Dzieło człowieka pod opieką Boga. Wiatrak z Gryżyny: najstarszy zachowany młyn wietrzny w Polsce i jego symboliczne przesłanie. Wprowadzenie do szerszych rozważań.

• Authors: Wyrwa Andrzej Marek

Title variants

EN

Human artifact under God's protection. A windmill from Gryżyna: the oldest remaining windmill in Poland and its symbolic message. An Introduction to broader reflections

• Languages of publication: PL

Abstracts

EN

This synthetic article presents reflections concerning the oldest windmill — a windmill on the Polish land, i.e. a post mill (‘koźlak’) from Gryżyna (Kościan municipality, Wielkopolskie voivodeship), which was moved from Gryżyna (fig. 2 and 5) in 1964/1965 to the Museum of the First Piasts at Lednica, and its so-called ‘small skansen’ area. In 2017 the funds from The Ministry of Culture and National Heritage allowed a thorough preservation and renovation, and a post mill regained the look from the 18th and 19th centuries (fig. 9). On this windmill’s crown tree a 1585 date (fig. 11, 12) and Latin inscription [ADI]VTOR ET PROTECTOR MEVS ES TV DO[M]I[N]E; signum G, a Latin cross and a carpenter’s sign (fig. 11, 12, 17) were inscribed. The second date was inscribed on a tail beam — 1792 (fig. 14). In order to verify these dates, a dendrological research of an oaken main post (vertical axis) and east and west pine quarterbars was conducted. A broader historical and genealogical research, which unequivocally confirmed 1585 as the time when the windmill was built and its renovation in 1792, was also conducted. These two events were independently credited to the people who accomplished them. The windmill was built in the times of Łukasz Gułtowski and his son Wacław, while a renovation from the 18th century was conducted aft er Gryżyna was bought back by the Wierusz-Kowalski family. A beautiful Latin inscription, which is a paraphrasis of the 27(28) David psalm, gave the windmill under God’s protection (fig. 17). In the context of the content of this inscription, a broad symbolism of the windmills was illustrated in this study.

Keywords

PL

wiatrak; młyn wietrzny; Gryżyna; Kościan; dendrochronologia wiatraka; personifikacja młynów wietrznych; psalm 27(28); Gułtowscy (ród); Wierusz--Kowalscy (ród); Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy

EN

a post mill; a windmill; Gryżyna; Kościan; windmill’s dendrology; psalm 27(28); the Gułtowscy family; the Wierusz-Kowalscy family; the Museum of the First Piasts at Lednica

• Publisher: Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy
• Journal: Studia Lednickie
• Year: 2018
• Volume: 17
• Pages: 27-62

Dates

published

2018

Contributors

author

Wyrwa Andrzej Marek

• Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy
• Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

