A Case Study for an Archaeometric Characterisation of Sicilian Middle Bronze Age Pottery (15th-13th c. BC)

• Authors: Tanasi Davide , Barone Germana , Mazzoleni Paolo

Title variants

PL

STUDIUM PRZYPADKU - CHARAKTERYSTYKA ARCHEOMETRYCZNA CERAMIKI SYCYLIJSKIEJ ŚRODKOWEJ EPOKI BRĄZU (XV-XIII W. PRZED CHR.)

• Languages of publication: EN PL

Abstracts

PL

Ze względu na zasadniczy brak danych o technologii ceramiki sycylijskiej środkowej epoki brązu, niedawne badania ważnego zespołu ceramiki ze stanowiska Grotte di Marineo (Licodia Eubea, Katania, Włochy), który przebadano za pomocą analiz petrograficznych i geochemicznych - mikroskopia optyczna (OM), fluorescencja rentgenowska (XRF), spektroskopia fourierowska w podczerwieni (FTIR) - stworzyły możliwość uzyskania znaczących nowych ustaleń w tej dziedzinie wiedzy. Analizy pozwoliły na sporządzenie precyzyjnej charakterystyki sześciu materiałów, dla których określono temperatury wypału, wskazując, iż temperaturę 900° C osiągano już na początku środkowej epoki brązu. Odkryte powiązania między materiałami a fazami chronologicznymi wskazały na pewne cechy kulturowe produkcji ceramiki, które do tej pory były zupełnie nieznane dla tego okresu. Analizy petrograficzne oraz badania fluorescencji rentgenowskiej i spektroskopii fourierowskiej w podczerwieni, przeprowadzone na próbkach z Grotte di Marineo, wykonane zostały celem określenia cech charakterystycznych i typologii materiału, zbadania zakresu temperatur wypału oraz przedstawienia nowych hipotez na temat strategii pozyskiwania gliny. Brak danych o aspektach technologicznych produkcji ceramiki oraz brak charakterystyk petrograficznych i geochemicznych stanowi główny problem badań archeologicznych nad prehistorią Sycylii. W szczególności zaś dla środkowej epoki brązu, czyli okresu odpowiadającego kulturze Tapsos i jej trzem fazom chronologicznym (XV- XIII w. przed Chr.) (Tab. 1), jedynymi dostępnymi pracami są badania dotyczące Wysp Eolskich, podczas gdy brak jakichkolwiek studiów w tej dziedzinie dla terenów Sycylii. Celem niniejszego artykułu jest wypełnienie tej luki poprzez omówienie materiałów ceramicznych znalezionych w Grotte di Marineo, prehistorycznym stanowisku jaskiniowym badanym w latach 1988-1989 (Ryc. 1). Nawarstwienia ze środkowej epoki brązu w Grotte di Marineo odkryto w sondażu 2 (warstwy 2-4), sondażu 3 (warstwa 2) w jaskini 1 oraz w sondażu 1 (warstwy 4 i 5) w jaskini 3. Badanie materiałów ceramicznych doprowadziło do wyselekcjonowania 221 próbek diagnostycznych, które na podstawie analizy makroskopowej podzielono na trzy grupy (Ryc. 5): grupa 1, stwierdzona dla 22% próbek, to ceramika drobnoziarnista, twarda i zbita, o kolorze masy pomiędzy 2.5 YR 7/3 a 7.5 YR 5/2 i niewielką ilością ziaren piasku drobniejszych niż 0,25 mm; grupa 2 (48%) to ceramika średnioziarnista, twarda i zbita, o kolorze masy między 5 YR 6/6 a 10 Y 6/1 i licznych ziarnach piasku wielkości od 0,25 do 1 mm; grupa 3 (30%) to ceramika gruboziarnista, miękka i porowata, o kolorze masy między 2.5 YR 7/6 a 5 YR 4/4 oraz licznych ziarnach piasku większych niż 1 mm. W oparciu o typ i częstotliwość występowania ziaren piasku, grupy 1 i 2 zostały podzielone na cztery podgrupy