Linguistica generale czyli o obecności terminologii językoznawczej w opisie dzieł sztuk wizualnych i architektury

• Authors: Chrzanowska-Kluczewska Elżbieta

Title variants

EN

Linguistica generale: linguistic terminology in the description of visual artworks and architecture

Abstracts

PL

Współczesne językoznawstwo, choć czerpiące od lat swą terminologię z innych dyscyplin naukowych, w XX wieku stało się dawcą terminów dla opisu dzieł sztuk wizualnych. Ważny impuls dał temu trendowi Benedetto Croce (1902), postulując linguistica generale jako wspólną platformę dla filozofii języka i estetyki. W opinii historyka sztuki Jana Białostockiego (1980/2009) nie tylko traktat Crocego, ale też europejski strukturalizm (Roman Jakobson, Roland Barthes) przyczyniły się do intruzji terminologii językoznawczej na obszar teorii sztuki, prowadząc do „paralingwistycznej wersji” semiologicznych badań nad estetyką. Z kolei Mieczysław Porębski (1986/2009b), krytyk sztuki i semiolog, nazwał to podejście „semiotycznym”, sam uczestnicząc w wieloletniej dyskusji dotyczącej możliwości opisu tekstów wizualnych na sposób „projęzykowy”. Poniższy artykuł przedstawia w zwięzły i bardzo selektywny sposób obóz naukowy zwolenników podejścia semiotycznego (zatem w głównej mierze lingwistycznego) do analizy dzieł sztuk wizualnych i architektury – uczonych reprezentujących różne szkoły i tradycje: a) semiotykę/strukturalizm, b) filozofię sztuki, filozofię języka i logikę formalną, c) podejście retoryczno-figuratywne (z korzeniami m.in. w teoriach Barthesa i Jurija Łotmana), obejmujące również odrębny paradygmat językoznawstwa kognitywnego wraz z tropologią multimodalną, d) skandynawską semiotykę piktorialną (Görana Sonessona), wreszcie e) semiotykę społeczną z jej gramatyką i modalnością wizualności, powiązaną z różnymi teoriami komunikacji. Artykuł stawia następnie pytanie o status zapożyczonych terminów językoznawczych w teorii sztuk i architektury, dzieląc je na trzy klasy: 1) terminy metaforyczne niesystemowe (ekfraza architektoniczna, poetyka architektoniczna Madeline Gins i Arakawy, 2) adaptacje terminologiczne, czyli częściowo metaforyczne terminy systemowe (gramatyka wizualności Gunthera Kressa i Theo van Leeuwena), oraz 3) terminy metaforyczne systemowe (tropologia w wizualnej poetyce kognitywnej i studiach nad multimodalnością; Andrzej Niezabitowski zastosował je do subdyscypliny architektury zwanej architektoniką). Z tym powiązana jest kwestia statusu języka naturalnego jako metajęzyka opisu wszelkich innych systemów semiotycznych (Croce, Heinrich Wölfflin, Ludwig Wittgenstein, Emil Benveniste, Łotman, Mark Johnson). Autorka artykułu stoi na stanowisku semiotycznym, upatrując w obecności terminologii językoznawczej w teorii sztuki i architektury dowodu na transmedialność tekstów werbalnych i wizualnych w Łotmanowskiej semiosferze oraz na konieczność opracowania szerokiej platformy metodologicznej do ich wszechstronnego opisu, postulowanej również przez Alinę Kwiatkowską (2013) w obrębie studiów kognitywnych nad percepcją wzrokową i multimodalnością.

