Specyficzne warianty języków narodowych: polski północnokresowy i niemiecki nadwołżański. Perspektywy badań porównawczych

• Authors: Mędelska Jolanta

Title variants

EN

Particular variations of national languages: Polish Northern Kresy dialect and Volga German. Prospects for comparative study

• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

Autorka zajmuje się szczególnymi kodami językowymi: polszczyzną północnokresową i niemczyzną nadwołżańską. Są to odmiany języków narodowych, które rozwijały się w niezwykłych warunkach. Oba znajdowały się poza terytorium etnicznym i występowały głównie w postaci rozległych wysp językowych. Polszczyzna północnokresowa ukształtowała się na ziemiach dzisiejszej Litwy, Białorusi, Łotwy w dwóch odmianach. Polacy dobrowolnie przenoszący się do miast i miasteczek Wielkiego Księstwa Litewskiego przenieśli na te tereny język polski, który z czasem przejmowały miejscowe warstwy wyższe, polonizując się i wytwarzając specyficzny miejscowy dialekt kulturalny. W II połowie XIX w. dialekt ten zaczęli przejmować chłopi litewscy i białoruscy. W ten sposób powstały zwarte obszary języka polskiego za północno-wschodnią granicą etniczną, czyli gwary północnokresowe. Obie odmiany polszczyzny rozwijały się w Imperium Rosyjskim, gdzie poddawane były rusyfikacji. Ponownie trafiły w orbitę silnego oddziaływania języka rosyjskiego po II wojnie światowej. W Litewskiej Socjalistycznej Republice Radzieckiej na ich podstawie ukształtował się nowy północnokresowy dialekt kulturalny. Dialekty niemieckie Powołża należą do gwar przeniesionych, trafiły nad Wołgę w XVIII w. wraz z przybyszami z różnych stron Niemiec, na nowym miejscu uległy modyfikacji, polegającej głównie na wymieszaniu poszczególnych gwar. Długo rozwijały się w izolacji zarówno od rosyjskiego otoczenia, jak i od innych odmian języka niemieckiego, używanych w wielu punktach Rosji, a także od niemczyzny literackiej. Pod koniec XIX w. drogą administracyjną poddano je rusyfikacji. Ponownie rusyfikowano je (sowietyzowano) w latach 20. i 30. XX w. W okresie radzieckim na bazie dialektów niemiecko-nadwołżańskich ukształtował się swoisty dialekt kulturalny. Autorka omawia punkty styczne i rozbieżne w historii niemczyzny nadwołżańskiej i polszczyzny północnokresowej, wskazując możliwe kierunki badań porównawczych.

EN

The author addresses particular language codes: Polish Northern Kresy dialect and Volga German. These varieties of their respective national languages evolved in unusual circumstances. Both were located outside of their home ethnic territory and occurred mainly in the form of extensive linguistic islands. Two varieties of Polish Northern Kresy dialect took shape in the lands of presentday Lithuania, Belarus, and Latvia. Voluntarily moving to the cities and smaller towns of the Grand Duchy of Lithuania, Poles carried with them the Polish language, which eventually was assumed by the local upper echelons, who by Polonizing produced a particular local cultural dialect. In the second half of the nineteenth century, Lithuanian and Belarusian peasants began to take up this dialect. In this manner, compact Polish language areas developed beyond the northeastern ethnic border, in other words, the areas of Northern Kresy dialect. Both varieties of the Polish language developed in the Russian Empire, where they were subjected to Russification. Once again they were drawn into the orbit of a strong Russian influence after World War II. On this basis, a new Northern Kresy cultural dialect took shape in the Lithuanian Soviet Socialist Republic. Volga German dialects, which can be categorized as transferred dialects, arrived in the Volga region in the eighteenth century with settlers from different parts of Germany, and underwent modifications in the new locale, consisting mainly of the mixing of different dialects. These evolved for a long time in isolation, from the Russian environment, from other varieties of the German language used in many places in Russia, as well as from literary German. At the end of the nineteenth century, they were officially subjected to Russification. They were again Russified (Sovietized) in the 1920s and 30s. In the Soviet period, a peculiar cultural dialect developed, based on the dialects of Volga German. The author discusses the points of contact and divergence in the history of Volga German and Polish Northern Kresy dialect, indicating possible directions for comparative research.

