Problem świętości władców we wczesnym i pełnym średniowieczu - przypadek polski na tle środkowoeuropejskim

• Authors: Pac Grzegorz

Title variants

EN

The issue of rulers’ sanctity in the Early and High Middle Ages – a Polish case against the European background

• Languages of publication: PL

Abstracts

EN

The text looks at the issue of the sanctity of the rulers, especially non-martyrs, in Latin Europe in the Early and High Middle Ages. The starting point for the discussion is a frequently asked question about the reasons for the lack of such a phenomenon in Poland. The analysis of narrative and archaeological sources has detected no worship of the fi rst Polish rulers – Mieszko I and Bolesław the Brave. The paper examines whether the absence of the cult of saint kings in Poland was in fact unusual. The author comes to the conclusion that the religious cult of rulers-confessors was in fact a rare phenomenon in medieval Europe, most probably due to the diffi culties in linking the king’s role with the standards of holiness applicable in the period.

Keywords

EN

Bolesław the Brave; holiness; power; hagiography; worship; archaeology

• Publisher: Wydawnictwo Adam Marszałek
• Journal: Historia Slavorum Occidentis
• Year: 2016
• Issue: 2(11)
• Pages: 90-121

Contributors

author

Pac Grzegorz

• Instytut Historyczny, Wydział Historyczny, Uniwersytet Warszawski, ul. Krakowskie Przedmieście 26/28, 00-927 Warszawa

