Das »Doppelgrab« aus Plociczno bei Suwałki. Ein erster Analyseversuch

• Authors: NOWAKOWSKI WOJCIECH

Title variants

PL

Podwójny grób z Płociczna koło Suwałk. Pierwsza próba analizy

• Languages of publication: DE PL

Abstracts

PL

Historia północno-wschodniego „kąta” dzisiejszej Polski była w pierwszej połowie XX wieku dość burzliwa: na mocy zmieniających się traktatów, albo po prostu manu militari przyłączano ten obszar, znajdujący się do pierwszej wojny światowej w granicach cesarstwa rosyjskiego, do Polski, Litwy lub Prus Wschodnich. Nie mniej skomplikowana była sytuacja niemal dwa tysiące lat wcześniej, u schyłku starożytności. We wczesnym okresie wpływów rzymskich (faza B2) krzyżowały się tu wpływy kultury bogaczewskiej z Pojezierza Mazurskiego (NOWAKOWSKI 1998: 14-15; 2001: 426-427) i kultury ceramiki sztrychowanej, której centrum mieściło się w dorzeczach górnego Niemna i górnego Dniepru (NOWAKOWSKI 2005). W początkach młodszego okresu wpływów rzymskich (fazy B2/C1-C1J nad Czarną Hańczą uformowała się lokalna jednostka archeologiczna - tzw. kultura sudowska (KACZYŃSKI 1976), która, zwłaszcza początkowo (faza Cj), wydaje się stanowić syntezę tradycyjnych wpływów kultury bogaczewskiej i nowych oddziaływań kultury kurhanów wschodniolitewskich. Prowadzona dziś dyskusja na temat ram chronologicznych i terytorialnych kultury sudowskiej (por. ENGEL, IWANICKI, RZESZOTARSKA-NOWAKIEWICZ 2006a; 2006b) wynika w dużym stopniu z niezadowalającego stanu badań, a ściślej: z nieopracowania i nieopublikowania znalezisk z licznych stanowisk z okresu wpływów rzymskich, zarejestrowanych na tym terenie. Szczególną rolę odgrywa brak monografii cmentarzyska w Szwajcarii, znanego ciągle tylko z wstępnych komunikatów wykopaliskowych (por. ANTONIEWICZ, KACZYŃSKI, OKULICZ 1956; 1958; ANTONIEWICZ 1961; 1963). Jednym z takich nieznanych stano¬wisk jest właśnie nekropola w Płocicznie pod Suwałkami. Dzieje badań na tym cmentarzysku nie różnią się zbytnio od losów innych stanowisk z tego regionu (Ryc. 1), stanowiącego przed 1945 rokiem pogranicze polsko-niemieckie, odkrytych w latach 1937-1941. Podobnie jak sąsiednie nekropole w Judzikach (MARCINIAK 1950: 47¬48), Bargłowie Dwornym (MARCINIAK 1950: 60-62), Netcie (OKULICZ 1955: 284-285) i Raczkach (LA BAUME, GRONAU 1941: 59), cmentarzysko w Płocicznie zostało odkryte przypadkowo, a następnie było badane ratowniczo. Jeśli jednak po drugiej wojnie światowej materiały z innych stanowisk w tym rejonie były stopniowo opracowywane i publikowane (por. MARCINIAK 1950; OKULICZ 1955), to materiały z Płociczna uważano za bezpowrotnie utracone. Jedynym śladem tej nekropoli przez przeszło pół wieku pozostawała zatem krótka wzmianka w dość szczególnym artykule dotyczącym wykopalisk na granicy Prus Wschodnich (GRONAU 1942). W tekście tym został przede wszystkim opisany podwójny grób szkieletowy z bogatym wyposażeniem, obejmującym, m.in. cztery bransolety mankietowe, parę zapinek kuszowatych z podwiniętą nóżką, dość lakonicznie opisany komplet okuć pasa, złożony z części zdobionych ażurowym przedstawieniem „promieni słonecznych” i „postaci ludzkich”, srebrny naszyjnik z końcami owiniętymi drutem i dwie rzymskie monety (GRONAU 1942: 124, ryc. 5-7). Analizę tego znaleziska, które stało się jednym z punktów oparcia dla datowania fazy C2 w kulturze sudowskiej (por. GODEOWSKI 1970: 48-49, 52-53, tabl. XI; 1974: 58, 65-60, tabl. VI; por. KACZYŃSKI 1966: 85; 1981: 174; J. JASKANIS 1977: 312), umożliwiło dopiero odzyskanie części zabytków i archiwaliów z królewieckiego Prussia-Museum u schyłku XX wieku (REICH 2003; JUNKER, WIEDER 2003). Zachowana dokumentacja, dotycząca odkrycia w Płocicznie, budzi jednak duże wątpliwości: pierwszy meldunek (Aneks A) nie zawierał żadnych informacji o obstawie kamiennej, podkreślano w nim natomiast zły stan zachowania kości. Tymczasem rysunek planu »grobu podwójnego« z Płociczna, dołączony do sprawozdania z wykopalisk ratowniczych (Fundarchiv: karta Ns 13), przedstawia „podręcznikowo1' ułożone szkielety wraz z wyposażeniem (Ryc. 5). Obiekt wygląda, jakby nie naruszyło go przypadkowe odkrycie, ani prowadzone dalej wybieranie żwiru! W tej sytuacji trzeba przyjąć, że rysunek planu »grobu podwójnego« z Płociczna to rekonstrukcja, wykonana zapewne wiele dniu po odkryciu i „uzupełniona” zgodnie z oczekiwaniami odkrywców. Wydaje się więc, że rzekome wyposażenie »grobu podwójnego« - znacznie zresztą obfitsze, niż podawano to w pierwszym komunikacie, obejmujące m.in. także nie wspomniane wcześniej dwie zapinki trójgrzebykowe - to materiały z kilku grobów, zniszczonych przez prace ziemne. Wrażenie to potwierdza brak chronologicznej spójności znalezisk, pochodzących z rzekomego zespołu. Datowanie zapinki trójgrzebykowej typu mazurskiego (Ryc. 4:a) czy sprzączek typu AE13 (Ryc. 10:a,e - por. MADYDA-LEGUTKO 1987a: 40-41, tabl. 11:13) można przeciągać w najlepszym razie do końca fazy Cj (225/235- 250), natomiast czas złożenia do grobu monety cesarza Gordiana II (Ryc. 6:b) trudno wyznaczać przed początkiem fazy C2 (250-300). Wyniki analizy zachowanych zabytków potwierdzają więc przypuszczenie, że rzekomy zespół nie był homogeniczny, lecz stanowił wyposażenie kilku grobów, wprawdzie bliskich sobie chronologicznie, lecz nie w pełni współczesnych. W sumie najbardziej prawdopodobne wydaje się, że znaleziska z »podwójnego grobu« szkieletowego z Płociczna pochodzą z kurhanu, zawierającego kilka pochówków, użytkowanego przez 2-3 pokolenia, w czasie odpowiadającym fazom B2/C1-C2; analogią mogłyby tu być mogiły z pobliskiego cmentarzyska w Żywej Wodzie, zawierające groby, zapewne pochodzące z równie szerokich ram czasowych (por. ZIEMLIŃSKA-ODOJOWA 1961: 196¬211, ryc. 2-11, tabl. VII:1-14, VIII-XI). Resztki zniszczonego płaszcza kamiennego domniemanego kurhanu w Płocicznie mogły zostać błędnie uznane za obstawę pojedynczego grobu. Przedstawiona interpretacja pozostaje jednak tylko hipotezą do czasu pełnego opracowania materiałów z Płociczna, uzupełnionego ewentualnie wynikami dodatkowych badań wykopaliskowych. Taka interpretacja - stanowiąca ciągle tylko hipotezę - nie zmniejsza jednak znaczenia znalezisk z Płociczna. Byłaby to kolejna nekropola kurhanowa kultury sudowskiej, dobrze wpisująca się w jej obraz. Ludność tej kultury pozostawała nieco na uboczu szlaków prowadzących z Cesarstwa Rzymskiego, natomiast najprawdopodobniej utrzymywała intensywne kontakty „wewnątrzbarbarzyńskie” ze skandynawią i strefą zachodnich wybrzeży Bałtyku. Sladem tych powiązań byłyby występujące w »grobie podwójnym« w Płocicznie części pasa: sprzączki typu AE13 oraz unikatowe ażurowe okucia z ornamentyką antropomorficzną (Ryc. 10,11).

