Prepozytury szpitalne - podstawowy typ polskiego szpitala średniowiecznego

• Authors: Suracki Marian

Title variants

EN

Provostrie hospitals - basic typs of polish medieval hospitals

• Languages of publication: PL EN

Abstracts

PL

Wraz z przyjęciem chrześcijaństwa przez Mieszka I w państwie polskim pojawiły się, wypracowane już wcześniej przez Kościół na Zachodzie Europy instytucje i formy życia społecznego. Jedna z najważniejszych, obok różnego typu szkół, były szpitale. Aż do Oświecenia stanowiły one podstawowy i dominujący typ instytucji opiekuńczych. Pełniły przede wszystkim funkcje przytułku. Do końca XIII w. szpitale na ziemiach polskich prowadzone były przez zakony, najpierw mnisze (benedyktyni, cystersi), później kanonickie i rycersko-szpitalne (zakon Świętego Ducha, krzyżacy z czerwoną gwiazdą, kanonicy regularni św. Augustyna, bożobrobcy, joannici, krzyżacy niemieccy). Wraz z tworzeniem diecezji i katedr powstawały też nieliczne szpitale katedralne i biskupie, a także kolegiackie. Przełomem w rozwoju polskiego szpitalnictwa średniowiecznego było pojawienie się na przełomie XIII i XIV w. stulecia w miastach, szczególnie większych, szpitali prepozyturalnych. Były to instytucje złożone z dwu integralnie ze sobą związanych elementów (budynków): kościoła szpitalnego i przytułku. Duszpasterstwo dla pensjonariuszy w kościele sprawował ksiądz kapelan szpitalny, tzw. porepozyt, zaś szpitalem i jego beneficjum zarządzali delegowani przez miasto dwaj urzędnicy miejscy – prowizorzy. Szpitale te, w zdecydowanej większości noszące wezwanie Świętego Ducha, lokalizowane były na obrzeżach miast lub poza murami miejskimi. Z reguły mieszkało w nich kilkunastu pensjonariuszy: przeważnie byli starcy, ubodzy, kalecy, sieroty oraz chorzy. W wieku XIV-XV prepozytury szpitalne przeszły proces tzw. komunalizacji, czyli bardzo dużego uzależnienia od władz miejskich. Apogeum rozwoju tych szpitali przypadł na końcowe dwa wieki średniowiecza, niemniej absolutna większość działało nadal w wiekach nowozytnych.

EN

Together with the adoption of Christianity by Mieszko I there appeared in Poland institutions and forms of social life previously introduced by the Church in Western Europe. Among the most important institutions, along with various types of schools, were hospitals. Until the times of Enlightenment they constituted the basic and most important type of care institutions and acted mostly as almshouses. Until the end of the 13th century hospitals in Poland were run by religious orders, primarily by monastic ones (Benedictines, Cistercians), later Canon orders and Mili-tary and Hospitals orders (the Order of the Holy Spirit, Knights of the Cross with the Red Star, Canons Regular of St. Augustine, Order of the Holy Sepulchre, Joannites, German Knights of the Cross). Along with the establishment of dioceses and cathedrals some cathedral, episcopal and collegiate hospitals were created. A turning point in the development of Polish Medieval hospital service was the emergence of provostrie hospitals in larger cities at the turn of the 13th and 14th centuries. These were institutions consisting of two integrally connected elements (build-ings): a hospital church and an almshouse. Church service was performed by the Hospital Chaplain, the so called provost, and the hospital and its benefice were run by two officials delegated by the city – provisors. The hospitals – mostly dedicated to the Holy Spirit – were located on the outskirts of the city or outside the city walls. Usually they had several inmates: mostly the old, the poor, the crippled, orphans and the sick. In the 14th and 15th century provostrie hospitals underwent the process of the so called communalisation, that is becoming greatly dependent on the municipal authori-ties. The last two hundred years of the Middle Ages constituted the peak of develop-ment of provostrie hospitals, however most of them still existed in the Modern Period.