References

• Adalberti Vita Heinrici II. imperatoris, wyd. G. Waitz, MGH SS, t. 4, Hannoverae 1841
• Ademari Cabannensis Chronicon, wyd. P. Bourgain, CCCM, t. 129, Turnhout 1999
• Afanasyev I., An unrealized cult? Hagiography and Norman ducal genealogy in twelfth-century Englad, Historical Research 88 (2015), nr 240, s. 193–212
• Airlie S., The Anxiety of Sanctity: St Gerard of Aurillac and his Maker, Journal of Ecclesiastical History 43 (1992), nr 3, s. 371–393
• Antonsson H., The Early Cult of Saints in Scandinavia and the Conversion: a Comparative Perspective, [w:] Saints and their Lives on the Periphery. Veneration of Saints in Scandinavia and Eastern Europe (c. 1000–1200), red. Haki Antonsson, I.H. Garipzanov, Turnhout 2010, s. 17–37
• Bagge S., Society and Politics in Snorri Sturluson’s Heimskringla, Berkley – Los Angeles – Oxford 1991
• Bagge S., The Making of a Missionary King: The Medieval Accounts of Olaf Tryggvason and the Conversion of Norway, The Journal of English and Germanic Philology 105 (2006), nr 4, s. 473–513
• Beuckers K. G., Kaiserliche Äbtissinnen. Bemerkungen zur familiären Positionierung der ottonischen Äbtissinnen in Quedlinburg, Gandersheim und Essen, [w:] Frauen bauen Europa. Internationale Verfl echtungen des Frauenstifts Essen (Essener Forschungen zum Frauenstift 9), red. T. Schilp, Essen 2011, s. 65–88
• Bloch M., Królowie cudotwórcy. Studium na temat nadprzyrodzonego charakteru przypisywanego władzy królewskiej zwłaszcza we Francji i w Anglii, tłum. J.M. Kłoczowski Warszawa 1998 (oryginał francuski: 1924), s. 71–76;
• Brzozowska Z., Święta księżna kijowska Olga. Wybór tekstów źródłowych, Łódź 2014
• Budapest 1938
• Bujnoch J., Gallus Anonymus und Cosmas von Prag. Zwei Geschichtsschreiber und Zeitgenossen, [w:] Osteuropa in Geschichte und Gegenwart. Festschrift für Günter Stökl zum 60. Geburtstag, red. H. Lemberg, P. Nitsche, E. Oberländer, Köln – Wien 1977, s. 301–315
• Bulla kanonizacyjna Eugeniusza III, MGH, SS, t. 4, wyd. G. H. Pertz, Hannoverae 1841
• Carpenter D. A., King Henry III and Saint Edward the Confessor: The Origins of the Cult, The English Historical Review 122 (2007), nr 498, s. 865–891
• Chevalier-Royet C., Saül et David, premiers rois ouits: l’interprétation de ces modèles royaux par deux exégètes carolingiens, Raban Maur et Angélome de Luxeuil, [w:] The Multiple Meaning of Scripture. The Role of Exegesis in Early-Christian and Medieval Culture, red. I. van’t Spijker, Leiden – Boston 2009, s. 61–76
• Corbet P., Les saints Ottoniens: Sainteté dynastique, sainteté royale et sainteté féminine autour de l’an Mil, Sigmaringen 1986
• Cormack M., Sagas of saints, [w:] Old Icelandic Literature and Society, red. M. Clunies Ross (Cambridge Studeis in Medieval Literature, 42), Cambridge 2000, s. 302–325
• Cubitt C., Sites and sanctity: revisiting the cult of murdered and martyred Anglo-Saxon royal saints, Early Medieval Europe 9 (2000), nr 3, s. 53–83
• Dąbrowska E., Groby członków dynastii piastowskiej we wczesnym średniowieczu. Stan badań, [w:] E. Dąbrowska, Groby, relikwie i insygnia. Studia z dziejów mentalności średniowiecznej, Warszawa 2008, s. 145–160, (pierwodruk: Roczniki Historyczne 70 (2004), s. 165–182)
• Deptuła Cz., Athleta Christi – rex Poloniae (z dziejów ideologii Królestwa Polskiego), Znak 25 (1974), nr 246 (12), s. 1593–1604
• Deptuła Cz., Galla Anonima mit genezy Polski. Studium z historiozofii i hermeneutyki symboli dziejopisarstwa średniowiecznego, Lublin 2000
• Devos P., Saint Wenceslas était-il marié? Un passage défectueux de la “Légende de Christian”, Analecta Bollandiana 81 (1963), fasc. III-IV
• Die Annales Quedlinburgenses, wyd. M. Giese, MGH SS rer. Germ., t. 72, Hannover 2004
• Duby G., Rycerz, kobieta i ksiądz. Małżeństwo w feudalnej Francji, tłum. H. Geremek, Warszawa 1986