każda (1A, 1B, 1C, 1D oraz 2A, 2B, 2C, 2D), zaś grupa 3 na dwie podgrupy (3A i 3B) (Ryc. 6, Tab. 2). Aczkolwiek brak dokładnych danych stratygraficznych, w oparciu o typologię kształtów można wnioskować, iż zasiedlenie stanowiska trwało przez wszystkie trzy podfazy okresu Tapsos. Dokonano wyboru 31 próbek reprezentujących wszystkie grupy i poddano je analizom mineralogiczno -petrograficznym (OM, FTIR) oraz geochemicznym (XRF). Obserwacje petrograficzne pozwoliły na wyróżnienie i scharakteryzowanie sześciu materiałów petrograficznych (Ryc. 17): materiał A - z wtrąceniami uformowanymi przez wysoką zawartość wapienia i bogatej w skamieliny matrycy skalnej (LE1B1, LE1B1, LE1B2); materiał B - z wtrąceniami uformowanymi przez szkliwo wulkaniczne (LE2B2, LE1A oraz LE2B) oraz okazjonalnie przez inne fragmenty skał wulkanicznych (LE1A) czy wapień (LE2B), matryca skalna jest uboga w skamieliny; materiał C - z wtrąceniami szkliwa wulkanicznego i kwarcu oraz matrycą skalną nie zawierającą skamielin (LE1C, LE1C1); materiał D - wtrącenia uformowane przez szkliwo wulkaniczne, fragmenty skał wulkanicznych (LE2A) oraz wapień, zaś matryca skalna zawiera skamieliny (LE2C3, LE2A); materiał E - charakteryzuje się obecnością tłucznia ceramicz¬nego razem ze szkliwem wulkanicznym i wapieniem (LE2C1), fragmentami szkliwa wulkanicznego oraz skał (LE1A1, LE1A2, LE1D, LE2B4, LE2D) oraz wapienia (LE3B1). We wszystkich próbkach matryca skalna jest bogata lub bardzo bogata w skamieliny; materiał F - ze szkłem wulkanicznym, fragmentami skał i minerałami (pirokseny i plagioklazy), o matrycy skalnej zawierającej skamieliny (LE1D1, LE2A1, LE2A2, LE2A3, LE2B1, LE2B3, LE2C, LE2C2, LE2D1, LE3A, LE3A1, LE3A3, LE3A2). Cechą wyróżniającą większość opisanych materiałów jest obecność wtrąceń, uformowanych przez fragmenty skał wulkanicznych, podczas gdy zastosowanie tłucznia ceramicznego ograniczone jest do materiału E. Wtrącenia i matryca skalna odpowiadają złożom, których wychodnie występują na obszarze Licodia Eubea. W szczególności skały wulkaniczne mają skład mineralny i strukturę podobną do obserwowanej w plio-plejstoceńskich bazaltach alkalicznych i toleitach, podczas gdy zwietrzałe szkliwo wulkaniczne przypomina plioceńskie palagonitowe podmorskie wulkanity tworzące wychodnie w okolicach Licodia Eubea. Wreszcie skały osadowe mioceńskiej forma¬cji Tellaro oraz/lub aluwium czwartorzędowego mogą być uznane za surowiec gliniasty. Próbki należące do materiałów A, D i E (z wyjątkiem LE3B1) cechują się średnim lub wysokim załamaniem podwójnym światła, podczas gdy cecha ta jest słabo wykształcona lub nieobecna w materiałach B, C i F. Materiały A, D i E przeszły przez relatywnie niską temperaturę wypału (<800° C), na co wskazuje śred nia-wysoka aktywność optyczna oraz obecność minerałów gliny i wysoka zawartość kalcytu. W przeciwieństwie do tego, próbki materiałów B i C charakteryzują się niską aktywnością optyczną lub jej brakiem oraz obecnością wysokotemperaturowych krzemianów z CaO (~ 900° C). Wreszcie w próbkach materiału F znajdują się zarówno kalcyt jak, i krzemiany zawierające Ca (800-900° C). Wyniki aktywności optycznej porównano ze składem mineralogicznym, określonym poprzednimi badaniami