Keywords

PL

szpital; prepozytura szpitalna; kościół szpitalny; przytułek; średniowiecze

EN

hospital; hospital provost; hospital church; poor-house; the Middle Ages

• Publisher: Instytut Wydawniczy Księży Misjonarzy
• Journal: Nasza Przeszłość. Studia z dziejów Kościoła i kultury katolickiej w Polsce
• Year: 2016
• Volume: 125
• Pages: 5-53

Contributors

author

Suracki Marian

References

• Bibliografia
• Bogucka M., Organizacja szpitalnictwa w Gdańsku w XVI-XVII wieku, [w:] Szpitalnictwo w dawnej Polsce, red. M. Dąbrowska, J. Kruppé, Warszawa 1998, s. 45-54.
• Budzyński Z., Dzieje opieki społecznej w ziemi przemyskiej i sanockiej (XV-XVIII), Przemyśl-Kraków 1987.
• Budzyński Z., Szpitale miejskie na terenie ziemi przemyskiej u schyłku średniowiecza, „Rocznik Przemyski”, 24-25, 1986, s. 129-148.
• Czaja R., Nawrolski T., Pierwotny Elbląg. Tworzenie miejskiego zespołu osadniczego, [w:] Historia Elbląga, red. S. Gierszewski, A. Groth, t. 1 (do 1466 r), Gdańsk 1993, s. 61-130.
• Czaja R., Rozwój szpitali miejskich w państwie Zakonu Krzyżackiego w Prusach, [w:] Szpitalnictwo w dawnej Polsce, red. M. Dąbrowska, J. Kruppé, Warsza-wa 1998, s. 135-144.
• Czarciński I., Kultura, [w:] Historia Elbląga, red. S. Gierszewski, A. Groth, t. 1 (do 1466 r), Gdańsk 1993, s. 204-236.
• Derwich, Mnisi w polskim mieście średniowiecznym, [w:] Ecclesia et civitas. Kościół i życie religijne w mieście średniowiecznym, red. H. Manikowska, H. Zaremska, Warszawa 2002, s. 143-160.
• Długokęcki W., Szpitalnictwo i bractwa elbląskie, [w:] Historia Elbląga, t. 2, cz. 1 (1466-1626), red. A. Groth, Gdańsk 1996, s. 160-172.
• Dola K., Opieka społeczna i zdrowotna w Głogowie do czasów pruskich (1942), [w:] Misericordia et veritas. Księga pamiątkowa ku czci księdza biskupa Wincentego Urbana, red. J. Mandziuk, J. Pater, Wrocław 1986, s. 113-146.
• Dola K., Opieka społeczna Kościoła, [w:] Historia Kościoła w Polsce, red. B. Kumor, Z. Obertyński, t. I, cz. 1, Poznań-Warszawa 1974.
• Dola K., Szpitale w średniowiecznej Polsce pod zarządem kościelnym, [w:] Studia i Materiały, Rzym 1972, s. 173-212.
• Dola, Szpitale średniowieczne Śląska. Funkcjonowanie, „Rocznik Teologicz-ny Śląska Opolskiego”, 2, 1970, s. 177-208.
• Dola K., Szpitale średniowieczne Śląska. Rozwój historyczny, „Rocznik Teo-logiczny Śląska Opolskiego”, 1, 1968, s. 239-292.
• Dubas-Urwanowicz E., Fundacje kościołów i klasztorów grodzieńskich do XVIII wieku, [w:] Fundacje i fundatorzy w średniowieczu i epoce nowo-żytnej, red. E. Opaliński, T. Wiślicz, Warszawa 2000, s. 130-141.
• Falkowski G., Dzieje toruńskiego szpitala św. Ducha w średniowieczu, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, 27, 1779, nr 1, s. 3-15.
• Fankidejski J., Utracone kościoły i kaplice w dzisiejszej diecezji chełmińskiej podług urzędowych akt kościelnych, Pelplin 1880.
• Góralski Z., Szpitale na Lubelszczyźnie w okresie przedrozbiorowym, War-szawa-Łódź 1982.