• Elliott D., Spiritual Marriage. Sexual Abstinence in Medieval Wedlock, Princeton 1993
• Emmerik J. J., Building more romano in Francia during the third quarter oft he eight century: the abbey church of Saint-Denis and ist model, [w:] Rome Across Time and Space. Cultural Transmission and the Exchange of Ideas c. 500–1400, red. C. Bolgia, R. McKitterick, J, Osborne, Cambridge 2011, s. 127–150
• Engels O., Des Reiches heiliger Gründer: Die Kanonisation Karls des Großen und ihre Beweggründe, [w:] Karl der Große und sein Schrein in Aachen. Eine Festschrift¸ red. H. Müllerjans, Aachen 1988, s. 37–46
• Erlande-Brandenburg A., Le roi est mort. Étude sur les funérailles, les sépultures et les tombeau des rois de France jusqu’à a fi n du XIIIe siècle, Genève 1975
• Folz R., Les saints rois du Moyen Âge en Occident, (VIe-XIIIe siècles), (Subsidia Hagiographica 68), Bruxelles 1984.
• Gabriele M., Otto III, Charemagne, and Penecost A.D. 1000: A Reconsideration Using Diplomatic Evidence, [w:] The Year 1000. Religious and Social Response to the Turning of the First Millennium, red. M. Frassetto, New York 2002, s. 111–132
• Garipzanov I.H., David, imperator augustus, gratia Dei rex: Communication and Propaganda in Carolingian Royal Iconography, [w:] Monotheistic Kingship. The Medieval Variants, red. A. Al.-Azmeh, J.M. Bak, Budapest 2004, s. 89–117
• Gieysztor A., Święci polityczni w Polsce i Czechach w okresie pełnego średniowiecza, [w:] tenże, Władza. Symbole i rytuały, red. P. Mrozowski, P. Tyszka, P. Węcowski, Warszawa 2016, s. 189–211
• Görich K., Erinnerung und ihre Aktualisierung. Otto III., Aachen und die Karlstradition, http://www.regionalgeschichte.net/bibliothek/texte/aufsaetze/goerich-erinnerung.html?L=1 [dostęp z dnia 15.07.2016] (pierwodruk [w:] Robert Folz (1910–1996). Mittler zwischen Frankreich und Deutschland, red. F. J. Felten, P. Monnet, A. Saint-Denis (Geschichtliche Landeskunde 60), Stuttgart, 2007, s. 97–116)
• Görich K., Otto III. öffnet das Karlsgrab in Aachen. Überlegungen zu Heiligenverehrung, Heiligsprechung und Traditionsbildung, [w:] Herrschaftsrepräsentation im ottonischen Sachsen, red. G. Althoff, E. Schubert, s. 381–430
• Górski K., La naussance des Etats et le „roi-saint”. Problème de l’idéologie féodale, [w:] L’Europe aux IXe-XIe siec les. Aux origines des Etats nationaux, red. T. Manteuffel, A. Gieysztor, Varsovie 1968, s. 425–432
• Graus F., La sanctifi cation du souverain dans l’Europe central des Xe et XIe siècles, [w:] Hagiographie, cultures et societies, IVe-XIIe siècles. Actes du Colloque organize à Nanterre et à Paris (2–5 mai 1979), Paris 1981, s. 559–572
• Graus F., Volk, Herrscher und Heiliger im Reich der Merowinger, Praha 1965
• Guerriers et moines. Conversion et sainteté aristocratiques dans l’Occident médiéval (IXe-XIIe siècle), red. M. Lauwers (Collection d’études médiévales 4), Antibes 2002.
• Gumpoldův Život Václava knížete českého, wyd. F.J. Zoubek, Fontes rerum Bohemicarum, t. 1, Praha 1873
• Györffy G., Święty Stefan I. Król Węgier i jego dzieło, Warszawa 2003
• Hallam E. M, Royal burial and the cult of kingship in France and England, 1060–1130, Journal of Medieval History 8 (1982), nr 4, s. 359–380
• Heizmann W., Die heiligen Wikingerkönige: Norwegische Königsbiographien der Missionszeit im Spannungsfeld zwischen Heiligenvita, Heldensage und Heidentum, [w:] Helden und Heiligen. Kulturelle und literarische Integrationsfi guren des europäischen Mittelalters, red. A. Hammer, S. Seidl, Heidelberg 2010, s. 101–116
• Hoffmann E., Die heiligen Könige bei den Angelsachsen und den skandinavischen Völkern. Königsheiliger und Königshaus, Neumünster 1975
• Huntington J., Edward the Celibate, Edward the Saint: Virginity in the Construction of Edward the Confessor, [w:] Medieval Virginities, red. A. Bernau, R. Evans, S. Salih, Cardiff 2003