• Publisher: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego
• Journal: Światowit
• Year: 2009-2010
• Volume: Tom VIII (XLIX), fasc. B
• Pages: 101-118

Contributors

author

NOWAKOWSKI WOJCIECH

References

• Fundarchiv - Fundarchiv des ehem. Prussia-Museum, Konigsberg, jetzt im Archiv des Museums fur Vor- und Fruh- geschichte, Berlin, aufbewahrt, Mappe „Plociczno, Kr. Sudauen", Signatur: PM-IXd1.2181, Bundel 1.
• Photoarchiv - Photoarchiv des ehem. Prussia-Museum, Konigsberg, jetzt im Archiv des Museums fur Vor- und Fruh- geschichte, Berlin, aufbewahrt, Signatur: PM-IXb.
• Sammlung - Funde aus der Sammlung des ehem. Prussia-Museum, Konigsberg, jetzt im Museum fur Vor- und Fruh- geschichte, Berlin, als Prussia-Sammlung aufbewahrt.
• ABERG, N. 1919, Ostpreujśen in der Volkerwanderungszeit, Uppsala-Leipzig.
• ALMGREN, O., 1923 Studien uber nordeuropaische Fibelformen der ersten nachchristlichen Jahrhunderte mit Berucksichtigung der provinzialromischen und sudrussischen Formen, Mannus-Bibliothek 32, Leipzig2.
• ANTANAVICIUS, J., 1969, Įdomus senoviniaipapuosalai, „Muziejai ir paminklai“ 12, 77-79.
• ANTONIEWICZ, J., 1949 Wyniki badań powierzchniowych na stanowisku zwanym „Zameczek w Tuchlinie, pow. Pisz, „Sprawozdania P.M.A“ II/1-4, 83-91.
• ANTONIEWICZ, J., 1961 Badania kurhanów z okresu rzymskiego dokonane w 1957 r. w miejscowości Szwajcaria, pow. Suwałki, „Wiadomości Archeologiczne1' XXVII/1,1-26.
• ANTONIEWICZ, J., 1963 Wyniki badań przeprowadzonych w latach 1958-1960 na cmentarzysku w miejscowości Szwajcaria, pow. Suwałki, „Wiadomości Archeologiczne'XXIX/2, 166-192.
• ANTONIEWICZ, J., KACZYŃSKI, M., OKULICZ, J., 1956 Sprawozdanie z badań w 1955 r. na cmentarzysku kurhanowym w miejsc. Szwajcaria, pow. Suwałki, „Wiadomości Archeologiczne' XXIII/4, 308-326.
• ANTONIEWICZ, J., KACZYŃSKI, M., OKULICZ, J., 1958 Wyniki badań przeprowadzonych w 1956 r. w miejscowości Szwajcaria, pow. Suwałki, „Wiadomości Archeo¬logiczne' XXV/1,22-57.
• BANYTE-ROWELL, R., 2007a, Ażurowe okucie końca pasa - wędrówka wzoru miedzy Gotlandią, Mazurami a Litwą zachodnią, (in:) A. Bitner-Wróblewska (Hrsg.), Kultura bogaczewska w 20 lat później. Materiały z konferencji, Warszawa 26-27 marca 2003, Seminarium Bałtyjskie I, Warszawa, 329-337.
• BANYTE-ROWELL, R., 2007b Romeną ątakos ir baltą kulturą klestejimo laikotarpis, (in:) J. Kiaupiene (Hrsg.), Lietuvos istorija. II Tomas: Gelezies amzius, Vilnius, 25-172.
• BECKMANN, CHR., 1969 Metallfingerringe der romischen Kaiserzeit imfreien Germanien, „SaalburgJahrbuch" XXVI, 5-106.
• BERTASIUS, M., 2005, Marvele, Bd. I: Ein Graberfeld Mittellitauens - Vidurio Lietuvos aukśtaicią II-XU a. kapinynas, Kaunas.
• BIERBRAUER, V., 1994 Archaologie und Geschichte der Goten vom 1.-7. Jahrhundert. Versuch einer Bilanz, „Fruhmittelalterliche Studien" 23, 51-171.
• BITNER-WRÓBLEWSKA, A., 2001, Zagadka grobu 81 z miejscowości Netta, pow. Augustów, „Lietuvos Archeologija" 21,129-138.