EN

Linguistica generale: linguistic terminology in the description of visual artworks and architecture. Summary: Contemporary linguistics, for years drawing its terminology from other fields of study, in the 20th century became a donor of its own terms for the purpose of describing the visual arts. An important stimulus for this trend came from Benedetto Croce (1902), who postulated linguistica generale as a common platform for the philosophy of language and aesthetics. In the opinion of art historian Jan Białostocki (1980/2009), it was not only Croce’s treatise but also European structuralism (Roman Jakobson, Roland Barthes) that contributed to the intrusion of linguistic terms into the theory of art, leading to a “paralinguistic version” of semiotic studies in the area of aesthetics. In turn, Mieczysław Porębski (1986/2009), an art critic and semiologist, called it a “semiotic attitude” to art, engaging himself in a prolonged debate on the possibility of approaching visual texts in a “pro-linguistic” manner. The following article gives a concise and very selective presentation of advocates of the semiotic (mainly linguistic) approach to analysing visual artworks and architecture. The researchers listed represent various schools and traditions: a) semiotics/structuralism, b) philosophy of art, philosophy of language and formal logic, c) a rhetorical-figurative approach (with its roots in the theories of Barthes and Jurij Lotman, among others), including also a different paradigm of cognitive linguistics and multimodal tropology in particular, d) the Scandinavian school of pictorial semiotics (Göran Sonesson), and – finally – e) social semiotics with its grammar and modality of visual representations, related to various theories of communication. Next, the article poses the question about the status of terminological borrowings from linguistics and the related fields present in theoretical considerations on the visual arts and architecture, dividing them into three classes: 1) metaphorical non-systematic terms (architectural ekphrasis, architectural poetics of Madeline Gins and Arakawa), 2) terminological adaptations, that is partly metaphorical systematic terms (Gunther Kress and Theo van Leeuwen’s grammar of visual design), and 3) metaphorical systematic terms (tropology in visual cognitive poetics and multimodal studies; Andrzej Niezabitowski on their application to a new subdiscipline of architecture, viz. architectonics). A related issue is the status of natural language as a metalanguage in the description of other semiotic systems (Croce, Heinrich Wölfflin, Ludwig Wittgenstein, Emil Benveniste, Lotman, Mark Johnson). The author of this article assumes a semiotic stance, perceiving the presence of linguistic terms across the theory of art and architecture as a proof of transmediality of verbal and visual texts within the Lotmanian semiosphere This calls for development of a broad methodological platform for their comprehensive study, postulated as well by Alina Kwiatkowska (2013) within cognitive studies on visual perception and multimodality. Keywords: linguistica generale, linguistic terminology, the visual arts, architecture, metaphorical vs. systematic terms, metalanguage, transmediality

Keywords

PL

linguistica generale,; terminologia językoznawcza,; sztuki wizualne,; architektura,; terminy metaforyczne kontra systemowe,; metajęzyk,; transmedialność

EN

linguistica generale,; linguistic terminology,; the visual arts,; architecture,; metaphorical vs. systematic terms,; metalanguage, transmediality

• Publisher: Polskie Towarzystwo Językoznawcze; UNIVERSITAS Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych; Wydawnictwo LEXIS
• Journal: Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego
• Year: 2020
• Volume: 76
• Pages: 51-69