Keywords

EN

Island dialects; Volga German; Polish Northern Kresy dialect

• Publisher: Instytut Slawistyki Polskiej Akademii Nauk
• Journal: Acta Baltico-Slavica
• Year: 2015
• Volume: 39
• Pages: 14-44

Dates

published

2015-12-31

Contributors

author

Mędelska Jolanta

• Uniwersytet Kazimierza Wielkiego [Kazimierz Wielki University], Bydgoszcz, Poland

References

• Bardach, J. (1988). O świadomości narodowej Polaków na Litwie i Białorusi w XIX i XX w. In W. Wrzesiński (Ed.), Polska myśl polityczna XIX i XX wieku (Vol. 6, pp. 225–234). Wrocław, Warszawa, Kraków, Gdańsk, Łódź: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
• Beratz, G. (1923). Die deutschen Kolonisten an der unteren Wolga in ihrer Entstehung und ersten Entwicklung. Berlin: Verband der wolgadeutschen Bauern, GmbH.
• Bernikov, N. N. (1941). Protsess perestroĭki foneticheskoĭ struktury krest’ianskoĭ rechi: Iz nabliudeniĭ nad sovremennymi nemetsko-volzhskimi iazykovymi otnosheniiami. Uchenye zapiski LGU. Seriia filologicheskikh nauk, 5(58), 255–291.
• Błaszczyk, J. (1991). Polacy na Litwie: Zarys problematyki historycznej i współczesnej. Przegląd Wschodni, 1(1), 147–167.
• Brandes, D. (1997). Einwanderung und Entwicklung der Kolonien. In G. Stricker (Ed.), Deutsche Geschichte im Osten Europa: Russland (pp. 35–110). Berlin: Siedler Verlag.
• Busch, M. (1997). Brauchtum und Geselligkeit. In G. Stricker (Ed.), Deutsche Geschichte im Osten Europa: Russland (pp. 539–560). Berlin: Siedler Verlag.
• Chebotareva, V. G. (1999). Gosudarstvennaia natsional’naia politika v Respublike nemtsev Povolzh’ia. 1918–1941 gg. Moskva: Obshchestvennaia Akademiia nauk rossiĭskikh nemtsev.
• Chebotareva, V. G. (2006). IAzyk nemetskiĭ. In O. Kubitskaia (Ed.), Nemtsy Rossii: Ėntsiklopediia (Vol. 3, pp. 865–890). Moskva: ĖRN.
• Ciesielski, S., Hryciuk, G., & Srebrakowski, A. (1994). Przymusowe przesiedlenia Niemców radzieckich. In S. Ciesielski, G. Hryciuk, & A. Srebrakowski, Masowe deportacje radzieckie w okresie II wojny światowej (pp. 83–105). Wrocław: Instytut Historyczny Uniwersytetu Wrocławskiego.
• Dinges, G. G. (1925). K izucheniiu govorov Povolzhskikh nemtsev (rezul’taty, zadachi, metody). Uchenye zapiski Saratovskogo universiteta imeni Chernyshevskogo, 4(3), 12–20.
• Dinges, G. G. (1929). O russkikh slovakh, zaimstvovannykh povolzhskimi nemtsami do 1876 goda. Uchenye zapiski Saratovskogo universiteta imeni Chernyshevskogo, 7, 195–236.
• Dinges, G., Berend, N., & Post, R. (1997). Wolgadeutscher Sprachatlas (WDSA). Tübingen: A. Francke.
• Ditts, I. E. (1997). Istoriia povolzhskikh nemtsev-kolonistov. (I. R. Pleve, Ed.). Moskva: Gotika.
• Dizendorf, V. (1995). Istoricheskie, politicheskie i pravovye aspekty problemy rossiĭskikh Nemtsev. In V. Dizendorf (Ed.), Rossiĭskie nemtsy i natsional’nye men’shinstva Evropy: Materialy Mezhdunarodnoĭ nauchno-prakticheskoĭ konferentsii «Budushchee rossiĭskikh nemtsev…» (Moskva, 19–21 fevralia 1994 goda) (pp. 43–50). Moskva: Gotika.
• Dizendorf, V. F. (Ed.). (2006). Nemtsy Rossii. Naselennye punkty i mesta naseleniia: Ėntsiklopedicheskiĭ slovar’ (annex to encyclopaedia Nemtsy Rossii). Moskva: ĖRN.
• Dul’zon, A. P. (1941). Problema skreshcheniia dialektov po materialam iazyka nemtsev Povolzh’ia. Izvestiia Akademii Nauk SSSR. Otdelenie literatury i iazyka, 3, 82–96.
• Eberhardt, P. (1991). Przemiany narodowościowe na Litwie w XX w. Przegląd Wschodni, 1(3), 449–485.