References

• Adamczewski J. 2001. Antropologiczny wymiar przestrzeni młyna, StEA, t. 5, s. 93–105.
• Adamczewski J. 2005. Młynarstwo magiczne, Wrocław.
• Baranowski B. 1977. Polskie młynarstwo, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk.
• Baranowski B. 1992. Rolnictwo i przetwórstwo spożywcze [w:] Z dziejów techniki w dawnej Polsce, red. B. Orłowski, s. 137–219, Warszawa.
• Bogucka M. 1994. Staropolskie obyczaje w XVI–XVII wieku, Warszawa.
• Brykała D., Podgórski Z., Sarnowski Ł., Lamperski P., Kordowski J. 2015. Wykorzystanie energii wiatru i wody w okresie ostatnich 200 lat na obszarze województwa kujawsko-pomorskiego, Pr KKK PTG, t. 29, s. 9–22.
• Buczek K. 1969. Z dziejów młynarstwa w Polsce średniowiecznej, SH 12(1969), z. 1.
• Bukowski Z., Wielowiejski J. 1970. Narzędzia przetwórstwa zbożowego na ziemiach polskich od wczesnego neolitu do okresu wczesnośredniowiecznego, StzDGW, t. 12, s. 9–100.
• Christy R. 1888. Proverbs, maxims and phrases of all ages: classified subjectively and arranged alphabetically, New York–London.
• Cieplucha Z. 1929. Z przeszłości ziemi kościańskiej, Kościan.
• Cirlot J.E. 2006. Słownik symboli, Kraków.
• Dąbska E. 1967. Budownictwo i architektura młynów wietrznych w Polsce, ZN PK, Architektura 19.
• Dembińska M. 1973. Przetwórstwo zbożowe w Polsce średniowiecznej (X–XIV wiek), Wrocław–Warszawa.
• Dider J. 1992. Słownik filozofii, Katowice.
• Długokęcki W., Kuczyński J., Pospieszna B. 2004. Młyny w Malborku i okolicy od XIII do XIX wieku, Malbork.
• Dzik A. 1928. Młynarstwo w Polsce, Warszawa.
• Faryna-Paszkiewicz H., Omilanowska M., Pasieczny R. 2001. Atlas zabytków architektury w Polsce, Warszawa.
• Forstner D. 1990. Świat symboliki chrześcijańskiej, Warszawa.
• Gogolin M.R. 2014 Znaki na więźbach dachowych kościołów Pomorza, „Dachy. Materiały, Konstrukcje, Technologie”, nr 7(175); online: http://dachy.info.pl/technika/znaki-ciesielskiena-wiezbach-dachowych-kosciolow-pomorza [odczyt: maj–lipiec 2018].
• Gołaski J. 1988. Atlas rozmieszczenia młynów wodnych w dorzeczu Warty, Brdy i części Baryczy w okresie 1790–1960, cz. 2: Dolna Warta i Obra, Poznań, Ark. 13. Kościan.
• Goszczyńska J. 1998. Dawne budownictwo folwarczne. Majątki wielkopolskie, t. V: Powiat kościański, red. J. Skuratowicz, Szreniawa, s. 73–77.
• Gryglewicz F. 1989. Eucharystia, [w:] Encyklopedia katolicka, Lublin, t. 4, kol. 1239–1241
• Grzybowski S. 2000. Dzieje Polski i Litwy (1506–1648), Kraków.
• Harmening D. 1979. Superstitio. Überlieferungs und theoriegeschichtliche Untersuchungen zur kirchlichtheologischen Aberglaubensliteratur des Mittelalters, Berlin.
• Histoire et Images Médiévales. 2013. „Histoire et Images Médiévales”, t. 33, juin–juillet–aout.
• Historia literatury polskiej. 2002. Historia literatury polskiej w dziesięciu tomach, t. II: Renesans, Bochnia–Kraków–Warszawa.
• Kaczmarek J. 1995. Wiatraki, Bydgoszcz.
• Katalog zabytków sztuki. 1980. Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. V: Dawne województwo poznańskie, z. 10: Dawny powiat kościański, oprac. T. Ruszczyńska, A. Sławska, Warszawa.
• Klaczyński F. 1981. Wiatraki w Polsce, RMNRPRS, t. 12.
• Kobielus S. 2000. Krzyż Chrystusa. Od znaku i figury do symbolu i metafory, Warszawa.
• Kobielus S. 2011. Krzyż Chrystusa. Od znaku i figury do symbolu i metafory, Tyniec.
• Kopaliński W. 2006. Słownik Symboli, Warszawa.
• Kopeć J.J. 2003. Liturgia i pobożność ludowa w świetle historii [w:] Liturgia i pobożność ludowa, red. W. Nowak, Olsztyn, s. 25–38.
• Kowalski P. 2007. Kultura magiczna. Omen, przesąd, znaczenie, Warszawa.
• Krajnik W. 2016. Między młynarstwem a elektryfikacją. Społeczno-gospodarcze uwarunkowania wykorzystania potencjału energetycznego rzeki Bóbr od średniowiecza do 1945 roku, RDSG, t. LXXVI, s. 121–163.
• Krassowski W. 1957 Ciesielskie znaki montażowe w XV w. i pierwszej połowie XVI w., KHKM, t. 5, nr 3–4, s. 503–518.
• Kubicki R. 2012. Młynarstwo w państwie zakonu krzyżackiego w Prusach w XIII–XV wieku (do 1454 r.), Gdańsk.
• Kubicki R. 2013. Sieć młynów wodnych w dobrach klasztornych na Pomorzu Wschodnim w XIII–XVI w., HM, t. 2, s. 35–56.
• Lajszner M. 1995. Gryżyna, „Wiadomości Kościańskie”, nr 38.