dyfrakcji rentgenowskiej (XRD) i pomiarami FTIR (por. BARONE ET AL. 2012a). Dane o składzie chemicznym próbek opracowano z wykorzystaniem metodologii statystycznej, opartej zasadniczo na technice proporcji logarytmicznych, wprowadzonej przez Aitchisona (1986) i szeroko stosowanej w badaniach archeometrycznych (Tab. 5). Wykres podwójny przedstawia pierwiastki oraz badane próbki umieszczone w płaszczyźnie dwóch głównych składników. Wyjaśnia on 69% z całkowitej wariancji pierwiastków głównych i śladowych (Ryc. 18). Ogólnie rzecz biorąc, na wykresie podwójnym widać bardzo dobrą zbieżność między obserwacjami petrograficznymi a skupiskami pozyskanych próbek: a) wysoka zawartość Cao jest wyróżnikiem pomiędzy bardzo bogatym w skamieliny materiałem A a ubogimi w skamieliny materiałami B i C; b) wysoka zawartość wtrąceń wulka¬nicznych oddziela próbki materiału F od materiału E, na podstawie zawartości Fe2O3, MgO, MnO, Cr, Co oraz Ni. Pierwszym najbardziej znaczącym rezultatem analizy archeometrycznej jest zwrócenie uwagi na fakt, iż analiza makroskopowa może być niedokładna i myląca. odstępując od wcześniejszego podziału na trzy grupy (1-3) i koncentrując się na 6 materiałach (A-F) zidentyfikowanych petrograficznie, można podkreślić pewne istotne dane dotyczące związku między materiałem a chronologią. Materiały A i C wydają się występować wyłącznie w ceramice fazy Tapsos I (l440/1420-1400/1380 przed Chr.), materiał D jest zasadniczo potwierdzony, a materiał E głównie potwierdzony w próbkach z fazy Tapsos II (1400/1380-1310/1300 przed Chr.), natomiast materiały B i F wystąpiły tylko w próbkach fazy Tapsos III (1310/ 1300-1270/1250 przed Chr.). Sugeruje to przesunięcie pomiędzy różnymi materiałami wykorzystywanymi w trak¬cie całej sekwencji chronologicznej środkowej epoki brązu (Tab. 6, Ryc. 19) . Jednakże hipoteza, iż przesunięcie to jest efektem jakiegoś osiągnięcia technicznego spowodowanego eksperymentami, mającymi miejsce w okresie Tapsos, wydaje się stać w pozornej sprzeczności z szacunkami temperatury wypału. Z drugiej strony, materiały A, E i D wykazują niższą temperaturę wypału (<800-900° C) niż B, C i F (>900° C). Zamiast stopniowego wzrostu temperatury wypału od <800 do 900° C w trakcie rozwoju trzech podfaz chronologicznych Tapsos, możemy zaobserwować, iż dla materiału C temperatura osiąga 900° C. Ostatecznie oznacza to, iż temperatura wypału nie może być traktowana jako kryterium chronologiczne, ponieważ wartość 900° C osiągano w piecach garncarskich już na początku okresu Tapsos. Ponadto, przejście od A/C do D/E i do B/F nie wpisuje się w następujące po sobie fazy chronologiczne. Przesunięcie to mogło wynikać z eksperymentalizmu technicznego pojedynczego warsztatu albo z pracy różnych centrów produkcyjnych ze szczególnymi tradycjami produkcji ceramiki. Dobrą metodą rozróżnienia mogłaby być dalsza analiza źródeł gliny. W istocie, zaplanowane już badania terenowe, których celem jest identyfikacja na okolicznym obszarze dwóch różnych depozytów, tj. bogatego w Cao sedymentu gliniastego oraz aluwialnego sedymentu ubogiego w Ca, którymi cechują się omówione wyżej materiały, może dostarczyć nowych danych o lokalizacji geograficznej centrów produkcyjnych.