• Grzegorz M., Szpitalnictwo w państwie krzyżackim w Prusach, „Archiwum Historii Medycyny”, 37, 1974, z. 2, s. 129-148.
• Guldon Z., Kowalski W., Szpitale w województwie sandomierskim w drugiej połowie XVII wieku, „Nasza Przeszłość”, 84, 1995, s. 81-134.
• Jabłońska A., Funkcje społeczne parafii archidiakonatu gnieźnieńskiego w XVII wieku, Kielce 2013.
• Jabłońska A., Szpital Świętego Ducha i Świętego Leonarda w Opocznie na przełomie średniowiecza i nowożytności, „Między Wisła i Pilica. Studia i Materiały Historyczne”, 7, 2006, s. 31-50.
• Karpiński A., Pauperes. O mieszkańcach Warszawy XVI i XVII wieku, War-szawa 1983.
• Kasabuła T., Ignacy Massalski biskup wileński, Lublin 1998.
• Klebowicz G., Organizacja parafialna diecezji przemyskiej obrządku łaciń-skiego w XIV-XVI wieku, Lublin 2013.
• Klonder, Wyżywienie w szpitalach Elbląga w pierwszej połowie XVII wieku, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, 36, 1988, nr 2, s. 448-468.
• Kłoczowski J., Zakony na ziemiach polskich w wiekach średnich, w: Kościół w Polsce. Średniowiecze, t. 1, red. J. Kłoczowski., Kraków 1966, s. 375-581.
• Kopiczko, Szpitalnictwo na Warmii w XVI – XVIII wieku, w: Szpitalnictwo w dawnej Polsce, red. M. Dąbrowska, J. Kruppé, Warszawa 1998, s. 97-107.
• Kopiczko A., Ustrój i organizacja diecezji warmińskiej w latach 1525-1772, Olsztyn 1993.
• Korpalska W. K., Sześć wieków opieki zdrowotnej w Bydgoszczy, Toruń 2008.
• Korpalska W.K., Szpitale Bydgoszczy do końca XVIII wieku, „Archiwum Historii i Filozofii Medycyny”, 62, 1999, z. 4, s. 33-39.
• Krętosz J., Organizacja archidiecezji lwowskiej obrządku łacińskiego od XV wieku do 1772 roku, Lublin 1986.
• Królik L., Organizacja diecezji łuckiej i brzeskiej od XVI do XVIII wieku, Lublin 1983.
• Kruppé J., Szpital kapitulny świętego Ducha we Fromborku, w: Szpitalnictwo w dawnej Polsce, red. M. Dąbrowska, J. Kruppé, Warszawa 1998, s. 185-201.
• Kumor B., Altaria, [w:] „Encyklopedia Katolicka”, t. I, Lublin 1985, kol. 387-389.
• Kumor, Kamieńska diecezja, [w:] Encyklopedia Katolicka, t. 8, Lublin 2000, kol. 492-493.
• Kumor B., Początki organizacji parafialnej na ziemiach polskich, „Roczniki Teologiczno-Kanoniczne KUL”, 5, 1959, s. 103-115.
• Kumor B., Szpitalnictwo w Sądecczyźnie w okresie przedrozbiorowym, „Rocznik Sądecki”, 10, 1969, s. 221-263.
• Kurczewski J., Biskupstwo wileńskie, Wilno 1912.
• Luboński J., Monografia historyczna miasta Radomia, Radom 1937.
• Łukaszewicz J., Krótki opis historyczny kościołów parochialnych, kościołów, kaplic, klasztorów, szkółek parochialnych, szpitali i innych zakładów do-broczynnych dawnej diecezji poznańskiej, t. 1, Poznań 1958.
• Maciejowski B., Epistola pastoralis […] 1601.
• Mandziuk J., Historia Kościoła Katolickiego na Śląsku. Średniowiecze, t. 1, cz. 2, Warszawa 2004.
• Mandziuk J., Opieka społeczna Kościoła katolickiego na Śląsku do czasów pruskich (1742), „Resovia Sacra”, 8, 2001, s. 129-166.
