Norma językowa jako fakt społeczny fundowany na uzusie. Uwagi w kontekście Słownika właściwych użyć języka

• Authors: Liberek Jarosław

Title variants

EN

The linguistic norm as a social fact based on usus. Comments in the context of The Dictionary of Proper Uses of Language

• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

Od wielu dziesięcioleci w dyskusjach na temat normy dominuje podejście preskryptywne. Duża część językoznawców nie uznaje prymatu zwyczaju społecznego i dokonuje w nim wielu arbitralnych zmian, aby ustalić subiektywną postać normy. W związku z projektowanym Słownikiem właściwych użyć języka autor artykułu przypomina najlepsze tradycje strukturalistyczne i nawołuje do stosowania w badaniach nad normą językową wyłącznie metod deskryptywnych. W ramach uprawianej współcześnie kultury języka trzeba zerwać całkowicie z wszelkimi przejawami arbitralności i subiektywności. Naczelne założenie, że norma językowa jest faktem społecznym fundowanym na uzusie, musi znaleźć odzwierciedlenie w stosownych procedurach ukierunkowanych na analizę wielomilionowych korpusów, dzięki którym ustalenie ponadindywidualnego wzorca stanie się możliwe. W słownikowym opisie normy powinny się w pierwszej kolejności znaleźć jednostki często używane i odpowiednio rozpowszechnione, a więc typowe. Uwarunkowana frekwencyjnie, tekstowo, społecznie i terytorialnie typowość jest kategorią najważniejszą.

EN

The prescriptive approach has been prevalent in discussions about the linguistic norm for many decades. Many linguists question the primacy of social custom and make many arbitrary changes to establish the subjective form of the norm. In connection with the planned The Dictionary of Proper Uses of Languagethe author of the article presents the best structuralist traditions and calls for research on the linguistic norm which is based on descriptive methods. It is necessary to completely break away from all manifestations of arbitrariness and subjectivity in contemporary prescriptive linguistics. The fundamental premise that the linguistic norm is a fact based on usus must be reflected in relevant procedures aimed at analyzing corpora consisting of millions of words. Such an approach will make it possible to establish a model that comprises more than just individual language uses. As far as dictionary definitions are concerned, the most frequent, widespread and thus typical linguistic units should be primarily considered to be normative. Typicality, determined by frequency, as well as textual, social and territorial conditions, is the most important category.

Keywords

PL

norma językowa; zwyczaj językowy; uzus; kodyfikacja; słownik normatywny; typowe jednostki językowe; deskrypcja; preskrypcja

EN

linguistic norm; linguistic custom; usus; language codification; normative dictionary; typical linguistic units; description; prescription

• Publisher: Towarzystwo Miłośników Języka Polskiego
• Journal: Język Polski
• Year: 2021
• Volume: 101
• Issue: 2
• Pages: 34-48

