Historia – kontekst – tożsamość. Powojenna odbudowa i dekoracja Starego Miasta w Olsztynie

• Authors: Wawrykiewicz Leszek

Title variants

EN

History – context – identity. Post-war restoration and decoration of the Old Town in Olsztyn

• Languages of publication: PL EN

Abstracts

PL

Artykuł jest kolejnym przyczynkiem do badań nad fenomenem powo¬jennej odbudowy polskich miast w formach historycznych i historyzu¬jących. W pracy podjęto próbę zarysowania mało znanych aspektów skomplikowanego i wielowątkowego procesu projektowania odbudowy Starego Miasta w Olsztynie po zniszczeniach 1945 roku oraz uzupełnienia dotychczasowego stanu badań w tym zakresie. Poruszono także problem oceny wartości architektury z okresu powojennej odbudowy staromiejskiej dzielnicy Olsztyna. W powojennej odbudowie miast rysuje się wyraźna dwoistość – odtwarzano średniowieczny układ urbanistyczny i jednoczenie realizowano założenia urbanistyki nowoczesnej. Odbudowę Olsztyna trudno nazwać rekonstrukcją, jego historyczna struktura została bowiem istotnie zmieniona. Patrząc jednak na realizacje późniejsze – modernistyczne oraz w duchu retrowersji – przyznać trzeba, że przyjęte wtedy założenia odbudowy w formach historyzujących okazały się z dzisiejszej perspektywy słuszne. Autorom takiej koncepcji udało się bowiem zachować „obraz” dawnego miasta. Kontekst historyczny, społeczno-kulturowy, polityczno-ekonomiczny i wreszcie architektoniczny miał niewątpliwy wpływ na kształt programu odbudowy tej dzielnicy staromiejskiej, a zrealizowana z niemałym trudem zabudowa stała się nośnikiem istotnych wartości. Wyróżnikiem olsztyńskiego Starego Miasta na tle innych odbudowanych ośrodków jest najbardziej współczesny charakter dekoracji plastycznych – specyficzne połączenie stylizowanej architektury o formach historyzujących ze sztuką już na wskroś nowoczesną, której cechy formalne w pełni odzwierciedlają współczesne tendencje rysujące się w plastyce lat 60. XX wieku. Wartością dekoracji staromiejskich, wykonanych głównie w technice sgraffito, jest zarówno indywidualny program tematyczny, jak i oryginalna forma plastyczna o współczesnym wyrazie artystycznym.

EN

This article is another contribution to research on the phenomenon of post-war reconstruction of Polish cities in historical and historicizing forms. The article attempts to highlight little-known aspects of the com¬plex and multi-task process of designing the reconstruction of the Old Town in Olsztyn after it was destroyed in 1945 and to fill gaps in the relevant research. It also examines the problem of valuation of the post-war architecture of the reconstructed Old Town District in Olsztyn. In towns and cities rebuilt after the war, there is a clearly visible duality – on the one hand, their restorers reconstructed the medieval urban layout, on the other hand, they aimed to achieve the objectives of modern urban planning. Olsztyn was rebuilt rather than reconstructed, because its historical structure was altered significantly. However, considering the subsequent projects – modernistic and in the spirit of retroversion – it must be admitted that, from today’s perspective, the then formulated objectives to rebuild the city in historicizing forms proved to be justified. This is because the authors of that concept managed to preserve the “image” of the pre-existing town. The historical, socio-cultural, political, economic and last but not least architectural context had an unquestion¬able impact on the nature of the old town reconstruction programme. The resulting built-up area, which required so much effort to recreate, embodies essential values today. What distinguishes the Old Town in Olsztyn from other rebuilt old towns is the most contemporary character of artistic decorations – stylized, historicizing architecture was specifically combined with art that was already thoroughly modern and whose formal features fully reflected the dominant trends in visual arts of the 1960s. The value of old-town decorations, produced mainly in the sgraffito technique, arises both from a specific range of themes and from their original artistic form, which is characterized by contemporary aesthetics.

