Zmienne losy starego cmentarza w Biłgoraju

• Authors: Garbacz Krzysztof

Title variants

EN

Changing history of the old cemetery in Biłgoraj

• Languages of publication: PL EN

Abstracts

PL

Zabytkowe cmentarze są świadectwem dziedziczonej z pokolenia na pokolenie pamięci o przodkach. Niestety, część z nich została w XX w. zdewastowana i ograbiona z wielu elementów kamiennej architektury nagrobnej. Do tej grupy założeń należy stary cmentarz w Biłgoraju, w województwie lubelskim, założony przed końcem XVIII w. Jego użytkowanie zakończono około 1880 r., ale prawne zamknięcie nastąpiło dopiero w 1959 r. W ciągu kilkudziesięciu lat pozbawiony opieki cmentarz uległ tak daleko posuniętej degradacji, że w 1982 r. zarejestrowano tylko trzy nieuszkodzone wolno stojące nagrobki kamienne; pozostałe przetrwały jedynie we fragmentach. Zniszczeniu uległa też część drzewostanu. W 1977 r. cmentarz został wpisany do rejestru zabytków, dziesięć lat później powstało założenie projektowe lapidarium. Próby ratowania biłgorajskiego cmentarza zbiegły się z czasem ogólnej dyskusji na temat stanu zachowania nekropolii w Polsce i szybko postępującego ich niszczenia, zarówno przez wandali, jak i wskutek decyzji władz administracyjnych, nakazujących likwidację tych już nieużytkowanych. Na przykładzie biłgorajskiego założenia autor starał się pokazać wieloletni proces powojennej destrukcji jednej z tych nekropolii, które bez uszczerbku przetrwały czasy okupacji hitlerowskiej.

EN

Old cemeteries are evidence of the memory about ancestors inherited throughout generations. Sadly, in the 20th century, some of them were devastated and robbed of many elements of stone tomb architecture. In this group is the old cemetery in Biłgoraj, Lublin Voivodeship, established in the late 18th century. Its use was discontinued ca. 1880. However, it was not legally closed until 1959. Within several decades, without care, the cemetery fell into such advanced degradation that in 1982 only three undamaged, free-standing tombstones were registered; others survived only in fragments. Some of the trees were destroyed as well. In 1977, the cemetery was entered into the register of historic sites; ten years later, the design of a lapidarium was created. Attempts to save the Biłgoraj cemetery coincided with general discussion on the state of conservation of necropolises in Poland and their quickly advancing degradation, both by vandals and as a result of decisions made by administrative authorities who order liquidation of the disused ones. On the example of the Biłgoraj complex, the author attempted to illustrate the years-long process of post-war destruction of one of these necropolises, which survived the period of Nazi occupation without harm.

Keywords

PL

Biłgoraj; Lubelszczyzna; domniemane grodzisko; stary cmentarz; cmentarz przykościelny; nekropolia podmiejska; lapidarium; kamienne nagrobki; józefowski ośrodek kamieniarski

EN

Biłgoraj; Lublin region; old cemetery; supposed hill fort; church cemetery; suburban necropolis; lapidarium; tombstones; Józefów stoneworking centre

• Publisher: Narodowy Instytut Dziedzictwa
• Journal: Ochrona Zabytków
• Year: 2016
• Issue: 2
• Pages: 219-257

Dates

published

2016

Contributors

author

Garbacz Krzysztof

• archeolog, Narodowy Instytut Dziedzictwa Oddział Terenowy w Zielonej Górze
• archaeologist, The National Heritage Board of Poland Regional Division in Zielona Góra