Contributors

author

Liberek Jarosław

• Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

References

• Andrzejczuk A., Czupryniak M. 2008: O wykorzystaniu zasobów internetowych w pracy językoznawcy, „Polonica” XXIX, s. 189–204.
• Bajerowa I. 1977: Aktualne problemy polityki językowej, [w:] Lubaś W. (red.), Polityka językowa, Uniwersytet Śląski, Katowice, s. 26–32.
• Bańko M. 2008: O normie i błędzie, „Poradnik Językowy”, z. 5, s. 3–17.
• Bernstein B. 1980: Socjolingwistyka a społeczne problemy kształcenia, [w:] M. Głowiński (red.), Język i społeczeństwo, tłum. K. Biskupski, Czytelnik, Warszawa, s. 83–119.
• Bernstein B. 1990: Odtwarzanie kultury, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa.
• Bielecka-Prus J. 2010: Transmisja kultury w rodzinie i w szkole, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
• Bobrowski I. 1998: Zaproszenie do językoznawstwa, Wydawnictwo Instytutu Języka Polskiego PAN, Kraków.
• Bogusławski A. 1978: Jednostki języka a produkty językowe. Problem orzeczeń peryfrastycznych, [w:] M. Szymczak (red.), Z zagadnień słownictwa współczesnego języka polskiego, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław, s. 17–30.
• Bogusławski A. 1987: Obiekty leksykograficzne i jednostki języka, [w:] Z. Saloni (red.), Studia z polskiej leksykografii współczesnej, t. 2, Dział Wydawnictw Filii UW, Białystok, s. 13–34.
• Buttler D. 1985: Zróżnicowanie współczesnej normy językowej, „Prasa Techniczna”, nr 3, s. 20.
• Buttler D., Kurkowska H., Satkiewicz H. 1971: Kultura języka polskiego. Zagadnienia poprawności gramatycznej, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa.
• Coșeriu E. 1952: Sistema, norma y habla, Universidad de la República, Facultad de Humanidades y Ciencias, Instituto de Filología, Dept. de Lingüistica, Montevideo.
• Derwojedowa M. 2017: Językoznawstwo komputerowe i inżynieria lingwistyczna po 1989 roku, „Język Polski” XCVII, z. 1, s. 7–17.
• Durkheim E. 1895: Les règles de la méthode sociologique, wyd. polskie: Zasady metody socjologicznej, przeł. J. Szacki, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000.
• Durkheim E. 2000: Zasady metody socjologicznej, przeł. J. Szacki, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
• Dzienisiewicz D., Graliński F., Świetlik K. 2018: System Odkrywka jako innowacyjne narzędzie informatyczne do badania polskiej leksyki potocznej. Przykłady zastosowania, [w:] A. Piotrowicz, M. Witaszek-Samborska, K. Skibski (red.), Kultura komunikacji potocznej w językach słowiańskich, Wydawnictwo Nauka i Innowacje, Poznań, s. 35–49.
• Eder M. 2016: Słowa znaczące, słowa kluczowe, słowozbiory – o statystycznych metodach wyszukiwania wyrazów istotnych, „Przegląd Humanistyczny”, z. 60, s. 31–44.
• Furedi F. 2008: Gdzie się podziali wszyscy intelektualiści, przeł. K. Makaruk, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa.
• Gębka-Wolak M. 2017: Uwagi na temat normy językowej z perspektywy metodologii strukturalnej, „Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego” LXXIII, s. 19–28.
• Gębka-Wolak M., Moroz A. 2016: Zinformatyzowane procedury oceny poprawności wyrażeń językowych, [w:] J. Ignatowicz-Skowrońska, R. Sidorowicz (red.), Donum amicitiae. Księga jubileuszowa ofiarowana Pani Profesor Ewie Kołodziejek, Volumina.pl Daniel Krzanowski, Szczecin, s. 33–47.
• Grabowski Ł., Hebal-Jezierska M. 2016: O różnych korpusowych metodach badawczych: próba krytycznej refleksji, „Komunikacja Specjalistyczna”, z. 11, s. 65–83.
• Graliński F. 2019a: Against the Arrow of Time. Theory and Practice of Mining Massive Corpora of Polish Historical Texts for Linguistic and Historical Research, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań.
• Graliński F. 2019b: Autoreferat (napisany w postępowaniu habilitacyjnym), dostępny na stronie Centralnej Komisji do Spraw Stopni i Tytułów (online: https://www.ck.gov.pl/promotion/id/36952/type/l.html, dostęp: 28 lutego 2021).
