Prosta mowa w tekstach o charakterze religijnym XVIII wieku (Czyn jerejskogo nastawljenija, Poczajów 1776)

• Authors: Getka Joanna

Title variants

EN

„Prosta mova” in texts of religious nature from XVIII ct. (Чинъ Іерейскаго наставленїя, Pochayev 1776)

• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

Prosta mowa, czyli potoczny język mieszkańców ziem ruskich dawnej Rzeczypospolitej, jako język o nieuznanym statusie tylko sporadycznie pojawia się w tekstach drukowanych w XVIII wieku jako środek wypowiedzi literackiej, zwłaszcza w tekstach o charakterze religijnym. Pod tym względem drukarstwo bazyliańskie stanowi wyjątek. Bazylianie wydawali teksty w tym języku, prosta mowa pojawiała się również we fragmentach tekstów drukowanych z założenia w innych językach. Tego typu tekst stanowi źródło badań przedstawionych w niniejszym artykule. Proponowana analiza ma wskazać elementy prostej mowy na różnych poziomach języka w wydaniu poczajowskim z 1776 roku: Czyn jerejskogo nastawljenija. Tekst kierowany był do kapłanów w celu ułatwienia sprawowania posługi duchownej również wśród niewykształconych wiernych, co wyjaśnia przyczynę pojawienia się w nim elementów ruskojęzycznych. Prosta mowa wspólna dla przodków dzisiejszych Białorusinów i Ukraińców w postaci opracowanej była oczywiście w pewnym stopniu tworem sztucznym, ale jednak zróżnicowanym ze względu na jej „nasycenie” cechami miejscowej wymowy. W kontekście druków poczajowskich należy stwierdzić, że pierwiastkiem dominującym są tu gwary ukraińskie. Oczywiście, ze względu na różnice w czytaniu wybranych grafemów na białoruskim i ukraińskim obszarze językowym (na przykład grafemu ѣ) redaktorzy pozostawiali swoim czytelnikom furtkę do wymowy zgodnej z ich lokalną tradycją.

EN

“Prosta mova” – colloquial language of population of the eastern lands of the former Republic of Poland only occasionally appears in the printed texts in the eighteenth century. It is especially rare in texts of religious nature. In this regard, Basilian typography is an exception. “Prosta mova” as the language of printing, can be seen in texts and fragments of prints published by definition in other languages. This type of text is the subject of the analysis set out in this article. Numerous features of a living language that are visible at the level of phonetics and vocabulary are reflected in the analyzed Чинъ Іерейскаго наставленїя. Analysis of these features brings to the conclusion that the dominant element in the text, is the Ukrainian dialect. Of course, due to the different articulation of selected graphemes on the Belarusian and Ukrainian-speaking territories (eg. grapheme ѣ) editors left the pronunciation to the decision of their readers in accordance with the local tradition.

Keywords

PL

drukarstwo; prosta mowa; literatura religijna; XVIII wiek

EN

printing; “prosta mova”; religious literature; the 18th century

• Publisher: Łódzkie Towarzystwo Naukowe, Stowarzyszenie
• Journal: Rozprawy Komisji Językowej ŁTN
• Year: 2017
• Volume: LXIV
• Pages: 73-85

Dates

published

2017

Contributors

author

Getka Joanna

• Katedra Studiów Interkulturowych Europy Środkowo-Wschodniej, Wydział Lingwistyki Stosowanej, Uniwersytet Warszawski