• Eisfeld, A. (2010). Etappen eines langen Weges: Beitrag zur Geschichte und Gegenwart der Deutschen aus Russland. Bonn: Bund der Vertriebenen.
• Erina, E. M. (1995). Ocherki istorii kul’tury Nemetskoĭ avtonomii na Volge. Saratov: Izdatel’stvo Saratovskogo universiteta.
• German, A. A., & Pleve, I. R. (2002). Nemtsy Povolzh‘ia: Kratkiĭ istoricheskiĭ ocherk. Saratov: Izdatel’stvo Saratovskogo universiteta.
• German, E., & German, A. (2006). Respublika Nemtsev Povolzh’ia. In V. Karev (Ed.), Nemtsy Rossii: Ėntsiklopediia (Vol. 2, pp. 271–292). Moskva: ĖRN.
• Grek-Pabisowa, I. (1992). Język polski na Kresach północno-wschodnich: Legendy a rzeczywistość. In J. Siatkowski & B. Galster (Eds.), Językoznawstwo: Prace na XI Międzynarodowy Kongres Slawistów w Bratysławie 1993 (pp. 55–62). Warszawa: Energeia. (Z Polskich Studiów Slawistycznych, seria 8)
• Grek-Pabisowa, I. (2002). Współczesne gwary polskie na Litwie i Białorusi: Fonetyka. Warszawa: Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy.
• Grek-Pabisowa, I., Ostrówka, M., & Biesiadowska-Magdziarz, B. (2008a). Język polski na Białorusi Radzieckiej w okresie międzywojennym: Polszczyzna mówiona. Warszawa: Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy.
• Grek-Pabisowa, I., Ostrówka, M., & Biesiadowska-Magdziarz, B. (2008b). Język polski na Białorusi Radzieckiej w okresie międzywojennym: Polszczyzna pisana. Warszawa: Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy.
• IUkhneva, N. (2006). Sankt-Peterburg. In O. Kubitskaia (Ed.), Nemtsy Rossii: Ėntsiklopediia (Vol. 3, pp. 377–380). Moskva: ĖRN.
• Iwanow, M. (1991). Pierwszy naród ukarany: Polacy w Związku Radzieckim 1921–1939. Warszawa, Wrocław: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
• Karaś, H. (2002). Gwary polskie na Kowieńszczyźnie. Warszawa, Puńsk: Aušra.
• Kovrigina, V. (2006). Sloboda nemetskaia v Moskve. In O. Kubitskaia (Ed.), Nemtsy Rossii: Ėntsiklopediia (Vol. 3, pp. 443–450). Moskva: ĖRN.
• Kurzowa, Z. (1993). Język polski Wileńszczyzny i kresów północno-wschodnich XVI – XX w. Warszawa, Kraków: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
• Lebioda, T. (2004). Niemcy rosyjscy w polityce RFN na tle ich znaczenia w Rosji i relacjach niemiecko-rosyjskich w latach 1763–2003. Wrocław: Oficyna Wydawnicza Arboretum.
• Litsenberger, O. A. (2011). Uchastie nemtsev liuteranskogo i katolicheskogo ispovedaniia v sotsial’no-ėkonomicheskoĭ, politicheskoĭ i kul’turnoĭ zhizni Rossii. In D. F. Aiatskov (Ed.), Rossiĭskoe gosudarstvo, obshchestvo i ėtnicheskie nemtsy: Sbornik nauchnykh trudov (pp. 3–13). Saratov: MSNK-press.
• Marszałek, M. (2006). Słownictwo wydawnictw książkowych drukowanych na radzieckiej Litwie: Opis dyferencjalny. Bydgoszcz: Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy.
• Maryański, A. (1974). Stan i rozmieszczenie ludności polskiej w ZSRR. Czasopismo Geograficzne, (1), 145–146.
• Maryniakowa, I. (1992). Północno-wschodnie obszary polszczyzny wobec języków wschodniosłowiańskich i bałtyckich. In J. Siatkowski & B. Galster (Eds.), Językoznawstwo: Prace na XI Międzynarodowy Kongres Slawistów w Bratysławie 1993 (pp. 154–158). Warszawa: Energeia. (Z Polskich Studiów Slawistycznych, seria 8)
• Maryniakowa, I. (1999). Związki polszczyzny północnokresowej z Podlasiem i Mazowszem. Acta Baltico-Slavica, 24, 163–178.