• Janiak T., Czy Bolesław Chrobry był czczony jako święty? Z badań nad przestrzenią liturgiczną przedromańskiej katedry w Poznaniu (do połowy XI w.), Slavia Antiqua 44 (2003), s. 67–95
• Janiak T., Relikty przedromańskich i romańskich konfesji św. Wojciecha w katedrze gnieźnieńskiej, Kronika Wielkopolski 95 (2000), nr 3, s. 62–71
• Janiak T., Relikty romańskich konfesji św. Wojciecha w katedrze gnieźnieńskiej, [w:] 1000 lat Archidiecezji Gnieźnieńskiej, red. J. Strzelczyk, J. Górny, Gniezno 2000, s. 73–79
• Janiak T., Relikty romańskiej konfesji św. Wojciecha w katedrze gnieźnieńskiej z przełomu XI i XII wieku (tzw. konfesja III), [w:] Gniezno w świetle ostatnich badań archeologicznych. Nowe fakty, nowe interpretacje, red. Z. Kurnatowska, Poznań 2001, s. 127–162
• Jasiński T., Uwagi o formie poetyckiej epitafium Bolesława Chrobrego, [w:] Piśmienność pragmatyczna – edytorstwo źródeł historycznych – archiwistyka. Studia ofiarowane Profesorowi Januszowi Tandeckiemu w sześćdziesiątą piątą rocznicę urodzin, red. R. Czaja, K. Kopiński, Toruń 2015 s. 431–452
• John E., Edward the Confessor and the Celibacy Life, Analecta Bollandiana 97 (1979), fasc. 1–2, s. 171–178
• Józefowiczówna K., Z badań nad architekturą przedromańską i romańską w Poznaniu, Wrocław – Warszawa – Kraków 1963
• Kersken N., God and the Saints in Medieval Polish Historiography, [w:] The Making of Christian Myths in the Periphery of Latin Christendom (c. 1000–1300), red. L.B. Mortensen, Copenhagen 2006
• Klaniczay G., „Rex iustus”. Le Saint foundateur de la royauté chrétienne, Cahiers d’études hongreises 8 (1996), s. 34–58
• Klaniczay G., Holy Rulers and Blessed Princesses. Dynastic Cults in Medieval Central Europe, tłum. E. Pálmai, Cambridge – New York 2002
• Klaniczay G., L’image chevaleresque du saint roi au XIIe siècle, [w:] La royauté sacré dans le monde chrétien (colloque de Royaumont, mars 1989), red. A. Boureau, C.S. Ingerflom (L’Historie et ses representations, 3) , Paris 1992, s. 53–61
• Kóčka-Krenz H., Königsgräber im Dom zu Posen, [w:] Das frühmittelalterliche Königtum. Ideelle und religiöse Grundlagen, red. F. R. Erkens (Reallexikon der Germanischen Altertumskunde, Erganzungsband, 49), Berlin – New York 2005, s. 359–375
• Kuefler M., The Making and Unmaking of a Saint Hagiography and Memory in the Cult of Gerald of Aurillac, Philadelphia 2014
• Kurnatowska Z., Archeologiczne świadectwa o najstarszych grobowcach w katedrze poznańskiej, Roczniki Historyczne 55–56 (1989–1990), s. 71–84
• Kurnatowska Z., Jeszcze raz o grobowcach poznańskich, [w:] Scriptura custos memoriae. Prace historyczne, red. D. Zydorek, Poznań 2001, s. 503–509
• Kurnatowska Z., Wczesnopiastowskie grody centralne. Podobieństwa i różnice, [w:] Gniezno i Poznań w państwie pierwszych Piastów, red. A. Wojtowicz, Poznań 2000, s. 9–31
• Labuda G., Święty Wojciech. Biskup – męczennik, patron Polski, Czech i Węgier, Wrocław 2000, Starnawska M., Relikwie jako fundament ideowy wspólnoty w tradycji polskich przekazów średniowiecznych (św. św. Wojciech, Florian, Stanisław, Drzewo Krzyża Świętego na Łyścu), [w:] Sacrum. Obraz i funkcja w społeczeństwie średniowiecznym, red. A. Pieniądz-Skrzypczak, J. Pysiak, Warszawa 2005, s. 261–279
• Legenda S. Stephani regis ab Hartvico episcopo conscripta, wyd. E. Bartoniek, Scriptores Rerum Hungaricarum, t. 2, Budapest 1938
• Legenda S. Stephani regis maior, wyd. E. Bartoniek, Scriptores Rerum Hungaricarum, t. 2,
• Legenda S. Stephani regis minor, wyd. E. Bartoniek, Scriptores Rerum Hungaricarum, t. 2, Budapest 1938
• Legenda sancti Emerici ducis, wyd. E. Bartoniek, Scriptores Rerum Hungaricarum, t. 2, Budapest 1938