Contributors

author

Chrzanowska-Kluczewska Elżbieta

• Instytut Filologii Angielskiej, Uniwersytet Jagielloński, Kraków

References

• 1. Agrest Diana (2008): Dyskursywne przeniesienia / Discursive transferences. – [w:] Adam Budak (red.): Co to jest architektura? Antologia / What Is Architecture? Anthology. – Kraków: Manggha, 248–259.
• 2. Bal Mieke (1991): Reading Rembrandt: Beyond the Word-Image Opposition. – Cambridge: Cambridge University Press.
• 3. Barthes Roland (1977): Rhetoric of the Image. – [w:] Roland Barthes, Image Music Text. Essays selected and translated by Stephen Heath. – London: Fontana Press, 32–51.
• 4. Benveniste Emil (1969): Semiologia języka. – [w:] Michał Głowiński (red.): Znak, styl, konwencja. – Warszawa: Czytelnik, 11–42.
• 5. Biała Alina (2010): Literatura i architektura. Korespondencja sztuk. – Warszawa–Bielsko-Biała: ParkEdukacja.
• 6. Białostocki Jan (1980/2009): Obraz i znak. – [w:] Grażyna Królikiewicz [et al.] (red.), 263–291.
• 7. Chrzanowska-Kluczewska Elżbieta (2012): Can Tropes Be Seen? – Journal of Kyiv National Linguistic University (KNLU), Series Philology, Vol. 15, No. 2, 71–80.
• 8. Chrzanowska-Kluczewska Elżbieta (2015): Pomiędzy studiami nad tekstem literackim a semiotyką artystyczną. – Stylistyka XXIV, 113–130.
• 9. Chrzanowska-Kluczewska Elżbieta (2017): Corporeal Imagination in the Reception of Verbal and Visual Artworks. – [w:] Elżbieta Chrzanowska-Kluczewska, Olga Vorobyova (red.): Language– Literature–the Arts: A Cognitive-Semiotic Interface. – Frankfurt am Main: Peter Lang, 17–29.
• 10. Chrzanowska-Kluczewska Elżbieta (2019): Visual Narrativity and the Creation of a Text World – a Semiotic Study of Selected Cases of Transmediality. – Studia Linguistica Universitatis Iagellonicae Cracoviensis 136 (2019), 1–10.
• 11. Chrzanowski Tadeusz (1992/2009): Ut poësis pictura erit. – [w:] Grażyna Królikiewicz [et al.] (red.), 381–400.
• 12. Croce Benedetto (1902/1974): Estetyka jako nauka o ekspresji a językoznawstwo ogólne, tłum. A. Sułek. – [w:] Stefania Skwarczyńska (red.): Teoria badań literackich za granicą. Antologia, t. II, cz. 1. – Kraków: Wydawnictwo Literackie [wersja angielska: (2003). Aesthetic as Science of Expression and General Linguistic. Blackmask Online. http://www.blackmask.com].
• 13. Crowther Paul (2009): Phenomenology of the Visual Arts (even the frame). – Stanford, CA: Stanford University Press.
• 14. D’alleva Anne (2005/2013): Metody i teorie historii sztuki. Jak czytać… Kraków: Universitas.
• 15. Danto Arthur (2006): The Abuse of Beauty: Aesthetics and the Concept of Art. – Chicago: Carus. 16. Didi-Huberman Georges (1990/2011): Przed obrazem. Pytanie o cele historii sztuki. – Gdańsk: słowo/obraz terytoria.
• 17. Forceville Charles (2010): Why and How Study Metaphor, Metonymy and Other Tropes in Multimodal Discourse? – [w:] Augusto Soares de Silva [et al.] (red.): Comunicação, Cognição e Media, Vol. 1. – Braga: Universidade Católica Portuguesa, 41–60.
• 18. Forceville Charles, Urios-Aparisi Eduardo (red.) (2009): Multimodal Metaphor. – Berlin–New York: de Gruyter. Gombrich Ernest (1960): Art and Illusion: A Study in the Psychology of Pictorial Representation. – Princeton, NJ: Princeton University Press.
• 19. Górska Elżbieta (2014): Dynamiczne podejście do metafory. – Prace Filologiczne LXIV, 2, 109–122.
• 20. Habrajska Grażyna (2013): Kompetencja komunikacyjna a interpretacja obrazu. – [w:] Michał Grech, Annette Siemes (red.): Badanie i projektowanie komunikacji 2. Kraków: Libron, 59–77.
• 21. Habrajska Grażyna (2016): Dopełnienie sensu w kodzie werbalnym i wizualnym. – [w:] Grażyna Habrajska, Joanna Ślósarska (red.), 85–110.
• 22. Habrajska Grażyna, Ślósarska Joanna (red.) (2016): Strategie twórcze w działaniu. Łódź: Wydawnictwo Primum Verbum.
• 23. Halliday M.A.K. (1978): Language as Social Semiotic. The Social Interpretation of Language and Meaning. – London: Edward Arnold.
• 24. Hugo Wiktor (1831/2005): Katedra Marii Panny w Paryżu, tłum. H. Szumańska-Gross. – Wrocław: Mediasat Group.
• 25. Hughes Robert (1991): The Shock of the New. Art and the History of Change. – London: Thames and Hudson.
• 26. Jakobson Roman (1959): Two Aspects of Language and Two Types of Aphasic Disturbances. – [w:] Roman Jakobson, Morris Halle: Fundamentals of Language. – ‘s-Gravenhage: Mouton and Co., 55–82.
• 27. Johnson Mark (2007): The Meaning of the Body. Aesthetics of Human Understanding. – Chicago–London: The University of Chicago Press.
• 28. Kalyva Eve (2016): Image and Text in Conceptual Art. Critical Operations in Context. – Cham, Switzerland: Palgrave Macmillan.
• 29. Kress Gunther (2010): Multimodality. A Social Semiotic Approach to Contemporary Communication. – New York: Routledge.