• Mędelska, J. (1993a). Język polski na Litwie w dziewiątym dziesięcioleciu XX wieku. Bydgoszcz: Wydawnictwo Uczelniane WSP w Bydgoszczy.
• Mędelska, J. (1993b). Nad książką Zofii Kurzowej „Język polski Wileńszczyzny i kresów północno-wschodnich XVI-XX w.”. Poradnik Językowy, (4), 470–482.
• Mędelska, J. (2000). Język polskiej prasy wileńskiej (1945–1979) (Vol. 2: Lata 1945–1959). Bydgoszcz: Wydawnictwo Uczelniane WSP w Bydgoszczy.
• Mędelska, J. (2001). Język polskiej prasy wileńskiej (1945–1979) (Vol. 3: Lata 1960–1979, Pt. 1: Fonetyka, słowotwórstwo, fleksja, składnia). Bydgoszcz: Wydawnictwo Uczelniane WSP w Bydgoszczy.
• Mędelska, J. (2004). Język polskiej prasy wileńskiej (1945–1979) (Vol. 4: Lata 1960–1979, Pt. 2: Słownictwo, wyrazy). Bydgoszcz: Wydawnictwo Uczelniane WSP w Bydgoszczy.
• Mędelska, J., & Cieszkowski, M. (2011а). O rannem variante nemetskogo sovetskogo iazyka: Na materiale Russko-nemetskogo slovaria A. F. Nesslera. Slavia Orientalis, 60(2), 253–276.
• Mędelska, J., & Cieszkowski, M. (2011b). Otrazhenie rannikh variantov sovetskikh natsional‘nykh iazykov v moskovskikh russko-inoiazychnykh slovariakh. Acta Baltico-Slavica, 35, 91–108.
• Mędelska, J., & Cieszkowski, M. (2012). Pierwsze sowietyzmy w niemczyźnie współczesnej: Na podstawie porewolucyjnego słownika rosyjsko-niemieckiego. In A. Kątny (Ed.), Sprach- und Kulturkontakte in Europas Mitte: Studien zur Slawistik und Germanistik (pp. 91–111). Frankfurt am Main: Peter Lang.
• Mędelska, J., & Jankowiak-Rutkowska, M. (2014). Kolchoskontor, Spezumsiedler, Balanda, Schtschi i drugie leksicheskie osobennosti v iazyke poėzii rossiĭskikh nemtsev. Slavia Orientalis, 63(1), 89–108.
• Mędelska, J., & Jankowiak-Rutkowska, M. (in press). O unifikacji słownictwa mniejszości narodowych w ZSRR na wybranych przykładach z radzieckich odmian polszczyzny i niemczyzny: Okres międzywojenny.
• Mędelska, J., Cieszkowski, M., & Jankowiak-Rutkowska, M. (2012). Kartka z mrocznych dziejów szkolnictwa Niemców nadwołżańskich. Linguistica Bidgostiana, 9, 102–123.
• Mędelska, J., Cieszkowski, M., & Jankowiak-Rutkowska, M. (2014). O slove Arbuse, odnom iz pervykh rusizmov v iazyke rossiĭskikh nemtsev. Jazykovedny časopis, 65(1), 5–21.
• Mędelska, M., & Marszałek, M. (2000a). Kułak czy gbur? Rozterki twórców polszczyzny radzieckiej. Przegląd Polonijny, 26, 119–137.
• Mędelska, M., & Marszałek, M. (2000b). Twórzmy słownik polskiego języka radzieckiego! Poradnik Językowy, (8), 38–48.
• Mikhaĭlov, A. (2004). Ofitserskiĭ korpus. In V. Karev (Ed.), Nemtsy Rossii: Ėntsiklopediia (Vol. 2, pp. 742–746). Moskva: ĖRN.
• Moszyński, K. (1918). Stosunki narodowościowe w Wileńskiem. Myśl Polska, (1–2), 22–27.
• Nessler, A. F. (Ed.). (1929). Russko-nemetskiĭ slovar’. Moskva.
• Ochmański, J. (1967). Historia Litwy. Wrocław, Warszawa, Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
• Ostroukh, I. G., & Shervud, E. A. (1995). Rossiĭskie nemtsy: vklad v istoriiu i kul‘turu (XVII – nachalo ХХ vv.). In E. A. Shervud (Ed.), Rossiĭskie nemtsy na Donu, Kavkaze i Volge: Materialy Russko-Germanskoĭ nauchnoĭ konferentsii, 22–26 sentiabria 1994 g. (pp. 11–25). Moskva: Mezhdunarodnyĭ soiuz nemetskoĭ kul’tury.
• Pinkus, B., & Fleischhauer, I. (1987). Die Deutschen in der Sowjetunion: Geschichte einer nationalen Minderheit im 20. Jh. (K.-H. Ruffmann, Ed.). Baden-Baden: Nomos Verlagsgesellschaft.
• Pleve, I. R (2000). Nemetskie kolonii na Volge vo vtoroĭ polovine XVIII veka. Moskva: Mezhdunarodnyĭ soiuz nemetskoĭ kul’tury.