• Leopold G., Archäologische Ausgrabungen an Stätten der ottonischen Herrscher (Quedlinburg, Memleben, Magdeburg), [w:] Herrschaftsrepräsentation im ottonischen Sachsen, red. G. Althoff, E. Schubert, Sigmaringen 1998, s. 33–76,
• Leopold G., Die Stiftskirche der Königin Mathilde in Quedlinburg. Ein Vorbericht zum Gründungsbau des Damenstifts, Frühmittelalterlische Studien 25 (1991), s. 145–170
• Lotter F., Das Idealbild adliger Laienfrömmigkeit in den Anfängen Clunys : Odos Vita des Grafen Gerald von Aurillac, [w:] Benedictine Culture, 750–1050, red. W. Lourdaux, D. Verhelst, Leuven 1983, s. 76–95
• Magistri Vincentii dicti Kadłubek Chronca Polonorum, wyd. M. Plezia, MGH, nova series, t. 11, Kraków 1994
• Michałowski R., Chrystianizacja monarchii piastowskiej w X–XI wieku, [w:] Animarum cultura. Studia nad kulturą religijną na ziemiach polskich w średniowieczu, t. 1: Struktury kościelno-polityczne, red. H. Manikowska, W. Brojer, Warszawa 2008, s. 11–49
• Michałowski R., Święta moc fundatora klasztoru (Niemcy XI – XII wieku), Kwartalnik Historyczny 91 (1984), z. 1, s. 3–24
• Müller-Wille M., Königsgrab und Königsgrabkirche. Funde und Befunde im frühgeschichtlichen und mittelalterlichen Nordeuropa, Bericht der Römisch-Germanischen Kommission 63 (1982), s. 349–412
• Nastalska-Wiśnicka J., Rex Martyr. Studium źródłoznawcze nad legend hagiograficzną św. Wacława (X–XIV w.), Lublin 2010
• Nelson J., Royal Saints and Early Medieval Kingship, [w:] Sanctity and Secularity: The Church and the World, red. D. Baker (Studies in Church History 12), Oxford 1973, s. 39–44
• Noble T.F.X. , Secular sanctity: forming an ethos for the Carolingian nobility, [w:] Lay Intellectuals in the Carolingian World, red. P. Wormald, J.L. Nelson, Cambridge 2007, s. 8–36
• Oswald F., In medio Ecclesiae: die Deutung der literarischen Zeugnisse im Lichte archäologischer Funde, Frühmittelalterliche Studien 3 (1969), s. 313–326
• Pac G., Kobiety w dynastii Piastów. Rola społeczna piastowskich żon i córek do połowy XII wieku. Studium porównawcze, Toruń 2013
• Pac G., Obraz małżeństwa w wybranych niemieckich źródłach hagiografi cznych X i XI w., [w:] Kult świętych i ideał świętości (Fasciculi Historici Novi 11), red. R. Michałowski, Warszawa 2011, s. 7–147
• Passio et miracula Beati Olaui, wyd. F. Matcalde, Oxford 1881
• Passio Sancti Edmundi Regis et Martyris, ed. P. Paoletti, The Latin Library Website 2004, http://www.thelatinlibrary.com/abbofloracensis.html [dostęp z dnia 25.07.2016]
• Pauk M. R., Moneta w kulturze politycznej średniowiecza. Wokół ikonografii denarów czeskich z pierwszej połowy XII stulecia, Kwartalnik Historyczny 119 (2012), nr 3, s. 467–506
• Pauk M. R., Święci patroni a średniowieczne wspólnoty polityczne w Europie Środkowej, [w:] Sacrum. Obraz i funkcja, s. 237–260
• Petersohn J., Saint-Denis - Westminster - Aachen. Die Karls-Translatio von 1165 und ihre Vorbilder, Deutsches Archiv für Erforschung des Mittelalters 31 (1975), s. 420–454.
• Pleszczyński A., Niemcy wobec pierwszej monarchii piastowskiej (963–1034). Narodziny stereotypu. Postrzeganie i cywilizacyjna klasyfikacja władców Polski i ich kraju, Lublin 2008
• Poppe A., The Sainthood of Vladimir the Great. Veneration-in-the-Makings, [w:] tenże, Christian Russia in the Making, Ashgate 2007, rozdz. VIII, s. 1–52
• Powieść minionych lat, tłum. F. Sielicki, Wodzisław Śląski 2014
• R. Michałowski, Le culte des saints du Haut MoyenÂge en Pologne et en Europe occidentale, [w:] La Pologne et l’Europe occidentale du Moyen-Âge à nos jours. Actes du colloque organisé par l’Université Paris VII-Denis Diderot. Paris, les 28 et 29 octobre 1999 (Publikacje Instytutu Historii UAM, 58), red. M.-L. Pelus-Kaplan, D. Tollet, Poznań – Paris 2004, s. 29–41
• Ridyard S.J., The Royal Saints of Anglo-Saxon England. A study of West Saxon and East Anglian cults, Cambridge 1988