Keywords

PL

powojenna odbudowa; Stare Miasto w Olsztynie; zabytkowe zespoły staromiejskie; program odbudowy; rekonstrukcja; projektowanie; wartość artystyczna; dekoracja plastyczna; sgraffito

EN

post-war reconstruction; Old Town in Olsztyn; historic Old Town complexes; rebuilding programme; reconstruction; design; artistic value; artistic decoration; sgraffito

• Publisher: Narodowy Instytut Dziedzictwa
• Journal: Ochrona Zabytków
• Year: 2019
• Issue: 1
• Pages: 73-112

Dates

published

2019

Contributors

author

Wawrykiewicz Leszek

• konserwator zabytkoznawca; Wydział Kultury i Ochrony Zabytków Urzędu Miasta Olsztyna
• monuments conservator, historic heritage expert; Department of Culture and Heritage Preservation of the Office of the City of Olsztyn

References

• Archiwum Państwowe w Olsztynie, Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Olsztynie, sygn. 458/4.
• Archiwum Państwowe w Olsztynie, Wojewódzkie Biuro Pro¬jektów „Miastoprojekt” w Olsztynie, sygn. 528/424, t. „B”, sygn. 528/457, sygn. 528/458-459, sygn. 528/460-463, sygn. 528/745.
• Archiwum Państwowe w Olsztynie, Zarząd Miejski w Olsztynie, Protokóły posiedzeń Zarządu Miejskiego, sygn. 411/74.
• Archiwum Państwowe w Olsztynie, Związek Polskich Artystów Plastyków Zarząd Okręgowy w Olsztynie, sygn. 1233/125.
• Archiwum Urzędu Miasta Olsztyna, PP Pracownie Sztuk Pla¬stycznych Oddział w Olsztynie: Plan Starego Miasta, lata 60. XX w.; Wzornik kolorystyczny elewacji, lata 60. XX w.
• Archiwum Urzędu Miasta Olsztyna, Projekt sgraffita na elewacji kina Awangarda, Bolesław Wolski, 1961; Projekt sgraffita na elewacji budynku przy ul. Stare Miasto 19 (apteka), Bolesław Wolski, 1961; Projekt roboczy sgraffita na elewacji budynku przy ul. Stare Miasto 17, Bolesław Wolski, lata 60. XX w.
• Archiwum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Ol-sztynie, dokumentacja techniczna, sygn. 77, sygn. 78, sygn. 103.
• Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk w Warszawie, Zbiory Fotografii i Rysunków Pomiarowych, nr inw. RPZ 4863.
• Adamczewska-Wejchert H., Wejchert K., Małe miasta. Problemy urbanistyczne stale aktualne, Warszawa 1986.
• Arszyński M., Dethlefsen Richard, [w:] Kondziela H., Krzyżanowska H. (red.), Polski słownik biograficzny konserwatorów zabytków, z. 2, Poznań 2006.
• Bobiński S., Problemy i trudności odbudowy Gdańska, „Rocznik Gdański” 1954, t. 13.
• Bugalski Ł., Kwestia odbudowy zabytkowych zespołów staromiejskich na Ziemiach Odzyskanych, „Przegląd Zachodni” 2014, nr 3.
• Czerner O., Zabytki Śląska w Polsce dyktatury proletariatu, [w:] Tomaszewski A. (red.), Badania i ochrona zabytków w Polsce w XX wieku. Materiały konferencji naukowej zorganizowanej w stulecie urodzin Profesora Jana Zachwatowicza w dniu 4 marca 2000 roku, Warszawa 2000.
• Czernik Z., Architektura w obliczu wojennych zniszczeń. Odbudowa miast wschodniopruskich w PRL, [w:] Perlińska-Kobierzyńska E. (red.), Między formą a ideologią. Architektura XX wieku w Polsce, Warszawa 2012.