References

• Bohosłowia nrawouczitielnaja, 1751, Bohosłowia nrawouczitielnaja…, Drukarnia OO. Bazylianów, Poczajów.
• Bohosłowia nrawouczitielnaja, 1756, Bohosłowia nrawouczitielnaja…, Drukarnia OO. Bazylianów, Poczajów.
• Bohosłowia nrawouczitielnaja, 1787, Bohosłowia nrawouczitielnaja…, Drukarnia OO. Bazylianów, Poczajów.
• Brückner Aleksander, 1950, Dzieje kultury polskiej, t. 2, Książka i Wiedza, Warszawa.
• Cieński Marcin, 1992, Formacja oświeceniowa w literaturze Polski i Niemiec, Wiedza o kulturze, Wrocław.
• Getka Joanna, 2013, Polskojęzyczne druki bazyliańskie (XVIII wiek), Bel Studio, Warszawa.
• Humieckaja Łukija, 1965, Woprosy ukrainsko-biełorusskich jazykowych swiazej drewniego pierioda, „Woprosy jazykoznanija”, 2, s. 39–44.
• Karskij Jefimij, 1962, Czto takoje drewnieje zapadnorusskoje nareczije, w: Trudy po biełorusskomu i drugim sławianskim jazykam, Izdatielstwo Akademii nauk SSSR, Moskwa, s. 253–263.
• Katechizm missionarskij, 1788, Ogłaszenije si est katechizm missionarskij Monachow Czyna st. Wasilija Velikago wkratci sobran…, Poczajów.
• Kozak Stefan, 2006, Z dziejów Ukrainy. Religia. Kultura. Myśl społeczna. Studia i szkice, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa.
• Lehr-Spławiński Tadeusz, Zwoliński Przemysław, Hrabec Stefan, 1956, Dzieje języka ukraińskiego w zarysie, Polskie Wydawnictwo Naukowe, Warszawa.
• Miakiszew Włodzimierz, 2008, Język Statutu Litewskiego 1588 r., Lexis, Kraków.
• Mojsijenko Wiktor, 2006, Fonetyczna systema ukrajinsʹkych polisʹkych howoriw XVI–XVII st. Monohrafija, Wydawnyctwo ŻDU im. I. Franka, Żytomyr.
• Morita Koji, 2002, Związek prostej mowy na dawnych Kresach Wschodnich z prostą mową w Wielkim Księstwie Litewskim. Uwagi terminologiczne, w: Zofia Abramowicz, red., Wielojęzyczność i wielokulturowość na pograniczu polsko-wschodniosłowiańskim, „Studia Slawistyczne”, 3, s. 147–153.
• Moser Michael, 2002, Czto takoje prostaja mowa?, „Studia Slavica Hung”, 47/3–4.
• Nauky parochialnija, 1792, Nauky parochialnija na nedili i swiata uroczystyja ciłoho roku…, 1792, Poczajów.
• Nauky parochialnija, 1794, Nauky parochialnija na nedili i swiata uroczystyja ciłoho roku…, 1794, Poczajów.
• Pluszcz Pawło, 1962, Do pytannja pro tak zwanu „prostu mowu” XVI–XVIII st. na Ukrajini, w: Pytannja istorycznoho rozwitku ukrajins’koji mowy, Wydawectwo Charkiws’koho Uniwersytetu, Charkiw.
• Poslidowanije postryhu, 1750, Poslidowanije postryhu dwoju: W iskus, si jestʹ w małyj inoczeskyj obraz i wełykyj czyna iże w st҃ych Oc҃a nsz҃ego Wasilija Welikaho sowerszennyj obraz, Jeże jestʹ k objetom inoczeskym, nyszczetje, posłuszanjiju, czystotje samowolnoje ouserdje. W Obyteli Poczajewskoj…, Drukarnia OO. Bazylianów, Poczajów.
• Poslidowanije postryhu, 1793, Poslidowanije postryhu dwoju w iskus, si jestʹ w małyj inoczeskyj obraz i wełykyj czyna iże swiatych Otca naszego Wasilija Welikaho sowerszennij obraz…, Drukarnia OOO. Bazylianów, Poczajów.
• Pouczenije, 1745, Pouczenije o s[wia]tych tajnach o dobroditelech b[o]hosłowskych, o zapowidech B[o]żjich, o zapowidech cerkownich, o hrichach, o kaznech y karach c[e]rkownich…, Drukarnia OO. Bazylianów, Uniów.
• Rusaniwsʹkyj Witalij, 2002, Istorija ukrajinsʹkoji literaturnoji mowy, ArtEk, Kyjiw. Sobolewskij Aleksiej, 1907, Lekcii po istorii russkogo jazyka, Uniw. tip., Moskwa.
• Sobranije prypadkow, 1722, Sobranije prypadkow kratkoje i duch[o]wnym osobam potrebnoje imjeszczeje w cebje nauku o sakramentach, o desati B[ż] jiych prykazaniach o prykazaniach cerkownych…, Drukarnia OO. Bazylianów, Supraśl.
• Sobranije prypadkow, 1732, Sobranije prypadkow kratkoje y duchownym osobam potrebnoje…, Drukarnia OO. Bazylianów, Uniów.
• Szewelow Jurij, 2002, Istoryczna fonołohija ukrajinsʹkoji mowy. Perekład z anhlijsʹkoho wydannia Serhija Wakułenka ta Andrija Danyłenka, Akta, Charkiw.
• Tazbir Janusz, 1976, Próba określenia kultury szlacheckiej w Polsce przedrozbiorowej, w: Zofia Stefanowska, red., Tradycje szlacheckie w kulturze polskiej, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa, s. 7–36.
• Uspienskij Boris, 1994, Kratkij oczerk istorii russkogo jazyka (XI-XIX stst.), Gnozis, Moskwa

Identifiers

ISSN

0076-0390