo staropolskie; „obcy”; „inny”; stereotyp; kryteria

EN

Old Polish writings; different; foreign; stereotype; criteria

• Publisher: Uniwersytet Rzeszowski. Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego
• Journal: UR Journal of Humanities and Social Sciences
• Year: 2024
• Volume: 31
• Issue: 2
• Pages: 5-27

Contributors

author

Jabłońska Anna

• Instytut Historii, Wydział Humanistyczny, Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach

References

• Anonim, 1966, Diariusz peregrynacji włoskiej, hiszpańskiej i portugalskiej (1595) [w:] Antologia pamiętników polskich XVI wieku, red. R. Pollak, wybór i oprac. S. Drewniak, M. Kaczmarek, Wrocław.
• Bielski M., 1830, Kronika polska [w:] Zbiór pisarzów polskich, cz. 5, t. 15, Warszawa.
• Billewicz T., 2004, Diariusz podróży po Europie w latach 1677‒1678, oprac. M. Kunicki-Goldfinger, Warszawa.
• Czyżewski P., 2013, Alfurkan tatarski prawdziwy na czterdzieści części rozdzielony, Białystok.
• Diariusz drogi tureckiej (R. 1640) [Zbigniewa Lubienieckiego], 1980 [w:] Trzy relacje z polskich podróży na Wschód muzułmański w pierwszej połowie XVII wieku, oprac. A. Walaszek, Kraków.
• Goryński J., 1966, Peregrynacja do Ziemi Świętej (ok. 1560) [w:] Antologia pamiętników polskich XVI wieku, red. R. Pollak, wybór i oprac. S. Drewniak, M. Kaczmarek, Wrocław.
• Górnicki Ł., 1950, Dzieje w Koronie Polskiej, oprac. H. Barycz, wyd. 2, Wrocław.
• Joachima Bielskiego dalszy ciąg kroniki polskiej zawierającej dzieje od 1587 do 1598, 1851, oprac. F.M. Sobieszczański, Warszawa.
• Kamieński Dłużyk A., 1996, Diariusz więzienia moskiewskiego, miast i miejsc, oprac. A. Kuczyński, B. Polewoj, Z.J. Wójcik [w: ] Dwa polskie pamiętniki z Syberii. XVII i XVIII wiek, red. A. Kuczyński, Warszawa‒Wrocław.
• Kochanowski J., 1967a, Fraszki, Księgi trzecie [w:] tegoż, Dzieła polskie, t. 1, oprac. J. Krzyżanowski, Warszawa.
• Kochanowski J., 1967b, Pieśni [w:] tegoż, Dzieła polskie, t. 1, oprac. J. Krzyżanowski, Warszawa.
• Kochanowski J., 1967c, Psałterz Dawidów [w:] tegoż, Dzieła polskie, t. 1, oprac. J. Krzyżanowski, Warszawa.
• Kochanowski J., 1967d, Satyr albo dziki mąż. Zygmuntowi Augustowi królowi polskiemu przypisany [w:] tegoż, Dzieła polskie, t. 1, oprac. J. Krzyżanowski, Warszawa.
• Kochowski W., 1966, Lata potopu 1655‒1657, oprac. L. Kukulski, J. Krzyżanowski, A. Kersten, Warszawa.
• Kochowski W., 1983, Dzieło Boskie albo Pieśni Wiednia wybawionego i inszych transakcyjej wojny tureckiej w roku 1683 szczęśliwie rozpoczętej, oprac. M. Kaczmarek, Wrocław.
• Kochowski W., 2003, Psalmodia polska, oprac. P. Borek, Kraków.
• Korespondencja Macieja Kazimierza Sarbiewskiego ze Stanisławem Łubieńskim, 1986, oprac. J. Starnawski, Warszawa.
• Kromer M., 1984, Polska, czyli o położeniu, ludności, obyczajach, urzędach i sprawach publicznych Królestwa Polskiego księgi dwie, przekł. S. Kozikowski, oprac. R. Marchwiński, Olsztyn.
• Listy Krzysztofa Opalińskiego do brata Łukasza 1641‒1653, 1957, oprac. R. Pollak, M. Pełczyński, A. Sajkowski, Wrocław.