• Czernik Z., Dekoracje architektury Starego Miasta w Olsztynie, „Ochrona Zabytków” 2010, nr 1-4.
• Czernik Z., Odbudowa Rynku Starego Miasta w Olsztynie po II wojnie światowej, „Ochrona Zabytków” 2008, nr 4.
• Czernik Z., Olsztyn i miasta historycznej Warmii po drugiej wojnie światowej. Zniszczenia i odbudowa, „Olsztyński Rocznik Kon¬serwatorski” 2016-2017, t. 3, Odbudowa i dekoracje Starego Miasta.
• Demska A., Frąckiewicz A., Maga A., Galeria Wzornictwa Polskiego, przewodnik po wystawie, Muzeum Narodowe w Warsza¬wie, Warszawa 2017.
• Dethlefsen R., Stadt- und Landhäuser in Ostpreussen, München 1918.
• Doleżyńska-Sewerniak E., Powojenne sgraffita olsztyńskie – dzieła, ich twórcy, inspiracje, [w:] Jagiellak A., Świątek P. (red.), Polichromie i sgraffita na fasadach ośrodków staromiejskich odbudowanych po 1945 r. Kreacja i konserwacja. Materiały Krajowej Konferencji z okazji 35-lecia wpisu Starego Miasta w Warszawie na Listę światowego dziedzictwa UNESCO, Warszawa, 24-25.09.2015 r., Warszawa 2015.
• Friedrich J., Bobiński Stanisław, [w:] Kondziela H., Krzyżanow-ska H. (red.), Polski słownik biograficzny konserwatorów zabytków, z. 2, Poznań 2006.
• Friedrich J., „Nowe miasto i nowi ludzie”. O przemianie społecznej funkcji kamienicy gdańskiej w połowie XX wieku, [w:] Soł-tysik M.J. (red.), Kamienica w krajach Europy Północnej, Gdańsk 2004.
• Friedrich J., Odbudowa Głównego Miasta w Gdańsku w latach 1945-1960, Gdańsk 2015.
• Katarzyński W., Michał od karykatur i „Ramony”. Edward Michalski, [w:] Śrutkowski T. (red.), Kalendarz Olsztyński. Rocznik XX, Olsztyn 2018.
• Krzysztofowicz-Kozakowska S., Sztuka II RP, Olszanica 2013.
• Krzyżanowski L., Zachwatowicz Jan, [w:] Kondziela H., Krzyżanowska H., Kurzątkowski M. (red.), Polski słownik biograficzny konserwatorów zabytków, z. 1, Poznań 2000.
• Kurs T., Apel „Gazety”: Ochrońmy całe Stare Miasto. Bo warto, „Gazeta Wyborcza” 22.10.2009, dodatek Olsztyn.
• Kurs T., Ojcowie sgraffita, „Gazeta Wyborcza” 14.09.2012, dodatek Olsztyn [wywiad z Bolesławem Wolskim].
• Kurs T., Osiem powodów, by lepiej zadbać o Stare Miasto, „Gazeta Wyborcza” 19.11.2009, dodatek Olsztyn.
• Lewicki J., O nowy wygląd miasta odbudowanego – rola nowych dekoracji fasad w kreacji wartości miast odbudowanych po 1945 roku, [w:] Jagiellak A., Świątek P. (red.), Polichromie i sgraffita na fasadach ośrodków staromiejskich odbudowanych po 1945 r. Kreacja i konserwacja. Materiały Krajowej Konferencji z okazji 35-lecia wpisu Starego Miasta w Warszawie na Listę światowego dziedzictwa UNESCO, Warszawa, 24-25.09.2015 r., Warszawa 2015.
• Liżewska I., Dekoracje sgraffitowe na fasadach kamienic rynku Starego Miasta w Olsztynie – powstanie, (nie)przetrwanie, konserwacja, [w:] Jagiellak A., Świątek P. (red.), Polichromie i sgraffita na fasadach ośrodków staromiejskich odbudowanych po 1945 r. Kreacja i konserwacja. Materiały Krajowej Konferencji z okazji 35-lecia wpisu Starego Miasta w Warszawie na Listę światowego dziedzictwa UNESCO, Warszawa, 24-25.09.2015 r., Warszawa 2015.