• BITNER-WRÓBLEWSKA, A., 2002, Norwegian trace - apuzzle ofgrave 81 at Netta, North-eastern Poland, (in:) J. Pindu. A. (Hrsg.), Dirk-ogdu vil leve sk0nt. Festkrift til Ulla Lund Hansenpa 60-arsdagen 18. august 2002, Publications from the National Museum Studies for Archaeology and History 7, Copenhagen, 285-294.
• BITNER-WRÓBLEWSKA, A., 2007, Netta. A Bałt Cemetery in Northeastern Poland, Monumenta Archaeologica Barbarica XII, Warszawa.
• BLIUJIENE, A., 2005, Watershed between Eastern and Western Lithuania during theEarły andLateMigration Period, „Archaeologia Lituana“ 7,123-143.
• BLIUJUS, A., 1983 Eitułionią Piłkapynas, „Muzieiai ir paminklai“ 5, 31-40.
• BOLIN, S., 1926 Die Funde romischer und byzantinischer Munzen in Ostpreufłen, „Zeitschrift der Altertumsgesellschaft Prussia“ 26 (1922/1923-1925), 203-240.
• BRONZEFUNDE... 1941, [ohne Autor], Bronzefunde im Kreis Sudauen, „Konigsberger Allgemeine Zeitung“ NQ 184, 05.07.1941.
• BUGAJ, E., 1999, Motywy figuralne na ceramice germańskiego kręgu kulturowego, Poznań.
• BURSCHE, A., 1992 Roman Coinage in the Westbałt Circłe, Barbaricum 2, Warszawa, 231-244.
• BURSCHE, A., 1996, Later Roman barbarian contacts in centrał Europe: numismatic evidence, Studien zu Fundmunzen der Antike 11, Berlin
• CEHAK-HOŁUBOWICZOWA, H., 1939, Bransołetka mankietowa ze wsi Pokradło, gm. Niemenczyn, w pow. wiłeńsko-trockim, „Z otchłani Wieków“ XIv/3-4,47-50.
• CHANTRAINE, H., 1983, Zum neuen Korpus der antiken Fundmunzen aus Mittełdeutschłand, „Germania“ 61/1,71-94.
• CHILIŃSKA-DRAPELLA, A., 2010 Próba nowego spojrzenia na „pasy sambijskie“, „Wiadomości Archeologiczne1' LXI (2009-2010), 3-79. ENGEL, C., 1933 Die kaiserzeitłichen Kułturgruppen zwischen Weichseł und Finnischen Meerbusen und ihr Verhaltnis zueinander, „Prussia. Zeitschrift fur Heimatkunde und Heimatschutz"30/I, 261-296.
• ENGEL, C., 1935 Aus ostpreussischer Vorzeit, Konigsberg.
• ENGEL, C., LA BAUME, W., 1937 Kułturen und Vołker der Fruhzeit im Preufłenłande, (in:) Atłas derOst- und WestpreussischenLandesgeschichte. I. Teil, Konigsberg.
• ENGEL, M., IWANICKI, P., RZESZOTARSKA-NOWAKIEWICZ, A., 2006a „Sudovia in qua Sudovitae“. The new hypothesis about the origin ofSudovian Cułture, „Archaeologia Lituana" 7,184-211.
• ENGEL, M., IWANICKI, P., RZESZOTARSKA-NOWAKIEWICZ, A., 2006b Sudovia in qua Sudovitae. Nowa hipoteza na temat genezy kułtury sudowskiej, „Swiatowit“ VI (XLVII)/B (2004-2005), 23-34.
• GAERTE, W., 1929 Urgeschichte Ostpreussens, Konigsberg.
• GODŁOWSKI, K., 1970 The Chronołogy of the Late Roman and Earły Migration Periods in Centrał Europe, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego CCXVII - Prace Archeologiczne 11, Kraków.
• GODŁOWSKI, K., 1974 Chronołogia okresu późnorzymskiego i wczesnego okresu wędrówek łudów w Połsce północno-wschodniej, „Rocznik Białostocki" XII, 9-109.
• GRONAU, W., 1941, Ausgrabungen an der Grenze Ostpreufłens, „Germanen-Erbe“ 7,122-127.
• HAUPTMANN, TH. 1997, Studien zu den Dreisprossenfibeln, (in:) J. Kunow (Hrsg.), 100 Jahre Fibelformen nach Oscar Almgren. Internationale Arbeitstagung 25.-28. Mai 1997 in Kleinmachnow, Land Brandenburg, Forschungen zur Archaologie im Land Brandenburg 5, Wunsdorf, 159-173.