• Morawska z Radziwiłłów T.K., 2002, Diariusz podróży 1773‒1774, oprac. B. Rok, Wrocław.
• Opaliński K., 1953, Satyry, oprac. L. Eustachiewicz, Wrocław.
• Otwinowski E., 1966, Wypisanie drogi tureckiej (1557) [w:] Antologia pamiętników polskich XVI wieku, red. R. Pollak, wybór i oprac. S. Drewniak, M. Kaczmarek, Wrocław.
• Pasek J.C., 2010, Pamiętniki, oprac. S. Sierpowski, I. Kraszewski, W Czapliński, cz. 1, Wrocław.
• Pawłowski K., 1966, List z Indii (1596) [w:] Antologia pamiętników polskich XVI wieku, red. R. Pollak, wybór i oprac. S. Drewniak, M. Kaczmarek, Wrocław.
• Piotrowski J., 1966, Dziennik wyprawy Stefana Batorego pod Psków (1581‒1604) [w:] Antologia pamiętników polskich XVI wieku, red. R. Pollak, wybór i oprac. S. Drewniak, M. Kaczmarek, Wrocław.
• Polski dyplomata na papieskim dworze. Wybór listów Jerzego z Tyczyna do Marcina Kromera (1554‒1585), 1982, oprac. J. Axer, Warszawa.
• Potocki W., 2003, Wojna chocimska, oprac. A. Brückner, Wrocław.
• Radziwiłł A.S., 1980, Pamiętnik o dziejach w Polsce, t. 2: 1637‒1646, oprac. A. Przyboś, R. Żelewski, Warszawa.
• Radziwiłł Sierotka M.K., 1966, Peregrynacja do Ziemi Świętej i Egiptu (1582‒1584) [w:] Antologia pamiętników polskich XVI wieku, red. R. Pollak, wybór i oprac. S. Drewniak, M. Kaczmarek, Wrocław.
• Rej M., 1895, Zwierzyniec, Kraków.
• Rej M., 1974, Figliki, oprac. M. Bokszanin, Warszawa.
• Rywocki M., 1966, Księgi peregrynackie [w:] Antologia pamiętników polskich XVI wieku, red. R. Pollak, wybór i oprac. S. Drewniak, M. Kaczmarek, Wrocław.
• Sarbiewski M.K., 2003, Księga epigramatów, oprac. M. Piskała, D. Sutkowska, Warszawa.
• Sarnecki K., 1958, Pamiętniki z czasów Jana Sobieskiego. Diariusz i relacje z lat 1691‒1696, cz. 1, oprac. J. Woliński, Wrocław.
• Sarnecki K., 2010, Pamiętniki z czasów Jana Sobieskiego. Diariusz i relacje z lat 1691‒1696, cz. 2: Relacje 1690‒1696, oprac. S. Sierpowski, M. Zwierzykowski, J. Woliński, Wrocław.
• Sienicki L., 1996, Dokument osobliwego miłosierdzia Boskiego cudownie z kalwińskiej sekty pewnego sługę i chwalcę swego do Kościoła Chrystusowego pociągający, z wykładem niektórych kontrowersji zachodzących między nauką Kościoła Powszechnego Katolickiego, a podaniem wymyślonym rozumem ludzkim luterskiey, kalwińskiey, greckiey, y innych w tey księdze wyrażonych y namienionych sekt, y z wspomnieniem o mniey znanych Moskiewskiego Państwa krainach w pogańskich błędach jeszcze zostających, dla duchownego pożytku ludzi w różnych sektach od jedności Powszechnego Kościoła odpadłych, częścią z uporu, częścią z niewiadomości żyjących, z druku pierwszy raz wychodzący, wyd. i oprac. A. Kuczyński, B. Rok [w:] Dwa polskie pamiętniki z Syberii: XVII i XVIII wiek, red. A. Kuczyński, Wrocław‒Warszawa.
• Solikowski J.D., 1855, Krótki pamiętnik rzeczy polskich od zgonu Zygmunta Augusta, zmarłego w Knyszynie 1572 r. w miesiącu lipcu do r. 1590, oprac. W. Syrokomla, Petersburg i Mohylew.