• Pleve, I. R (2010). Spiski kolonistov, pribyvshikh v Rossiiu v1766 g.: „Raporty Ivana Kul’berga”. Saratov: Saratovskiĭ gosudarstvennyĭ tekhnicheskiĭ universitet.
• Pleve, I. R. (1999). K voprosu o klassifikatsii grupp nemetskogo naseleniia Rossii (istoricheskiĭ aspekt). In A. German & I. Pleve (Eds.), Nemtsy Rossii v kontekste otechestvennoĭ istorii: obshchie problemy i regional’nye osobennosti: Materialy mezhdunarodnoĭ nauchnoĭ
• konferentsii (Moskva, 17–20 sientiabria 1998 g.) (pp. 203–208). Moskva: Gotika.
• Reis, V. (2013). „da kommt da so quer rein”: Sprachgebrauch und Spracheinstellungen Russlanddeustcher in Deutschland. New York, München, Berlin: Waxmann.
• Rieger, J. (1995). W sprawie genezy i ewolucji polszczyzny w Wielkim Księstwie Litewskim. In J. Rieger (Ed.), Studia nad polszczyzną kresową (Vol. 8, pp. 31–38). Warszawa: Semper.
• Rieger, J., Masojć, I., & Rutkowska, K. (2006). Słownictwo polszczyzny gwarowej na Litwie. Warszawa: DIG.
• Russkikh, E. V. (1996). TSentral’nye russkie uchilishcha v nemetskikh koloniiakh na Volge: S momenta sozdaniia do kontsa XIX v. In Rossiĭskie nemtsy: Problemy istorii, iazyka i sovremennogo polozheniia. Materialy mezhdunarodnoĭ nauchnoĭ konferentsii. Anapa, 20–25 sientiabria 1995 g. (pp. 299–304). Anapa: Gotika.
• Savchenko, I. A., & Dubinin, S. I. (1994). Rossiĭskie nemtsy v Samarskom krae: Istoriko‑kraevedcheskie ocherki. Samara: Izdatel’stvo «Samarskiĭ universitet».
• Sawaniewska-Mochowa, Z. (1990). Poradnik Jana Karłowicza jako źródło poznania potocznej polszczyzny północnokresowej: Słownictwo. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego.
• Sawaniewska-Mochowa, Z. (2002). Ze studiów nad socjolektem drobnej szlachty kowieńskiej XIX wieku: Na podstawie słowników przekładowych Antoniego Juszkiewicza. Bydgoszcz: Wydawnictwo Akademii Bydgoskiej.
• Starkova, O. (1999). Ekaterina II. In V. Karev (Ed.), Nemtsy Rossii: Ėntsiklopediia (Vol. 1, pp. 758–759). Moskva: ĖRN.
• Stricker, G. (1997a). Fragen an die Geschichte der Deutschen in Russland. In G. Stricker (Ed.), Deutsche Geschichte im Osten Europa: Russland (pp. 13–20). Berlin: Siedler Verlag.
• Stricker, G. (1997b). Rußlanddeutsches Bildungswesen – Von den Anfängen bis 1941. In G. Stricker (Ed.), Deutsche Geschichte im Osten Europa: Russland (pp. 419–481). Berlin: Siedler Verlag.
• Turska, H. (1995). O powstaniu polskich obszarów językowych na Wileńszczyźnie. Vilnius: Mintis.
• Veĭlert, A. A. (1979). Russkoe slovo v nemetskoĭ dialektnoĭ rechi. Voprosy iazykoznania, (3), 82–94.
• Wasilewski, L. (1917). Kresy Wschodnie. Warszawa, Kraków: Towarzystwo Wydawnicze.
• Wielhorski, W. (1928). Litwa etnograficzna. Przyroda jako podstawa gospodarcza. Rozwój struktur narodowościowych. Wilno: Wydawnictwo Wileńskiego Biura Informacyjnego.
• Wielhorski, W. (1947). Polska a Litwa: Stosunki wzajemne w biegu dziejów. Londyn: Polish Research Centre.
• Wisner, H. (1991). Litwa i Litwini: Szkice z dziejów państwa i narodu. Olsztyn: Spręcograf.
• Zhirmunskiĭ, V. M. (1933). Itogi i zadachi dialektologicheskogo i ėtnograficheskogo izucheniia nemetskikh poseleniĭ SSSR. Sovetskaia ėtnografiia, 2, 84–112.
• Zielińska, A. (2002). Polska mniejszość na Litwie Kowieńskiej: Studium socjolingwistyczne. Warszawa: Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy.

Identifiers

DOI

10.11649/abs.2015.004