• Lubocka-Hoffmann M., Miasta historyczne zachodniej i północnej Polski. Zniszczenia i programy odbudowy, Elbląg-Bydgoszcz 2004.
• Maria i Ryszard Wachowscy, katalog wystawy, Olsztyn – Zamek, grudzień-styczeń 1958-1959.
• Migo-Rożek Z., Błaszczyk I., Pawlak J., Antykwariat „Rara Avis”, 118 aukcja antykwaryczna, książki – plakaty – rękopisy, Kraków 22 października 2016, katalog, http://raraavis.krakow.pl/ wp-content/uploads/2018/09/a118.pdf.
• Piotrowski P. (red.), Odwilż. Sztuka ok. 1956 roku, katalog wystawy, Poznań 1996.
• Piotrowski P., Polska sztuka między totalitaryzmem a demokracją, https://culture.pl/pl/artykul/polska-sztuka-miedzy-totalitaryzmem-a-demokracja.
• Piotrowski P., Znaczenia modernizmu. W stronę historii sztuki polskiej po 1945 roku, Poznań 1999.
• Piwocki K., Uwagi o odbudowie zabytków, „Biuletyn Historii Sztu¬ki i Kultury” 1946, t. 8, nr 1-2.
• Rewski Z., O odprusaczenie architektury Ziem Zachodnich, „Odra” 1949, nr 7.
• Rogalska K., Mariensztat – między rekonstrukcją a twórczym nawiązaniem do nowoczesności. Historia i odbudowa jednego z najmniejszych osiedli warszawskich, „Rocznik Towarzystwa Naukowego Płockiego” 2014, nr 6.
• Rutkowska K., Wawrykiewicz L., Olsztyńskie sgraffita. O powojennym dekorowaniu Starego Miasta; Katalog dekoracji staromiejskich, „Olsztyński Rocznik Konserwatorski” 2016-2017, t. 3, Odbudowa i dekoracje Starego Miasta.
• Rutkowska K., Wawrykiewicz L., Powojenna metaloplastyka Starego Miasta w Olsztynie, [w:] Jagiellak A., Świątek P. (red.), Powojenna metaloplastyka. Element genius loci ośrodków staromiejskich. Materiały z konferencji Biura Stołecznego Konserwatora Zabytków Urzędu m.st. Warszawy, Warszawa 2018.
• Rymaszewski B., Motywacje polityczne i narodowe związane z zabytkami, [w:] Tomaszewski A. (red.), Badania i ochrona zabytków w Polsce w XX wieku. Materiały konferencji naukowej zorganizowanej w stulecie urodzin Profesora Jana Zachwatowicza w dniu 4 marca 2000 roku, Warszawa 2000.
• Rymaszewski B., Niektóre wymagania konserwatorskie w stosunku do miast i dzielnic historycznych i ich uwarunkowania w Polsce po 1945 r., [w:] Lubocka-Hoffmann M. (red.), Odbudowa miast historycznych. Dokonania przeszłości, potrzeby i możliwości współczesne, wyzwania przyszłości. Materiały międzynarodowej konferencji naukowej, Elbląg, 24-27 września 1998, Elbląg 1998.
• Rymaszewski B., O zespołach staromiejskich na ziemiach zachodnich i północnych Polski po roku 1945, [w:] Kowalczyk J. (red.), Ochrona dziedzictwa kulturowego zachodnich i północnych ziem Polski. Materiały konferencji naukowo-konserwatorskiej, Rydzyna 26-27 listopada 1993, Warszawa 1995.
• Rymaszewski B., Polska ochrona zabytków, Warszawa 2005.
• Rymaszewski B., Rozważania o rekonstrukcji w kontekście doktryny konserwatorskiej dawniej i dziś, „Ochrona Zabytków” 1993, nr 3.
• Rzempołuch A., Architektura i urbanistyka Olsztyna 1353-1953. Od założenia miasta po odbudowę ze zniszczeń wojennych, Olsztyn 2004.