• Leksykon symboli. 1992. Leksykon symboli, oprac. M. Oesterreicher-Moliwo, przeł. J. Prokopiuk, Warszawa.
• Lurker M. 1989. Słownik obrazów i symboli biblijnych, Poznań.
• Mączyński D. 2010. Znaki, inskrypcje i ślady w historycznych więźbach dachowych, RiZ, nr 3, s. 2–11.
• Mączyński D. 2010. Znaki, inskrypcje i ślady w zabytkowych konstrukcjach dachowych, cz. 1, „Dachy. Materiały, Konstrukcje, Technologie”, nr 4(124); online: http://dachy. info.pl/technika/znaki-inskrypcje-i-slady-w-zabytkowych-konstrukcjachdachowych-cz-1 [odczyt: maj–lipiec 2018].
• Mączyński D. 2010. Znaki, inskrypcje i ślady w zabytkowych konstrukcjach dachowych, cz. 2, „Dachy. Materiały, Konstrukcje, Technologie”, nr 5(125); online: http://dachy. info.pl/technika/znaki-inskrypcje-i-slady-w-zabytkowych-konstrukcjachdachowych-cz-2 [odczyt: maj–lipiec 2018].
• Nazwy miejscowe. 1999 Nazwy miejscowe Polski. Historia — pochodzenie — zmiany, red. K. Rymut, Kraków, t. III (E-I).
• Nola A.M. di. 2004. Diabeł. O formach, historii i kolejach losu szatana, a także o jego powszechnej a złowrogiej obecności wśród wszystkich ludów od czasów starożytnych aż po teraźniejszość, Kraków.
• Osowski B. 2018. Gospodarz [w:] Słownik języka mieszkańców powiatu kolskiego, red. tenże, Poznań, s. 309.
• Pevsner N., Fleming J., Honour H. 1992. Encyklopedia architektury, Warszawa.
• Rzepkowski K. 2015. Złoty kciuk. Młyn i młynarz w kulturze Zachodu, Toruń.
• Schaaf U. 2005. Systemy ciesielskich znaków montażowych jako źródło wiedzy o warsztacie ciesielskim i autentycznej substancji zabytku na przykładzie Kościoła Pokoju w Świdnicy [w:] Zabytkowe drewno budowlane i stolarka architektoniczna wobec współczesnych zagrożeń, red. E. Okoń, Toruń, s. 113–134.
• SHGWP. 1987. Słownik historyczno-geograficzny województwa poznańskiego w średniowieczu, cz. I, z. 4, Wrocław, s. 703-713; online: slownik.ihpan.edu.pl/search. php?id=18859&q=Stara%20Wie%C5%9B&d=0&t=0&s=3 [odczyt: maj–lipiec2018].
• Słownik geograficzny królestwa. 1881. Słownik geograficzny królestwa polskiego i innych krajów słowiańskich, red. F. Sulimirski, B. Chlebowski, W. Walewski, Warszawa, t. II [Gryżyna: s. 887–888].
• Słownik geograficzny królestwa. 1888. Słownik geograficzny królestwa polskiego i innych krajów słowiańskich, red. F. Sulimirski, B. Chlebowski, W. Walewski, Warszawa, t. IX [Racot: s. 369].
• Słownik terminologiczny. 1997. Słownik terminologiczny sztuk pięknych (wydanie drugie poprawione), Warszawa.
• SWJP. 1998. Słownik współczesnego języka polskiego, t. I–II, Warszawa.
• Szafrański A. 1989. [Eucharystia] III. Doktryna katolicka [w:] Encyklopedia katolicka, Lublin, t. 4, kol. 1250–1254.
• Szurowa B. 2015. Młynarstwo między Wisłą a Pilicą od połowy XVIII do XX wieku, Kielce.
• Święch J. 2001. Wiatraki. Młynarstwo wietrzne na Kujawach, Włocławek.
• Święch J. 2005. Tajemniczy świat wiatraków, Łódź.
• Tazbir J. 1996. Reformacja, kontrreformacja, tolerancja, Wrocław.
• Tłoczek I. 1969. Ochrona zabytków budownictwa ludowego w XXV-leciu PRL, MMBLS 10(1969), s. 10–20.
• Tomaszewski F., Walczak B.M. 2017. Młyny w gminie Uniejów — zarys problematyki historyczno-konserwatorskiej, „Biuletyn Uniejowski”, t. 6, s. 5–23.
• Tomiccy J.R. 1975. Drzewo życia. Ludowa wizja świata i człowieka, Warszawa.
• Trawkowski S. 1959. Młyny wodne w Polsce w XII wieku, KHKM, t. 7, nr 1.
• Tyrawa J. 1989. [Eucharystia] II. Dzieje problematyki [w:] Encyklopedia katolicka, Lublin, t. 4, kol. 1241–1250.
• Wasiutyński W. 1936. Regal młynny w średniowiecznym prawie polskim. Rozprawa doktorska przyjęta przez Radę Wydziału Prawa Uniwersytetu Józefa Piłsudskiego w Warszawie, Warszawa.
• Wilstach F.J. 1916. A Dictionary of Similes, Boston.
• Wiśniewska T. 2006. Gryżyna: dzieje wsi wielkopolskiej, Kościan.
• Witkowski K., Witkowski M. 2017. Wpływ młynów wodnych na przekształcenia sieci hydrografi cznej Wadowic i okolic, „Wadoviana. Przegląd Historyczno-Kulturalny”, nr 20, s. 100–113.
• Wyrwa A.M. 2006. Pietas Ecclesiae et fi des plebis. Szkice z dziejów religijności i wierzeń na ziemi łekneńskiej od średniowiecza do czasów nowożytnych, Poznań.
• Ziołek A. 1988. Gryżyna, Kościan.

Identifiers

ISSN

0860-7893