• Męczkowski W., Prowizorowie szpitalni w dawnej Polsce. Przyczynek do dziejów magistratury naszej, „Przegląd Historyczny”, t. 5, 1907, s. 81-93, 229-242, 384-394.
• Mika N., Bożogrobcy raciborscy w średniowieczu, [w:] Klasztor w mieście średniowiecznym i nowożytnym, red. M. Derwich, A. Pobóg-Lenartowicz, Wrocław-Opole 2000, s. 419-426.
• Molenda D., Opieka zdrowotna i społeczna górników olkuskich w XV-XVIII wieku, [w:] Szpitalnictwo w dawnej Polsce, red. M. Dąbrowska, J. Kruppé, Warszawa 1998, s. 55-67.
• Morawski M., Monografia Włocławka, Włocławek 1933.
• Nowacki J., Dzieje archidiecezji poznańskiej, t. 2: Archidiecezja poznańska w granicach historycznych i jej ustrój, Poznań 1964.
• Oliński P., Fundacje mieszczańskie w miastach pruskich w okresie średnio-wiecza i na progu czasów nowożytnych (Chełmno, Toruń, Elbląg, Gdańsk, Królewiec, Braniewo), Toruń 2008.
• Opas T., Dawne szpitale województwa lubelskiego w świetle materiałów lu-stracyjnych z lat 1790-1791, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, 20, 1972, z. 2, s. 267-282.
• Paglia V., Storia dei poveri, Milano 1994.
• Partyka W., Opieka społeczna w Ordynacji Zamojskiej w XVII-XVIII wieku, Lublin 2008.
• Pazzini A., L’ospedale nei secoli, Roma 1958.
• Prucnal D., Szpital przy kościele Ducha Świętego w Lublinie w latach 1419-1655, Lublin 2005.
• Skrobacki A., Najstarszy na Warmii polski regulamin szpitalny, [w:] „Komu-nikaty Mazursko-Warmińskie”, 1977, nr 3, s. 447-454.
• Słoń M., Fundacje szpitalne władz komunalnych jako centra kultu miejskiego, [w:] Ecclesia et civitas. Kościół i życie religijne w mieście średniowiecznym, red. H. Manikowska, H. Zaremska, Warszawa 2002, s. 361-373.
• Słoń M., Problem fundacji szpitala w średniowieczu. Przykład Wrocławia, [w:] Fundacje i fundatorzy w średniowieczu i epoce nowożytnej, red. E. Opaliński, T. Wiślicz, Warszawa 2000, s. 74-90.
• Sołtyszewski S., Geneza instytucji witrykusów w polskim ustawodawstwie synodalnym, „Prawo Kanoniczne”, 2, 1959.
• Sossala J., Przyczynki do historii krzyżowców z czerwoną gwiazdą, „Nasza Przeszłość”, 23, 1966, s. 299-237.
• Staniszewski P., Szpitalnictwo kościelne w archidiakonacie łęczyckim i ło-wickim do 1795 roku, Warszawa 2004.
• Surdacki M., Edukacja i opieka w Urzędowie XV-XVIII wiek, Lublin 2004.
• Surdacki M., Opieka społeczna w Wielkopolsce zachodniej w XVII-XVIII wieku, Lublin 1992.
• Surdacki M., Szpital św. Ducha i Leonarda w Urzędowie w XV-XVIII wieku, „Kwartalnik Historyczny”, 112, 2004, nr 2, s. 7-35.
• Surdacki M., Urzędów w XVII i XVIII wieku. Miasto – Społeczeństwo – Życie codzienne, Lublin, 2007.
• Surdacki M., Ustrój polskich szpitali potrydenckich, „Roczniki Humani-styczne”, 48, 2000, z. 2, s. 543-560.
• Szarszewski A., Ordynacje i instrukcje szpitala św. Łazarza, Szpitala na Zapleczu oraz Domu dla Chorych Zakaźnie w Gdańsku XVII–XVIII w. To-ruń 2005.