• 30. Kress Gunther, Van Leeuwen Theo (1996/2006): Reading Images. The Grammar of Visual Design, 2nd edition. – London–New York: Routledge.
• 31. Królikiewicz Grażyna, Płaszczewska Olga, Puchalska Iwona, Siwiec Magdalena (red.) (2009): Literatura a malarstwo – malarstwo a literatura. Panorama myśli polskiej XX wieku. – Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
• 32. Kwiatkowska Alina (2013): Interfaces, Interspaces. Image–Language–Cognition. – Piotrków Trybunalski: Naukowe Wydawnictwo Piotrkowskie.
• 33. Lessing Gotthold Ephraim (1766/2012): Laokoon, czyli o granicach malarstwa i poezji. – Kraków: Universitas.
• 34. Lewandowska-Tomaszczyk Barbara (2006): Konstruowanie znaczeń i teoria stapiania. – [w:] Grażyna Habrajska, Joanna Ślósarska (red.): Kognitywizm w poetyce i stylistyce. – Kraków: Universitas, 7–35.
• 35. Ławniczak Władysław (1972/2009): O semantycznych założeniach syntaktycznego opisu dzieła sztuki plastycznej. – [w:] Grażyna Królikiewicz [et al.] (red.), 607–624.
• 36. Łotman Jurij (1990/2008): Uniwersum umysłu. Semiotyczna teoria kultury. – Gdańsk: słowo/obraz terytoria.
• 37. Mitchell Andrew J. (2010): Heidegger Among the Sculptors. Body, Space, and the Art of Dwelling. – Stanford, CA: Stanford University Press.
• 38. Morawski Stefan (1976): Estetyka a semiotyka. – Pamiętnik Literacki XLVII, 359–402.
• 39. Niezabitowski Andrzej (2019): Architektonika – ogólna morfologia przestrzeni architektonicznej. – [w:] Sławomir Gzell (red.): Architektura. Urbanistyka. Nauka. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 15-48.
• 40. Pazura Stanisław (1973): Struktury i strukturalizmy – Aneks do artykułu Struktura i sacrum. Estetyka sztuk plastycznych Hansa Sedlmayra. – [w:] Alicja Kuczyńska (red.): Sztuka i społeczeństwo, t. 1: Ocalenie przez sztukę. – Warszawa: PWN, 143–165.
• 41. Porębski Mieczysław (1980/2009a): Czy metaforę można zobaczyć? – [w:] Grażyna Królikiewicz [et al.] (red.), 529–542.
• 42. Porębski Mieczysław (1986/2009b): Semiotyka a ikonika. – [w:] Grażyna Królikiewicz [et al.] (red.), 219–231.
• 43. Prohm Alan (2010): Architecture and Poetic Efficacy. Architectural Poetics. – [w:] Jean-Jacques Lecercle, Françoise Kral (red.): Architecture and Philosophy. New Perspectives on the Work of Arakawa & Madeline Gins. – Amsterdam–New York: Rodopi, 53–73.
• 44. Rasmussen Steen Eiler (1959/2015): Odczuwanie architektury. – Kraków: Karakter.
• 45. Ribas Semeler Alberto Marinho (2017): Neuroasthetics: Aesthetic in a Naturalistic Perspective of Art Philosophy. – Athens Journal of Humanities and Arts October 2017, 283–299.
• 46. Rusinek Michał (2012): Retoryka obrazu. Przyczynek do percepcyjnej teorii figur. – Gdańsk: słowo/ obraz terytoria.
• 47. Rybicka Elżbieta (2014): Geopoetyka, przestrzeń i miejsce we współczesnych teoriach i praktykach literackich. Kraków: Universitas.
• 48. Schefer Jean-Louis (1969): Scénographie d’un tableau. – Paris: Ed. du Seuil.
• 49. Sonesson Göran (1988): Methods and Models in Pictorial Semiotics. Report from the Semiotic Project. – Lund: Lund University.
• 50. Sonesson Göran (1989): Pictorial Concepts. Inquiries into the Semiotic Heritage and Its Relevance to the Interpretation of the Visual World. – Lund: Lund University.
• 51. Sonesson Göran (2005): Current issues in pictorial semiotics. Lecture 4: From the linguistic model to semiotic ecology. Structure and indexicality in pictures and in the perceptual world. The Semiotics Institute, oline, http://www.chass.utoronto.ca/epc/srb/cyber/sonesson3.pdf
• 52. Świtek Gabriela (2012): Aporie architektury. – Warszawa: Zachęta.
• 53. Todorov Tzvetan (1986): Synekdochy. – Pamiętnik Literacki LXXVII, z. 4, 235–247.
• 54. Wiesing Lambert (2005/2010): Artificial Presence. Philosophical Studies in Image Theory. – Stanford, CA: Stanford University Press.
• 55. Wittgenstein Ludwig (1953/2000a): Dociekania filozoficzne. – Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
• 56. Wittgenstein Ludwig (1998/2000b): Uwagi różne. – Warszawa: Wydawnictwo KR.
• 57. Władyka-Łuczak Zofia (2016): Geopoetyka materii rzeźbiarskiej – poszukiwanie rzeczywistości. – [w:] Grażyna Habrajska, Joanna Ślósarska (red.), 362–375.
• 58. Wölfflin Heinrich (1941): Gedanken zur Kunstgeschichte. – Basel: Benno Schwabe.
• 59. Wszołek Mariusz (2016): Funkcjonalna i strukturalna typologia reklamy. – [w:] Grażyna Habrajska, Joanna Ślósarska (red.), 64–83.
• 60. Wysłouch Seweryna (1994/2009): Wizualność metafory. – [w:] Grażyna Królikiewicz [et al.] (red.), 543–556.
• 61. Zlatev Jordan, Sonesson Göran, Konderak Piotr (red.) (2016): Meaning, Mind and Communication: Explorations in Cognitive Semiotics. Berlin: Peter Lang.
• 62. Żyłko Bogusław (2008): Przedmowa. – [w:] Łotman Jurij, 9–58.