• Publisher: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego
• Journal: Światowit
• Year: 2014
• Volume: Tom XI (LII), fasc. A
• Pages: 47-66

Contributors

author

Tanasi Davide

author

Barone Germana

author

Mazzoleni Paolo

References

• AGODI S. ET AL., 2000, S. Agodi, A.M. Gueli, P. Mazzoleni, D. Mege, E. Procelli, L. Sapuppo, S.o. Troja, Il villaggio delTAntico Bronzo di c.da Torricella: un progetto per lo studio e la datazione dei materiali, “Bollettino dell’Accademia Gioenia di Scienze Naturali in Catania” 33/257, 175-186.
• AITCHISON J., 1986 The Statistics Analysis of Compositional Data, London.
• AITCHISON J. ET AL., 2002 J. Aitchison, C. Barceló-Vidal, V. Pawlowsky-Glahn, Some comments on compositional data analysis in archaeometry, in Particular the Fallacies in Tangri and Wright’s dismissal of Logratio analysis, “Archaeometry” 44, 295-304.
• ALBERTI G., 2004, contributo alla seriazione delle necropoli siracusane, (in:) V. La Rosa (ed.), Lepresenze micenee nel territorio sira- cusano, Atti del Primo simposio siracusano di preistoria siciliana, Padova, 99-170.
• ALBERTI G., 2008, La ceramica eoliana della facies del Milazzese. Studio crono-tipologico e culturale sulla base dei dati editi da Filicudi, Lipari, Panarea, Salina, B.A.R. International Series 1767, oxford.
• BARONE G. ET AL., 2005, G. Barone, A. Lo Giudice, P. Mazzoleni, A. Pezzino, chemical characterization and Statistical multivariate analysis of ancient Pottery from Messina, catania, Lentini and Siracusa (Sicily), “Archaeometry” 47, 745-762.
• BARONE G. ET AL., 2010 G. Barone, C.M. Belfiore, P. Mazzoleni, A. Pezzino, M. Viccaro, A Volcanic Inclusions Based approach for Provenance Studies of Archaeological ceramics: Application to Pottery from Southern Italy, “Journal of Archaeological Science” 37, 713-726.
• BARONE G. ET AL., 2011a G. Barone, V. Crupi, F. Longo, D. Majolino, P. Mazzoleni, D. Tanasi, V. Venuti, FT-IR Spectroscopic Analysis to Study the Firing Processes of Prehistoric ceramics, “Journal of Molecular Structure” 993, 147-150.
• BARONE G. ET AL., 2011b G. Barone, P. Mazzoleni, D. Tanasi, C. Veca, La tecnologia della produzione ceramica nel Bronzo Medio siciliano: il caso deipithoi di Monte San Paolillo (catania), “Rivista di Scienze Preistoriche” 61, 175-198.
• BARONE G. ET AL., 2011c G. Barone, P. Mazzoleni, C. Ingoglia, M.G. Vanaria, Archaeometric Evidences of the 4th-2nd century B.c. Amphorae Productions in North Eastern Sicily, “Journal of Archaeological Science” 38, 3060-3071.
• BARONE G. ET AL., 2011d G. Barone, V. Crupi, F. Longo, D. Majolino, P. Mazzoleni, V. Venuti, E. Aquilia, Potentiality of Non Destructive XRF Analysisfor the Determination of Corinthian B Amphorae Provenance, “X-Ray Spectrometry” 40/5, 333-337.
• BARONE G. ET AL., 2012a G. Barone, P. Mazzoleni, A. Patane, D. Tanasi, Analisi petrografiche e geochimiche su ceramiche preistoriche siciliane dell’eta del Bronzo Medio (XV-XIII secolo a.C.), (in:) M.P. Riccardi, E. Basso (eds.), Atti del VI Congresso Nazionale di Archeometria, Scienza e Beni Culturali, Bologna, 1-11.
• BARONE G. ET AL., 2012b G. Barone, P. Mazzoleni, G. Spagnolo, E. Aquilia, The Transport Amphorae of Gela: A Multidisciplinary Study on Provenance and Technological Aspects, “Journal of Archaeological Science” 39, 11-22.
• BECCALUVA L. ET AL., 1998, L. Beccaluva, F. Siena, M. Coltorti, A. Di Grande, A. Lo Giudice, G. Macciotta, R. Tassinari, C. Vaccaro, Nephelinitic to Tholeiitic Magma Generation in a Transtensional Tectonic Setting: An Integrated Model for the Iblean Volcanism, Sicily, “Journal of Petrology” 39, 1547-1576.