• Roach L., Emperor Otto III and the End of Time, Transactions of the Royal Historical Society 23 (2013), s. 75–102
• Rosenthal J. T., Edward the Confessor and Robert the Pious. 11th Century Kingship and Biography, Mediaeval Studies 33 (1971), s. 7–20
• Schneidmüller B., Die einzigartig geliebte Stadt – Heinrich II. und Bamberg, [w:] Kaiser Heinrich II. 1002–1024. Katalog zur Bayerischen Landesausstellung 2002, red. J. Kirmeier, B. Schneidmüller, S. Weinfurter, E. Brockhoff (Veröffentlichungen zur bayerischen Geschichte und Kultur, 44), Augsburg 2002, s. 30–51
• Schneidmüller R., Heinrich II. und Kunigunde. Das heilige Kaiserpaar des Mittelalters, [w:] Kunigunde –consors regni. Vortragsreihe zum tausendjährigen Jubiläum der Krönung Kunigundes in Paderborn (1002–2002), red. S. Dick, J. Jarnut, M. Wemhoff (Mittelalterstudien des Instituts zur Interdisziplinären Erforschung des Mittelalters und seines Nachwirkens, Paderborn 5), München 2004, s. 29–46
• Scholkmann B., Die Kirche als Bestattungsplatz. Zur Interpretation von Bestattungen im Kirchenraum, [w:] Erinnerungskultur im Bestattungsritual. Archäologisch - Historisches Forum, red. J. Jarnut, M. Wemhoff, Paderborn 2003, s. 189–218
• Scholz B.W., The Canonization of Edward the Confessor, Speculum 36 (1961), nr 1, s. 38–60 Keene C., Saint Margaret, Queen of the Scots. A Life in Perspective, New York 2013, s. 105–107.
• Skibiński E., Epitafi um Bolesława Chrobrego. Wydanie i analiza, [w:] Studia epigrafi czne 5, Zielona Góra 2013, s. 43–56
• Skibiński Sz., Katedra poznańska, Poznań 2001
• Stancliffe C., Kings who Opted Out, [w:] Ideal and Reality in Frankish and Anglo-Saxon Society. Studies presented to J.M. Wallace-Hadrill, red. P. Wormald, Oxford 1983, s. 154–176
• Steger H., David Rex et Propheta. König David als vorbildliche Verkörperung des Herrschers und Dichters im Mittelalter, nach Bilddarstellungen des achten bis zwölften Jahrhunderts (Erlanger Beiträge zur Sprach- und Kulturwissenschaft 6), Nürnberg 1961.
• Stobiecki K., Cytaty biblijne w Kronice Galla Anonima. Praca licencjacka, Instytut Historyczny UW 2016 (maszynopis)
• Świechowski Z., Najdawniejsza architektura przedromańska i romańska w Polsce – jak dawno? [w:] Polonia Minor medii aevi. Studia ofi arowane Panu Profesorowi Andrzejowi Żakiemu w osiemdziesiątą rocznicę urodzin, red. Z. Woźniak, J. Gancarski, Kraków – Krosno 2003, s.133–161
• Thietmari Merseburgensis episcopi Chronicon, wyd. R. Holzmann, MGH, SS rerum Germanicarum, nova series, t. 9, Berolini 1935
• Urbańczyk P., Mieszko Pierwszy Tajemniczy, Toruń 2012, s. 394–420
• Vauchez A., Lay People’s Sanctity in Western Europe: Evolution of a Pattern (Twelfth and Thirteen Centuries), [w:] Images of Sainthood in Medieval Europe, ed. R. Blumenfeld-Kosinski, T. Szell, Ithaca – London 1991, s. 21–32
• Vita Mathildis reginae antiquior, wyd. B. Schütte, MGH SS rer. Germ. in usum scholarum, t. 66, Hannover 1994
• Weinstein D., R.M. Bell, Saints & society: The two words of Western Christendom 1000–1700, Chicago – London 1982
• Wiszewski P., Domus Bolezlai. W poszukiwaniu tradycji dynastycznej Piastów (do około 1138 roku), Wrocław 2008
• Wolf K., Pride and Politics in Late-Twelfth-Century Iceland: The Sanctity of Bishop Þorlákr Þórhallsson, [w:] Sanctity in the North. Saints, Lives, and Cults in Medieval Scandinavia, red. T.A. DuBois, Toronto – Buffalo – London 2008, s. 241–270
• Zakrzewski S., Bolesław Chrobry Wielki, Lwów – Warszawa – Kraków 1925
• Život sv. Václava [Crescente fide], wyd. J. Truhlář, Fontes rerum Bohemicarum, t. 1, Praha 1873
• Повесть временных лет, wyd. Д.С. Лихачев, t. 1, Moсква – Ленинград 1950
• Успенский Б.А., Когда был канонизирован князь владимир святославич?, Palaeoslavica 10 (2002), nr 2 (For Professor Ihor Ševcenko on his 80th birthday), s. 271–281