• Graliński F., Liberek J. 2019: Przydatność tradycyjnych opisów leksykograficznych w dowodach z opinii biegłego językoznawcy dotyczących znieważenia. Na przykładzie rzeczownika pedał i w kontekście możliwości programu do automatycznego wyszukiwania danych FBL Risercz, [w:] M. Zaśko-Zielińska, K. Kredens (red.), Lingwistyka kryminalistyczna. Teoria i praktyka, Wydział Filologiczny Uniwersytetu Wrocławskiego, Quaestio, and Authors, Wrocław, s. 343–376.
• Graliński F., Liberek J., Wierzchoń P. 2018: Badania nad współczesnym uzusem i jego ewolucją w świetle danych groma dzonych metodami lingwistyki komputerowej. Na wybranych przykładach z zakresu morfologii, składni i leksyki, [w:] P. Zbróg (red.), Wybrane aspekty badań nad normą językową, Wydawnictwo Libron – Filip Lohner, Kraków, s. 49–85.
• Graliński F., Wierzchoń P. 2018: Odkrywka, czyli leksykografia diachroniczna live, [w:] M. Bańko, H. Karaś (red.), Między teorią a praktyką. Metody współczesnej leksykografii, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa, s. 59–69.
• Gruszczyński W. 2009: Jeszcze raz o systemie, normie i uzusie, [w:] G. Dąbkowski (red.), D. Lewandowska-Jaros (współudział), Polszczyzno moja... Księga jubileuszowa z okazji 40-lecia pracy naukowej i dydaktycznej Profesora Jerzego Bralczyka, Oficyna wydawnicza ASPRA-JR, Warszawa, s. 110–119.
• Jadacka H. 2005: Kultura języka polskiego. Fleksja, słowotwórstwo, składnia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
• Karłowicz J. 1876: Program Słownika polskiego, „Rozprawy i Sprawozdania z Posiedzeń Wydziału Filologicznego Akademii Umiejętności”, Nakładem Akademii w drukarni Uniwersytetu Jagiellońskiego, t. IV, Kraków, s. XIV–XCV (online: https://www.wbc.poznan.pl/dlibra/publication/157457/edition/164263/content; dostęp: 28 lutego 2021).
• Kłosińska K. 2017: Istnienie i kształt normy językowej w świetle lingwistyki funkcjonalnej, „Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego” LXXIII, s. 81–89.
• Kulas P. 2017: Inteligenckość zaprzeczona. Etos i tożsamość młodych inteligenckich elit, Wydawnictwo Naukowe „Scholar”, Warszawa.
• Kulas P. 2018: Początek końca. Analiza debat o przeobrażeniach inteligencji po 1989 roku, [w:] P. Kulas, P. Śpiewak (red.), Od inteligencji do postinteligencji. Wątpliwa hegemonia, Wydawnictwo Naukowe „Scholar”, Warszawa, s. 19–51.
• Kurkowska H. 1977: Polityka językowa a zróżnicowanie społeczne współczesnej polszczyzny, „Socjolingwistyka 1. Polityka językowa”, Polska Akademia Nauk, Instytut Języka Polskiego, Katowice, s. 17–25.
• Lewandowska-Tomaszczyk B. (red.) 2005: Podstawy językoznawstwa korpusowego, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.
• Liberek J. 2020: Struktura współczesnego zasobu frazeologicznego polszczyzny potocznej. Charakterystyka ogólna na podstawie wybranych komentarzy użytkowników internetu, [w:] M. Hordy (red.), Słowo. Tekst. Czas XIII: Frazeologia w dyskursie i przekładzie, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin, s. 107–125.
• Liberek J., Zdunkiewicz-Jedynak D. 2019: Norma językowa jako obiektywny fakt społeczny (Uwagi polemiczne w kontekście koncepcji Ferdynanda de Saussure’a), [w:] J. Liberek, D. Zdunkiewicz-Jedynak (red.), Problemy polskiej normy językowej i kodyfikacji, Wydział Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa, s. 55–92.
• Lubaś W. 1996: Polszczyzna wobec najnowszych przemian społecznych, [w:] J. Miodek (red.), O zagrożeniach i bogactwie polszczyzny, Towarzystwo Przyjaciół Polonistyki Wrocławskiej, Wrocław, s. 153–161.
• Mańczak W. 1996: Problemy językoznawstwa ogólnego, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław.
• Markowski A. 1995: Uwagi wstępne, [w:] A. Markowski (red.), Praktyczny słownik poprawnej polszczyzny nie tylko dla młodzieży, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, s. 9–16.
• Markowski A. 1999: [hasło problemowe] Norma językowa, [w:] A. Markowski (red.), Nowy słownik poprawnej polszczyzny PWN, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, s. 1701–1704.
• Markowski A. 2005: Kultura języka polskiego. Teoria. Zagadnienia leksykalne, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