• BERSGSVIK K.A., SKEATES R., 2012 Caves in Context: an Introduction, (in:) K.A. Bersgsvik, R. Skeates (eds.), Caves in Context. The Cultural Significance of Caves and Rockshelters in Europe, oxford, 1-9.
• BETTELLI M., 2002, Italia meridionale e mondo miceneo: ricerche su dinamiche di acculturazione e aspetti archeologici, Firenze.
• BRADLEY R., 2000, An Archaeology of Natural Places, London.
• BRANCIFORTI M.G., 1999, Siti e insediamenti nella regione etnea, (in:) M. Barra Bagnasco, E. De Miro, A. Pinzone (eds.), Magna Grecia e Sicilia, stato degli studi eprospettive di ricerca, Roma, 241-258.
• BUXEDA I GARRIGÓS J., 1999, Alteration and Contamination of Archaeological Ceramics: the Perturbation Problem, “Journal of Archaeological Science” 26, 295.
• BUXEDA I GARRIGÓS J. ET AL., 2003, J. Buxeda i Garrigós, R.E. Jones, V. Kilikoglu, S.T. Levi, Y. Manitiatis, J. Mitchell, L. Vagnetti, K. Wardle, S. Andreu, Technology Transfer at the Periphery of the Mycenaean World: The Case of Mycenaean Pottery Found in Central Macedonia (Greece) and the Plain of Sybaris (Italy), “Archaeometry” 45/2, 263-284.
• CASTELLANA G., 2000, La cultura del Medio Bronzo nell’agrigentino ed i rapporti con il mondo miceneo, Agrigento.
• CONKEY M.W., 1980 The Identification of Prehistoric Hunter-Gatherer Aggregation Sites: The Case of Altamira, “Current Anthropology” 21/5, 609-630.
• CONSOLI A., 1988-1989 Licodia Eubea: ritrovamentipreistorici in Contrada Marineo, “Beni Culturali Ambientali Sicilia” 9-10/3, 84.
• DI GRANDE A. ET AL., 2002 A. Di Grande, P. Mazzoleni, A. Giudice, L. Beccaluva, G. Macciotta, F. Siena, Subaerial Plio-Pleistocene Volcanism in the Geo-Petrographic and Structural Context of the North-Central Iblean Region (Sicily), “Periodico di Mineralogia” 71, 159-189.
• FRENCH E.B., TOMLINSON J., 2004, The Contribution of Chemical Analysis to Provenance Studies, (in:) J. Balensi, J.-Y. Monchambert, S. Muller- -Celka (eds.), La ceramique mycenienne de l’Egee au Levant. Hommage a Vronwy Hankey, Travaux de la Maison de l’orient 41, Lyon, 15-25.
• GRASSO M. ET AL., 2004, M. Grasso, B. Behncker, I. Di Geronimo, S. Giuffrida, F. La Manna, R. Maniscalco, H.M. Pedley, S. Raffi, H.U. Schmincke, D. Strano, G. Sturiale, Cartageologica delsettore Nord-Occidentale dellAvampaese Ibleo e del Fronte della Falda di Gela, Catania.
• GUZZARDI L., 1985-1986 Nuovi dati sulla cultura di Thapsos nel Ragusano, “Archivio Storico per la Sicilia orientale” 81-82, 219-240.
• HONNOREZ J., 1967, La palagonitisation: un aspect du volcanisme sous marin: l’alteration du verre basique de Palagonia (Sicile), (PhD thesis, Universite Libre de Bruxelles).
• JONES R.E., LEVI S.T., 2004, Rsultati preliminari delle analisi di ceramiche micenee dalla Sicilia sud-orientale, (in:) V. La Rosa (ed.), Le presenze micenee nel territorio siracusano. Atti del Primo simposio siracusano di preistoria siciliana in memoria di Paolo Orsi, Padova, 171-185.
• KOLB M.J., SPEAKMAN R.J., 2005, Elymian Regional Interaction in Iron Age Western Sicily: A Preliminary Neutron Activation Study of Incised/ Impressed Tablewares, “Journal of Archaeological Science” 32, 795-804.
• LA ROSA V., 2004, Le presenze micenee nel territorio siracusano: per una storia delproblema, (in:) V. La Rosa (ed.), Le presenze micenee nel territorio siracusano. Atti del Primo simposio siracusano di preistoria siciliana in memoria di Paolo Orsi, Padova, 11-20.
• LA ROSA V., D’AGATA A.L., 1988 Uno scarico dell’eta del Bronzo sulla Serra del Palco di Milena, “Quaderni di Archeologia dell’Universita di Messina” 3, 5-15.
• LEIGHTON R., 1986 Paolo Orsi (1859-1935) and the Prehistory of Sicily, “Antiquity” 60, 15-20.
• LEVI S.T., JONES R.E., 2005, Analisi archeometriche delle ceramiche, (in:) M.C. Martinelli (ed.), Villaggio dell’eta del Bronzo Medio di Portella a Salina nelle Isole Eolie, Firenze, 241-262.