• HOŁUBOWICZOWIE, H. UND WŁ., 1939, Wykopaliska na Wileńszczyźnie w latach 1938 i 1939, Wilno.
• IRSENAS, M., 2009 Motywy antropomorfczne i zoomorfczne w ozdobach Bałtów, (in:) A. Butrimas, A. Bitner-Wróblewska (hrsg.), Sztuka Bałtów. Przewodnik po wystawie, Warszawa, 21-35.
• JANKUHN, H., 1933 Gurtelgarnituren der alteren romischen Kaiserzeit im Samlande, „Prussia. Zeitschrift fur Heimatkunde und Heimatschutz“ 30/I, 166-201.
• JASKANIS, D., 1970 Przypadkowe znalezisko okresu rzymskiego z okolic Rajgrodu, pow. grajewski, „Rocznik Białostocki“ IX (1968-1969), 386-388.
• JASKANIS, D., JASKANIS, J., 1961 Sprawozdanie z badań w 1957 r. na cmentarzysku kurhanowym w miejscowości Osowa, pow. Suwałki, „Wiadomości Archeologiczne1' XXVII/1, 27-48.
• JASKANIS, J., 1961, Wyniki badań przeprowadzonych na cmentarzysku kurhanowym w miejscowości Osowa, pow. Suwałki w latach 1958-1959, „Rocznik Białostocki' 1,131-191.
• JASKANIS, J., 1962, Wyniki badań cmentarzyska kurhanowego we wsi Osowa, pow. Suwałki w latach 1960-1961, „Rocznik Białostocki' III (1961), 233-298.
• JASKANIS, J., 1974, Obrządek pogrzebowy zachodnich Bałtów u schyłku starożytności (I-V w. n.e.), Biblioteka Archeologiczna 23, Wrocław-Warszawa-Kraków- Gdańsk.
• JASKANIS, J., 1977, Cmentarzyska kultury zachodniobałtyjskiej z okresu rzymskiego, „Materiały Starożytne i Wczesnośredniowieczne" IV, 239-350.
• JOVAISA, E., VAŚKEVICIUTE, I. 2003a Baltą kulturos, (in:) E. Jovaisa, A. Butrimas (Hrsg.), Lietuva ikiMindaugo, Vilnius, 59-66.
• JOVAISA, E., VAŚKEVICIUTE, I., 2003b Baltu gentys, (in:) E. Jovaisa, A. Butrimas (Hrsg.), Lietuva iki Mindaugo, Vilnius, 67-89.
• JUNKER, H., WIEDER, H., 2003 Das neue Prussia-Fundarchiv in Berlin, „Archaologisches Nachrichtenblatt" 8/1, 24-40.
• KACZYŃSKI, M., 1963, Materiały z cmentarzyska kurhanowego badanego w 1934 r. w miejscowości Mieżany, pow. Swięciajny, na Wileńszczyźnie (LSRR), „Wiadomości Archeologiczne" XXIX/2,119-137.
• KACZYŃSKI, M., 1966 The Cemeteries Dating from the Roman and Great Migration Periods in the Augustów Great Lakes Region, „Acta Baltico-Slavica" IV, 77-108.
• KACZYŃSKI, M., 1976 Problem zróżnicowania wewnętrznego „kultury sudowskiej“ w późnym podokresie wpływów rzymskich i okresie wędrówek ludów, (in:) K. Godłowski (Hrsg.), Kultury archeologiczne i strefy kulturowe w Europie Środkowej w okresie wpływów rzymskich, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego CCCCXXII - Prace Archeologiczne 22, Kraków, 253-289.
• KACZYŃSKI, M., 1981 Południowa strefa osadnictwa bałtyjskiego na obszarzeJaćwieży w I tysiącleciu naszej ery, „Rocznik Białostocki" XIV, 169-201.
• KACZYŃSKI, M., 1991 Z problematyki kontaktów zachodnich Bałtów z prowincjami Imperium Romanum, „Rocznik Białostocki" XVI, 157-199.
• KACZYŃSKI U. A., 1985, M. Kaczyński, A. Bitner-Wróblewska, W. Brzeziński, G. Iwanowska, Katalog, (in:) G. Biegel, J. Jaskanis (Hrsg.), Die Balten, die nordlichen Nachbarn der Slawen, Freiburg i.Br., 63-204.