• Rzempołuch A., Odbudowa Starego Miasta w Olsztynie po 1945 roku. Zamiary a realizacja, „Olsztyński Rocznik Konserwatorski” 2016-2017, t. 3, Odbudowa i dekoracje Starego Miasta.
• Sobańska M., Osełko H., Radomski M., Lenczewski T., Lamus Antykwariaty Warszawskie, IX aukcja internetowa i korespondencyjna książek i grafiki, Warszawa 23 września 2017, katalog, http://www.lamus.pl/pliki/IX-internetowa-aukcja-ksiazek-i-grafiki/katalog-IX.pdf.
• Stankiewicz J., Dalsze refleksje nad odbudowanym Gdańskiem, [w:] Fruba H. (red.), Sztuka pobrzeża Bałtyku. Materiały Sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Gdańsk, listopad 1976, Warszawa 1978.
• Stępiński Z., Problematyka ukształtowania fragmentu Śródmieścia na tle realizacji Mariensztatu, „Architektura” 1953, nr 9.
• Szczuka E., Zmarł Bolesław Wolski ps. Zasłona, http://www.ar chiwum.nowywyszkowiak.pl/316/4048/aktualnosci_zmarl_boleslaw_wolski_ps_zaslona.html.
• Szmygin B., Niepowtarzalna szansa, „Spotkania z Zabytkami” 2001, numer specjalny Fascynujący wiek XX!
• Szymańska A., Olsztyńscy artyści – twórcy dekoracji na elewacjach kamieniczek Starego Miasta, „Olsztyński Rocznik Konserwatorski” 2016-2017, t. 3, Odbudowa i dekoracje Starego Miasta.
• Tomaszewski A., Na przełomie tysiącleci: międzynarodowa sytuacja konserwacji zabytków, „Ochrona Zabytków” 1997, nr 2.
• Tomaszewski A., Wiek XX w konserwacji – konserwacja w XX wieku, [w:] Tomaszewski A. (red.), Badania i ochrona zabytków w Polsce w XX wieku. Materiały konferencji naukowej zorganizowanej w stulecie urodzin Profesora Jana Zachwatowicza w dniu 4 marca 2000 roku, Warszawa 2000.
• Tomkiewicz R., Życie codzienne mieszkańców powojennego Olsztyna 1945-1956, Olsztyn 2003.
• [Trzydzieści] XXX lat plastyki olsztyńskiej, katalog wystawy, Olsztyn 1977.
• (W.), Zapomniane zabytki, „Głos Olsztyński” 20.09.1962, nr 224.
• Warsaw Recommendation on recovery and reconstruction of cultural heritage. Rekomendacja Warszawska w sprawie odbudowy i rekonstrukcji dziedzictwa kulturowego, Warsaw 2018.
• Warszawa – Moskwa / Moskwa – Warszawa 1900-2000, katalog wystawy, Zachęta – Narodowa Galeria Sztuki, Warszawa 2004.
• Wawrykiewicz L., Rutkowska K., Nie tylko sgraffito. Inne formy dekoracji architektury z okresu odbudowy Starego Miasta w Olsztynie (płaskorzeźba, ceramika, metaloplastyka, mozaika), „Olsztyński Rocznik Konserwatorski” 2016-2017, t. 3, Odbudowa i dekoracje Starego Miasta.
• Wawrykiewicz L., Spacerownik po Olsztynie. Stare Miasto jakiego nie znacie, dodatek do „Gazety Wyborczej” 17.09.2009.
• Zarębska T., Problem kulturowego autentyzmu miasta odbudowanego, [w:] Bogdanowski J. (red.), Miasto historyczne w dialogu ze współczesnością, Gdańsk 2002.
• ZM., Pech olsztyńskiej Starówki. Elewację budynków wstrzymuje brak funduszy, „Głos Olsztyński” 1963, nr 50.
• „Życie Olsztyńskie” 1952, nr 192.
• „Gesellschaft Historischer Neumarkt Dresden e.V.”, http://www. neumarkt-dresden.de/.

Identifiers

ISSN

0029-8247