• Szarszewski A., Ordynacje i statuty szpitali gdańskich XV-XIX w., Toruń 2004.
• Szczygieł R., Lokacja miasta na prawie niemieckim i jego dzieje w czasach jagiellońskich, w: Dzieje Urzędowa, red. R. Szczygieł, M. Surdacki, Lu-blin – Urzędów 2011, s. 55-100.
• Wachholz L., Szpitale krakowskie 1220-1920, t. 1, Kraków 1921.
• Weiss A., Diecezja lubuska, w: Encyklopedia Katolicka, t. 11, Lublin 2006, kol. 84-91.
• Weiss A., Organizacja diecezji lubuskiej w średniowieczu, „Studia Kościel-no-Historyczne”, 1, 1977.
• Wiesiołowski J., Poznańskie szpitale i ich kaplice w świetle wizytacji ks. Roga-lińskiego, w: Szpitale. Kronika miasta Poznania, 2007, nr 4, s. 7-18.
• Wiśniowski E., Rozwój organizacji parafialnej w Polsce do czasów reforma-cji, w: Kościół w Polsce. Średniowiecze, t. 1, red. J. Kłoczowski., Kraków 1966, s. 237-272.
• Wółkiewicz E., Formy dobroczynności w miastach śląskich w średniowieczu, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, 58, 2010, nr 2, s. 211-230.
• Zachorski W., Pierwsze szpitale wileńskie, Wilno 1925.
• Acta Visitationum decanatuum: Urzędoviensis, zawichostensis et Opatowiensis ad Archidiaconatum zawichostensem pertinentium authritate R. D. Jacobi za-dzik episcopi Cracoviensis Anno Domini 1637 (AKap.Mkr, AVCap 44).
• Visitatio externa archidiaconatus zawichostensis anno Domini 1689 in octo-bre et novembre et decembre expedita (cecanatus: Urzędów, zawichost et Opatów), in cuia iura ecclesiarum – proventus Parochorum – un cum de-scriptionibus ecclesiarum et aedificorum noviter et ante extructorum con-notata demonstrantur noviter et ante extructorum connotata demonstran-tur, per R. D. Christophorum de Dębiński, canonicum et officialem San-domieriensem – praepositus itum Iłżensem (AKMKr, AV 66).
• Visitatio interna et externa archidiaconatus zawichostensis, tres urzędowien-sis, zawichstensis, opatowiensis decanatus in se consistenstis [...] per ni-colaum Złotnicki [...] in anno 1718 mensibus novembris et decembris in-choata ac in anno sequenti 1919 feliciter continuata (AKap.Mkr., AVCap, 1592).
• APL, KmU, Liber variorum inscriptionum civilium 1784-1808 […] (Archi-wum Państwowe w Lublinie, Księgi miasta Urzędowa, Księga 6.
• Actus Visitationis Generalis Decanatus Urzędoviensis [...]Adalberto Lesz-czyc de Skarszewski Episcopo Hełmensi et Lublinensi peractae Anno Do-mini 1801 […] (AAL, Rep 60 A 186).
• Visitatio generalis in archidiaconatu Śremensi, decanatuum: Śremensis, Borcensis, Nowemestensis, et Costensis authoritatae Andreae Stanislai Młodziejowski episcopi Posnaniensis et per Josephum Łodzia Rogaliński, coadiutorem archidiaconi Śremensis Ano Domini 1777-1778 expedita (AAP, AV 32).
• Visitatio archidiaconatus Pszczevensis a M. De Iwanowice [...] tamquam subdelegato Felicis Pomorski archidiaconi Pszczevensis de consensu Lau-renti Goślicki episcopi Posnaniensis a. 1603-1607 (AAP, AV 3).