• KISS, A., 1977, Avar Cemeteries in County Baranya, Cemeteries of the Avar Period (567-829) in Hungary 2, Budapest.
• KISS, G., 2002, Diefruhmittelalterlichen christlichen Gurtelschnallen und die spatawarische Metallkunst, „Zalai Muzeum“ 11, 229-245.
• KOKOWSKI, A., 1994, Grupa masłomęcka. Z badań nad przemianami kultury Gotów w młodszym okresie rzymskim, Lublin.
• KOKOWSKI, A.. 1997 Die Masłomęcz-Gruppe. Ihre Chronologie und Beziehungen innerhalb desgotischen Kulturkreises - ein Beispiel fur den kulturellen Wandel der Goten im Verlauf ihrer Wanderung, „Bericht der Romisch-Germanischen Kommission“ 78, 641-833.
• KOVRIG, I. 1975 The Tiszaderzs Cemetery, (in:) E. Garam u. A. (Hrsg.), Avar Finds in the Hungarian National Museum, Cemeteries of the Avar Period (567-829) in Hungary 1, Budapest, 209-239.
• KULIKAUSKAS, P., KULIKAUSKIENE, R., TAUTAVICIUS, A., 1961 Lietuvos archeologijos bruozai, Vilnius.
• KULNYTE, B., 1990(Hrsg) Lietuvos istorijos paminklai, Vilnius.
• LA BAUME, W., GRONAU, W., 1941 Das Graberfeld von Raczki, Kreis Suwalki, „Alt-Preussen“ 5/4, 59-61.
• MADYDA, R., 1977 Sprzączki i okucia pasa na ziemiach polskich w okresie rzymskim, „Materiały Starożytne i Wczesnośredniowieczne“ IV, 351-441.
• MADYDA-LEGUTKO, R., 1987a Die Gurtelschnallen der romischen Kaiserzeit und der fruhen Volkerwanderungszeit im mitteleuropaischen Barbaricum, B.A.R. International Series 360 (1986), Oxford.
• MADYDA-LEGUTKO, R., 1987b Metalowe części pasów na obszarze kultury zachodniobałtyjskiej w okresie wpływów rzymskich, „Wiadomości Archeologiczne1' XLVIII/1 (1983), 21-36.
• MARCINIAK, J., 1950 Dwa cmentarzyska ciałopalne z okresu rzymskiego w Judzikach i w Bargłowie Dwornym, wpow. augustowskim, „Wiadomości Archeologiczne" XVII/1 (1950/1951), 47-76.
• MICHELBERTAS, M., 1978a Suakstines antkakles, (in:) A. Tautavicius (Hrsg.), Lietuvos TSR Archeologijos Atlasas. IV: I-XIIIa. radiniai,
• vilnius, 18-20, Karte 10.
• MICHELBERTAS, M., 1978b Laiptelines seges, (in:) A. Tautavicius (Hrsg.), Lietuvos TSR Archeologijos Atlasas. IV: I-XIII a. radiniai, vilnius, 36-39, Karte 25.
• MICHELBERTAS, M., 1978c IV-V a. rankogalines apyrankes, (in:) A. Tautavicius (Hrsg.), Lietuvos TSR Archeologijos Atlasas. IV: I-XIII a. radiniai, Vilnius, 91, Karte 53.
• MICHELBERTAS, M., 1985, Senasis gelezies amzius Lietuvoje, I-IVamzius, Vilnius.
• MICHELBERTAS, M., 2000, Litauen, Corpus der romischen Funde im europaischen Barbaricum, Vilnius.
• MICHELBERTAS, M., 2006, Akmeniu ir Perkuniskes pilkapiai, Vilnius 2006.
• MICHELBERTAS, M., 2007, Baltą kapinyno medziaga leidinią serijoje „Monumenta Archaeologica Barbarica“, „Archaeologia Lituana“ 8, 127-128.
• MICHELBERTAS, M., 2009, Kursią pilkapynas, Vilnius.
• Moora, H., 1934, Zur Frage nach Herkunft des ostbaltischen emailverzierten Schmucks, „Suomen Muinaismuistoyhdistyksen Aikakauskirja" XL, 74-90.
• NOWAKOWSKI, W., 1994, Das Samland in der romischen Kaiserzeit und seine Verbindungen mit dem romischen Reich und der barbarischen Welt, Veróffentlichung des Vorgeschichtlichen Seminars Marburg, Sonderbd.10, Marburg-Warszawa.