References

• Baniukiewicz E., Ogólne wytyczne dotyczące urządzania lapidariów w Polsce, [w:] Ochrona cmentarzy zabytkowych. Materiały szkoleniowe pracowników Państwowej Służby Ochrony Zabytków oraz materiały z konferencji Organizacja lapidariów cmentarnych. Żagań-Kożuchów 20-23 czerwca 1993, Warszawa 1994.
• Biłgoraj, woj. zamojskie. Cmentarz rzymsko-katolicki. Dokumentacja naukowo-historyczna opracowana na zlecenie Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Zamościu, Szponar J. (oprac.), Za¬mość 1982, mps.
• Brytan T., O starym cmentarzu i…, „Tanew” 2000, nr 2, http://www.bilgoraj.lbl.pl/prasa/tanew/200/cmentarz.php [data dostępu: 21.05.2015].
• Bubiłek K., Sawczuk M., Zawiślak M., Odnowa i pamięć, „Zamojski Kwartalnik Kulturalny” 2009, nr 4.
• Cmentarz unicko-prawosławny w Chmielku, „Tanew” 2008, nr 2.
• Czacharowski A., Biłgorajskie nekropolie, „Tanew” 2004, nr 11.
• Flor P., Pomiędzy sacrum a profanum…, „Tanew” 2008, nr 2.
• Gałecka M., Sarzyńska-Janczak R., Skrzypek A., Zabytki objęte ochroną konserwatorską poprzez wpis do rejestru zabytków nieruchomych województwa lubelskiego w 2007 r., „Wiadomości Kon¬serwatorskie Województwa Lubelskiego”, t. 10, Lublin 2008.
• Garbacz K., Na szlaku biłgorajskich kapliczek i krzyży przydrożnych, Zielona Góra 2009.
• Głosik J., Katalog Pogotowia Archeologicznego za lata 1973-1976, „Materiały Starożytne i Wczesnośredniowieczne”, t. 5, 1983.
• Górak J., Lapidarium cmentarne w Biłgoraju. Projekt, [w:] Ochrona cmentarzy zabytkowych. Materiały szkoleniowe pracowników Państwowej Służby Ochrony Zabytków oraz materiały z konferencji Organizacja lapidariów cmentarnych. Żagań-Kożuchów 20-23 czerwca 1993, Warszawa 1994.
• Górak J., Miasta i miasteczka Zamojszczyzny, Zamość 1990.
• Grodziska-Ożóg K., Cmentarz Rakowicki w Krakowie, Kraków 1983.
• Hrubieszów: Dziesiąta kwesta na cmentarzu, http://ias24.eu/aktualnosci,hrubieszow-dziesiata-kwesta-na-cmentarzu,11928.html [data dostępu: 18.11.2015].
• Jagielski J., Lapidaria na cmentarzach żydowskich, [w:] Ochrona cmentarzy zabytkowych. Materiały szkoleniowe pracowników Państwowej Służby Ochrony Zabytków oraz materiały z konferencji Organizacja lapidariów cmentarnych. Żagań-Kożuchów 20-23 czerwca 1993, Warszawa 1994.
• Jamiołkowska J., Cmentarz lapidarium przy ul. Lubelskiej w Biłgoraju, http://umbilgoraj.bip.lubelskie.pl/upload/pliki/cmentarz_opis.pdf [data dostępu 19.05.2015].
• Jastrzębski J., Sitarstwo biłgorajskie, „Prace i Materiały Etnograficzne”, t. 18, cz. 1, 1961.
• Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 8, Województwo lubelskie, z. 3, Powiat biłgorajski, Brykowski R., Winiarz Z. (red.), Warszawa 1960.
• Kawałko D., Cmentarze województwa zamojskiego, Zamość 1994.
• Kawałko D., Józefowski ośrodek kamieniarski, [w:] Przyczynki do etnografii Zamojszczyzny. Materiały z ogólnopolskiej sesji popularno-naukowej, Zamość, 22-24.IX.1995, Zamość 1995.
• Kawałko D., Kamieniarstwo na Roztoczu – próba porównania ośrodków bruśnieńskiego i józefowskiego, [w:] Jarosz A., Michałowski A. (red.), Problemy ochrony środowiska przyrodniczego i dziedzictwa kulturowego na pograniczu polsko-ukraińskim, t. 2, Lubaczów 2001.
• Kawałko J., Kwesta 2015. Razem odnawiamy zamojską nekropolię, http://kwesta.zam.pl/ [data dostępu: 18.11. 2015].
• Kita M., Dzieje Parafii Trójcy Świętej, Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Biłgoraju, Biłgoraj 2006.
• Kolbuszewski J., Cmentarze, Wrocław 1996.
• Kolejny rekord na kweście w Łukowej. Zbierano na renowację zabytkowych nagrobków, http://bilgoraj.com.pl/kolejny-rekord-na-kwescie-w-lukowej-zbierano-na-renowacje-zabytkowych-nagrobkow,,3,11,11,1,14582,n.html [data dostępu: 5.11.2015].
• Kubiszyn M., Śladami Żydów. Lubelszczyzna, Lublin 2011.
• Kufel R.R., Cmentarze wyznaniowe do 1945 roku w granicach województwa lubuskiego, t. 1-5, Zielona Góra 2012-2016.
• Markiewicz J., Szczygieł R., Śladkowski W., Dzieje Biłgoraja, Lublin 1985.
• mp, Groby w pokrzywach, „Tygodnik Zamojski” z 11 kwietnia 2007, http://www.tygodnikzamojski.pl/artykul/4516/ [data dostępu: 30.01.2015].