• MoURET C., 2004 Burials in Caves, (in:) J. Gunn (ed.), Encyclopedia of Caves and Karst Science, New York, 167-169.
• ORSI P., 1895 Thapsos, “Monumenti Antichi” VI, 89-150.
• ORSI P., 1907 Necropoli e stazioni sicule di transizione VII. Caverne di abitazione a Barriera di Catania, “Bullettino di Paletnologia Italiana” 33, 53-99.
• PAPPALARDO E. ET AL., 2008 E. Pappalardo, L. Pappalardo, F.P. Romano, F. Rizzo, A. Massimino, Caratterizzazione non distruttiva di ceramica da strato proveniente dall’edificio “E“ di Polizzello (CL), (in:) A.M. Gueli (ed.), Scienze e Beni Culturali. Atti del V Congresso Nazionale di Archeometria, Siracusa, 153-162.
• PRIVITERA F., 2007 Legrotte dell’Etna nellapreistoria, (in:) F. Privitera, V. La Rosa (eds.), Ima Tartara. Preistoria e leggenda delle grotte etnee, Palermo, 91-117.
• PRIVITERA F., 2010 Idisiecta membra delle etapiu antiche, (in:) V. La Rosa, M.G. Branciforti (eds.), Tra lava e mare. Contributi all’archaiologhia di Catania, Catania, 45-62.
• PROCELLI E., 1992 Appuntiper una topografia di Cataniapregreca, “Kokalos” 38, 69-78.
• PROCELLI E., 2007 Il territorio di Catania: le grotte di Barriera, (in:) F. Privitera, V. La Rosa (eds.), In Ima Tartara. Preistoria e leggenda delle grotte etnee, Palermo, 225-229.
• SKEATES R., 2010, An Archaeology of the Senses: Prehistoric Malta, oxford.
• SKEATES R., 2012 Caves in Need of Context: Prehistoric Sardinia, (in:) K.A. Bersgsvik, R. Skeates (eds.), Caves in Context. The Cultural Significance of Caves and Rockshelters in Europe, oxford, 166-187.
• TANASI D., 2005 Mycenaean Pottery Imports and Local Imitations: Sicily vs Southern Italy, (in:) R. Laffineur, E. Greco (eds.), Emporia. Aegeans in Central and Eastern Mediterranean, Acts of the 10th International Aegean Conference at the Italian School of Archaeology in Athens, Athens 14-18 April 2004, Aegaeum 25, Liege, 561-569.
• TANASI D., 2008 La necropoliprotostorica di Montagna di Caltagirone (CT), Monza.
• TANASI D., 2010, Gli scavi di Monte S. Paolillo e le presenze di tipo egeo nel territorio di Catania, (in:) V. La Rosa, M.G. Branciforti (eds.), Tra lava e mare. Contributi all’archaiologhia di Catania, Catania, 81-94.
• THIÓ-HENESTROSA S., MARTI'N-FERNANDEZ J.A., 2005 Dealing with Compositional Data: The Freeware CoDaPack, “Mathematical Geology” 37/7, 773-793.
• TINE S., 1965 Gli scavi nella Grotta della Chiusazza, “Bullettino di Paletnologia Italiana” 69, 113-286.
• VAGNETTI L., 1999, Mycenaean Pottery in the Central Mediterranean: Imports and Local Production in Their Context, (in:) J.P. Crielaard, V. Stissi, G.J. van Wijngaarden (eds.), The Complex Past of Pottery: Production, Circulation and Consumption of Mycenaean and Greek Pottery (Sixteenth to Early Fifth Centuries BC). Proceedings of the ARCHONInternational Conference, Held in Amsterdam, 8-9 November 1996, Amsterdam, 137-161.
• VozA G., 1972, Thapsos, primi resultati dellepiu recenti ricerche, (in:) Atti dellaXIVRiunione Scientifica dell’Istituto Italiano di Preistoria e Protoistoria in Puglia, 13-16 ottobre 1970, Firenze, 175-204.
• VozA G., 1973, Thapsos, (in:) P. Pelegatti, G. Voza (eds.), Archeologia nella Sicilia sud-orientale, Napoli, 30-52.
• WHITBREAD I.K., 1995 Greek Transport Amphorae. A Petrological and Archaeological Study, Athens.
• VAN WIJNGAARDEN G.J., 2002 Use and Appreciation of Mycenaean Pottery in the Levant, Cyprus and Italy (ca. 1600-1200 BC), Amsterdam.
• WILLIAMS J.L., LEVI S.T., 2001 Archeometria della ceramica eoliana: nuovi risultati, sintesi eprospettive, (in:) M.C. Martinelli, U. Spigo (eds.), Studi di preistoria e protostoria in onore di Luigi Bernabo Brea, Messina, 265-304.