• NOWAKOWSKI, W., 1998, Die Funde der romischen Kaiserzeit und der Volkerwanderungszeit aus Masuren, Bestandkataloge des Museums fur Vor- und Fruhgeschichte 6, Berlin.
• NOWAKOWSKI, W., 2001, Masuren, (in:) Reallexikon der Germanischen Altertumskunde, Bd. 19, Berlin-New York2, 422-432.
• NOWAKOWSKI, W., 2005, Strichkeramikkultur, (in:) Reallexikon der Germanischen Altertumskunde, Bd. 30, Berlin-New York2, 80-81.
• NOWAKOWSKI, W., 2009, Z problematyki kontaktów bałtyjsko-skandynawskich w okresie wpływów rzymskich, „Pruthenia" IV (2008),
• Okulicz J. 1955, Cmentarzysko z III-V w. naszej ery z miejscowości Netta, pow. Augustów, „Wiadomości Archeologiczne” XXII/3-4,284-303.
• Okulicz J., 1958, Cmentarzysko z okresu rzymskiego, odkryte w miejscowości Bogaczewo, na przysiółku Kula, pow. Giżycko, „Rocznik Olsztyński' I, 47-116.
• RADDATZ, K., 1957 Der Thorsberger Moorfund. Gurtelteile und Korperschmuck, Offa-Bucher 13, Neumunster.
• REICH, CHR., 2002, Archaologie einer vorgeschichtlichen Sammlung. Die Bestande des ehemaligen Prussia-Museums im Berliner Museum fur Vor- und Fruhgeschichte, „Archaologisches Nachrichtenblatt" 8/1,14-23.
• SADAUSKAITE, I., 1959 Kaireną ir Seiliuną kapinyną radiniai, „Lietuvos TSR Mokslu Akademijos Darbai. Serija A" 1 (6), 59-70.
• SCHMIEDEHELM, M., 1990 Das Graberfeld Gąsior (nach Materialien von F.E. Peiser), Archaeologia Baltica IX, Łódź, 5-126.
• SVETIKAS, E., 1983 Aleknoniu-Radastu (Alytaus raj.) kapinyno archeologiniai tyrinejimai, „Krastotyra" 16, 84-87.
• SZYMAŃSKI, P., 2005, Mikroregion osadniczy z okresu wpływów rzymskich w rejoniejeziora Salęt na Pojezierzu Mazurskim, Swiatowit Supplement Series P: Prehistory and Middle Ages X, Warszawa.
• SZYMAŃSKI, P., 2009, Grób 1 z Nowej Boćwinki. Kilka uwag i dygresji na temat niektórych cech późnorzymkich zapinek bałtyjskich, (in:) A. Bitner-Wróblewska, G. Iwanowska (Hrsg.), Bałtowie i ich sąiedzi. Marian Kaczyński in memoriam, Seminarium Bałtyjskie II, Warszawa, 463-477.
• TEMPELMANN-MĄCZYŃSKA, M., 1985 Die Perlen der romischen Kaiserzeit und der fruhen Phase der Volkerwanderungszeit im mitteleuropaischen Barbaricum, Rómisch-Germanische Forschungen 43, Mainz.
• TEMPELMANN-MĄCZYŃSKA, M., 1987, Próba rekonstrukcji stroju kobiecego kultury zachodniobałtyjskiej w okresie wpływów rzymskich, „Wiadomości Archeologiczne" XLVIII/1 (1983), 3-19.
• ZIEMLIŃSKA-ODOJOWA, W., 1961 Badania wykopaliskowe w 1959 r. na cmentarzysku kurhanowym w miejscowości Żywa Woda, pow. Suwałki, „Rocznik Białostocki" I, 193-222.
• ZWEI FRAUENGRABER. .., 1939, [ohne Autor], Zwei Frauengraber mit viel Schmuck. Sudauische Grabfunde im Kreise Sudauen, „Kónigsberger Allgemeine Zeitung" Ns 237, 27.08.1941.
• ŻUBEREK, M., 2005, Relikty cmentarzyska kultury bogaczewskiej na stan. I w Brodzie Nowym, woj. podlaskie, (in:) A. Bitner- Wróblewska (Hrsg.), Kultura bogaczewska w 20 lat później. Materiały z konferencji, Warszawa 26-27 marca 2003, Seminarium Bałtyjskie I, Warszawa, 507-517.