• Stryjkowski M., 1978, O początkach, wywodach, dzielnościach, sprawach rycerskich i domowych sławnego narodu litewskiego, żemojdzkiego i ruskiego, przedtym nigdy od żadnego ani kuszone, ani opisane, z natchnienia Bożego a uprzejmie pilnego doświadczenia, oprac. J. Radziszewska, Warszawa.
• Taranowski A., 1966, Krótkie wypisanie drogi (1569) [w:] Antologia pamiętników polskich XVI wieku, red. R. Pollak, wybór i oprac. S. Drewniak, M. Kaczmarek, Wrocław.
• Żółkiewski S., 2010, Początek i progres wojny moskiewskiej, oprac. S. Sierpowski, A. Małecki, W. Sobieski, Wrocław.
• Atlas historii Żydów polskich, 2010, red. W. Sienkiewicz, Warszawa.
• Borawski P., Dubiński A., 1986, Tatarzy polscy. Dzieje, obrzędy, legendy, tradycje, Warszawa.
• Bystroń J.S., 1976, Dzieje obyczajów w dawnej Polsce. Wiek XVI‒XVIII, Warszawa.
• Bystroń J.S., 1995, Megalomania narodowa, Warszawa.
• Inny ‒ obcy ‒ potwór. Kulturowo-społeczne aspekty odmienności przez wieki, 2016, red. J. Żychlińska, A. Głowacka-Penczyńska, Bydgoszcz.
• Inny i Obcy w kulturze, cz. 1‒3, 2008, red. P. Cieliczko, P. Kiciński, Warszawa.
• Konopacki A., 2013, „Alfurkan tatarski”. Komentarz krytyczny [w:] P. Czyżewski, Alfurkan tatarski prawdziwy na czterdzieści części rozdzielony, wyd. A. Konopacki, Białystok.
• Kuczyński A., Rok B., 1996, Ludwik Sienicki – żołnierz, zesłaniec, konwertyta, pamiętnikarz [w:] Dwa polskie pamiętniki z Syberii: XVII i XVIII wiek, red. A. Kuczyński, Wrocław‒Warszawa.
• Mączak A., 1978, Życie codzienne w podróżach po Europie w XVI i XVII wieku, Warszawa.
• Mity polityczne i stereotyp w pamięci zbiorowej społeczeństwa, 2015, red. E. Ponczek, A. Sepkowski, M. Rekść, Łódź.
• Nosowski Z., 1974, Polska literatura polemiczno-antyislamistyczna XVI, XVII, XVIII w., z. 1‒2, Warszawa.
• Pawlak M., Serczyk J., 1999, Podstawy badań historycznych. Skrypt dla studentów I roku historii, Bydgoszcz.
• Pod wspólnym niebem. Narody dawnej Rzeczypospolitej, 2010, red. M. Kopczyński, W. Tygielski, Warszawa.
• Polk W., 2000, Sąsiedzi i obcy. Podstawy stosunków międzynarodowych, Warszawa.
• Potęga mitu. Rozmowy Billa Moyersa z Josephem Campbellem, 1994, oprac. B.S. Flowers, Kraków.
• Rykała A., 2011, Mniejszości religijne w Polsce. Geneza, struktury przestrzenne, tło etniczne, Łódź.
• Rzeczpospolita między okcydentalizmem a orientalizacją. Przestrzeń kontaktów, t. 1‒2, 2009, red. F. Wolański, R. Kołodziej, Toruń.
• Skowron R., 1997, Dyplomaci polscy w Hiszpanii w XVI i XVII wieku, Kraków.
• Staropolski ogląd świata – problem inności, 2007, red. F. Wolański, Toruń.
• Staropolskie podróżowanie, 2016, red. B. Rok, F. Wolański, Kraków.
• Stopka K., 2000, Ormianie w Polsce dawnej i dzisiejszej, Kraków.
• Szacka B., 2003, Wprowadzenie do socjologii, Warszawa.
• Sztompka P., 2021, Socjologia. Wykłady o społeczeństwie, Kraków.
• Tożsamość polska i otwartość na inne społeczeństwa, 1996, red. L. Dyczewski, Lublin.
• Topolski J., 1984, Metodologia historii, Warszawa.
• Topolski J., 2001, Wprowadzenie do historii, Poznań.