• Markowski A. 2018: Kultura języka polskiego. Teoria. Zagadnienia leksykalne, Wydawnictwo Naukowe PWN, wyd. II, Warszawa.
• Marody M. 2014: Jednostka po nowoczesności. Perspektywa socjologiczna, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa.
• Marody M., Giza-Poleszczuk A. 2004: Przemiany więzi społecznych. Zarys teorii zmiany społecznej, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa.
• Ogrodniczuk M., 2017, Lingwistyka komputerowa dla języka polskiego: dziś i jutro, „Język Polski” XCVII, z. 1, s. 18–28.
• Passendorfer A. 1904: Błędy językowe, wyd. 2, popraw. i znacznie powiększone, Nakładem Księgarni Polskiej (B. Połonieckiego), Lwów.
• Pawłowski A. 2016: Korpusy chronologiczne i leksykalne szeregi czasowe jako narzędzia wykrywania słów kluczy i neosemantyzmów. Konceptualizacja czasu w korpusach chronologicznych, „Przegląd Humanistyczny”, z. 60, s. 57–74.
• Pelc J. 2001: Dwa pojęcia normy a poprawność, [w:] W. Gruszczyński (red.), Język narzędziem myślenia i działania. Materiały z konferencji zorganizowanej z okazji 100-lecia „Poradnika Językowego” (Warszawa, 10–11 maja 2001 r.), Dom Wydawniczy i Handlowy „Elipsa”, Warszawa, s. 96–102.
• Pęzik P. 2012: Język mówiony w NKJP, [w:] A. Przepiórkowski, M. Bańko, R. Górski, B. Lewandowska-Tomaszczyk (red.), Narodowy Korpus Języka Polskiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, s. 37–47.
• Pęzik P. 2019: Korpusowe narzędzia weryfikacji frazeostylistycznej tłumaczeń, „Konińskie Studia Językowe”, z. 7, s. 317–339.
• Piotrowski T. 2003: Językoznawstwo korpusowe – wstęp do problematyki, [w:] S. Gajda (red.), Językoznawstwo w Polsce. Stan i perspektywy, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole, s. 143–154.
• Przepiórkowski A., Hajnicz E., Andrzejczuk A., Patejuk A., Woliński M. 2017: Walenty: gruntowny składniowo-semantyczny słownik walencyjny języka polskiego, „Język Polski” XCVII, z. 1, s. 30–47.
• Radzik R. 1994: Czy jest w Polsce inteligencja, „Przegląd Powszechny”, nr 5, s. 161–176.
• Saussure F. de 2004: Szkice z językoznawstwa ogólnego, oprac. S. Bouquet, R. Engler przy współpr. A. Weil, przeł., wstęp i red. nauk. M. Danielewiczowa, Wydawnictwo Akademickie Dialog, Warszawa.
• Szpociński A. 1994: Rozpad uniwersum kulturowego a kondycja inteligencji, „Kultura i Społeczeństwo” XXXVIII, nr 1, s. 131–141.
• Świdziński M. 2006: Lingwistyka korpusowa w Polsce – źródła, stan, perspektywy, „LingVaria”, nr 1, s. 23–32.
• Vetulani G. 2012: Kolokacje werbo-nominalne jako samodzielne jednostki języka. Syntaktyczny słownik kolokacji werbo-nominalnych języka polskiego na potrzeby zastosowań informatycznych. Część I, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań.
• Wierzchoń P., Graliński F. 2016: Z kart historii „parcia na” neologizmy, „Poradnik Językowy”, z. 4, s. 110–129.
• Wiśniewiecka-Brückner K. 2016: Zmiana – ewolucja – rewolucja. O języku, normie i metodach na przykładzie rekcji dopełniaczowej czasownika polskiego, „Rozprawy Komisji Językowej ŁTN” LXII, s. 191–202.
• Wnuk-Lipiński E. 2001: Kakofonia aksjologiczna, „Tygodnik Powszechny”, nr 2, s. 4–5.
• Wojdak P. 2020: Oboczność -a/-u w D. lp. a dwurodzajowość M2/M3 w świetle badań korpusowych sterowanych słownikami, „Język Polski” C, z. 2, s. 33–48.
• Woliński M. 2019: Automatyczna analiza składniowa języka polskiego, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa.
• WSPP: Wielki słownik poprawnej polszczyzny, red. A. Markowski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004.
• Zdunkiewicz-Jedynak D., Liberek J. 2019: Nowoczesny słownik poprawnej polszczyzny – wyzwania, plany, wątpliwości,
• nadzieje, [w:] D. Zdunkiewicz-Jedynak, J. Liberek (red.), Problemy polskiej normy językowej i kodyfikacji, Wydział Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa, s. 37–54.
• Zwoliński A. 2017: Zanikanie elit społecznych, „Studia Socialia Cracoviensia”, nr 1, s. 67–84.

Identifiers

DOI

https://doi.org/10.31286/JP.101.2.3