• Nicieja S.S., Cmentarz Łyczakowski we Lwowie w latach 1786-1986, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1988.
• Niedźwiedź J., Leksykon historyczny miejscowości dawnego województwa zamojskiego, Zamość 2003.
• Nosek S., Materiały do badań nad historią starożytną i wczesnośredniowieczną międzyrzecza Wisły i Bugu, „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska”, sectio F, 1957, vol. 6.
• Nowak B., Biłgoraj: Burmistrz obiecuje remont starego cmentarza, „Dziennik Wschodni” z 18 marca 2009, http://www.dziennikwschodni.pl/zamosc/n,1000088489,bilgoraj-burmistrz-obiecuje-remont-starego-cmentarza.html [data dostępu: 19.05.2015].
• Ocalmy zabytkowe nagrobki na cmentarzu w Górecku Kościelnym, http://www.gorecko.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=163&Itemid=159 [data dostępu: 18.11.2015].
• Paździor M., Lapidaria. Pojęcie – historia, [w:] Ochrona cmentarzy zabytkowych. Materiały szkoleniowe pracowników Państwowej Służby Ochrony Zabytków oraz materiały z konferencji Organizacja lapidariów cmentarnych. Żagań-Kożuchów 20-23 czerwca 1993, Warszawa 1994.
• Petera J., Przydrożne kapliczki murowane na Lubelszczyźnie, Lublin 1998, mps w archiwum Oddziału Terenowego NID w Lublinie.
• Petera-Górak J., Kapliczki i krzyże przydrożne, [w:] Gauda A. (red.), Dziedzictwo kulturowe Lubelszczyzny. Kultura ludowa, Lublin 2001.
• Petera J., Górak J., Sokal R., Stary cmentarz rzym.-kat. w Biłgoraju. Ewidencja cmentarza zabytkowego, Biłgoraj 1982, mps w WUOZ w Lublinie – Delegaturze w Zamościu.
• Pękalski M., Przypuszczalne ślady prehistorycznych grodzisk w południowej Lubelszczyźnie, „Z otchłani wieków” 1952, nr 1.
• Podsumowanie kwesty, http://www.zwierzyniec.info.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=1261:podsumowanie-kwesty&catid=41:aktualnoci&Itemid=71 [data dostępu: 18.11.2015].
• Prusicka-Kołcon E., Wyniki nadzoru archeologicznego podczas prac ziemnych związanych z budową cmentarza komunalnego i lapidarium przy ul. Lubelskiej w Biłgoraju. Etap I (teren domniemanego grodziska wczesnośredniowiecznego, stan. 2), Zamość 2009, mps.
• Przewodnik krajoznawczy po Biłgoraju z propozycjami ścieżek dydaktycznych, Kurzyna M. (red.), Biłgoraj [b.d.].
• Rudkowski T., Lapidaria cmentarne. Rozwiązanie optymalne czy ostateczność, [w:] Ochrona zabytkowych cmentarzy. Materiały zjazdowe. IV Zjazd Konserwatorski – Halin [25 maja 1984], [b.m., b.r.].
• Rudkowski T., O ochronę cmentarzy zabytkowych, „Ochrona Zabytków” 2004, nr 1/2.
• Rydzewska A., „Sacrum” w krajobrazie otwartym i miejskim – funkcje i zagrożenia, [w:] Cmentarze i ogrody w krajobrazie. O „sacrum”, symbolice, kompozycji i przemijaniu, „Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego”, nr 22, 2013.
• Rzymskokatolicki cmentarz przy ulicy Lipowej w Lublinie, http://lipowa.cmentarz.lublin.pl/historia/ [data dostępu: 13.11.2015].
• Skakuj D., Lapidarium kiedyś, „Tanew” 2009, nr 2.
• Skakuj D., Michał Pękalski, [w:] Nad Tanwią i Ładą. Przyczynki do historii i kultury Ziemi Biłgorajskiej. Biłgorajanie, Biłgoraj 2007.
• Sokal R., O odnowę zabytkowych nagrobków, „Tanew” 2008, nr 2.
• Smoter Grzeszkiewicz R., Prawosławni i unici na Zamojszczyźnie (XIX-pocz. XX wieku) w świetle zachowanych inskrypcji na niektórych cmentarzach, http://scebreshinum.republika.pl/plus/prawoslawni.pdf [data dostępu: 7.11.2015].
• Szerszeń E., Rola cmentarzy w kulturze narodu, [w:] Ochrona cmentarzy zabytkowych. Materiały szkoleniowe pracowników Państwowej Służby Ochrony Zabytków oraz materiały z konferencji Organizacja lapidariów cmentarnych. Żagań-Kożuchów 20-23 czerwca 1993, Warszawa 1994.
• Winny żyć nie umierać… [rozmowa Wiesława Darkiewicza z dr. Tadeuszem Rudkowskim], „Spotkania z Zabytkami” 1987, nr 5.
• Witek M., Witek W., Lapidaria – symbole (znaki, ślady) pamięci, http://www.bdz.szczecin.pl/images/stories/publikacje/Publikacje_2009_-_Lapidaria_-_symbole_znaki_lady_pamici.pdf [data dostępu: 17.11.2015].
• Wojciechowski S., Michał Pękalski (19 IX 1896-16 VIII 1967), „Rocznik Lubelski”, t. 11, 1968.
• Wyrostek J., Nowy stary cmentarz, „Tanew” 2008, nr 2.
• Zin W., Rozważania o cmentarzach, „Spotkania z Zabytkami” 1987, nr 5.

Identifiers

ISSN

0029-8247