Czym jest, komu jest potrzebne i do kogo należy dziedzictwo kulturowe?

• Authors: Zbigniew Kobyliński

Title variants

EN

What is, who needs and to whom belongs cultural heritage?

• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

Artykuł dotyczy definicji dziedzictwa kulturowego, jego wartości dla społeczeństwa oraz problemu jego własności i konfliktów, które wokół własności dziedzictwa kulturowego powstają. Wytwory człowieka, a także wytwory natury, które posiadają wartości duchowe, możemy nazwać dobrami kultury. Dziedzictwem kulturowym jest natomiast ta część dawnych dóbr kultury, która uznana została za wartościową przez kolejne następne pokolenia i dzięki temu dotrwała do chwili obecnej. Pojęcie zabytku najsłuszniej jest zarezerwować dla dawnych materialnych dzieł człowieka. W ostatniej ćwierci XX wieku zauważono, że zjawiska kulturowe mają charakter zasobów, analogicznie do zasobów naturalnych. Dziedzictwo kulturowe jest zasobem ograniczonym, nieodnawialnym i narażonym na zniszczenie zarówno w wyniku działania czynników zewnętrznych, np. rozkładu wynikającego z upływu czasu, jak też w wyniku nadmiernej i niekontrolowanej konsumpcji. Co więcej, zasoby kulturowe są przedmiotem własności wspólnej i trzeba nimi mądrze zarządzać w interesie publicznym. Większość teoretyków za najważniejsze kryteria uznania danego obiektu za należący do kategorii dziedzictwa kulturowego uważa wartość poznawczą i wartość emocjonalną, łącznie określając je często mianem „wartości historycznych” czy „wartości zabytkowych”. Wartość dziedzictwa kulturowego jest wielowymiarowa i może być mierzona na wielu skalach. Niektóre z wartości dziedzictwa są wartościami uniwersalnymi, transcendentnymi, obiektywnymi i bezwarunkowymi. Inne wartości będą miały charakter zrelatywizowany do konkretnego kontekstu społecznego czy kulturowego ich odbiorcy. W odniesieniu do własności dziedzictwa kulturowego, autor – po rozważeniu różnych teorii dotyczących tego zagadnienia – proponuje przyjąć teorię wspólnej własności, której konsekwencją jest zasada wolnego dostępu do wartości dziedzictwa kulturowego. Dziedzictwo kulturowe musi być własnością publiczną w takim sensie, że każdy winien mieć równy dostęp do duchowych wartości, jakie to dziedzictwo w sobie zawiera. Nie oznacza to jednak wcale koniecznie wywłaszczenia prywatnych właścicieli poszczególnych obiektów tworzących dziedzictwo kulturowe. Z punktu widzenia idei wolnego dostępu nie jest bowiem ważne, kto jest właścicielem substancji danego obiektu w sensie prawnym, jeśli tylko korzystanie z tego prawa własności nie narusza interesu publicznego.

EN

This article applies to the definition of cultural heritage, its value to society and to the problem of its ownership, as well as to conflicts that arise around ownership of the cultural heritage. Human creations, as well as creations of nature that have spiritual values, may be called “cultural goods”. “Cultural heritage” is, however, this part of the past cultural goods, which had been considered valuable for the next generations and thus survived to the present. The notion of a “monument” should be reserved for the material remains of the past human activities. In the last quarter of the twentieth century, it was noted that cultural phenomena are the resources, analogous to natural resources. Cultural heritage is a limited resource, non-renewable and vulnerable to damage as a result of both external factors, such as the decay resulting from the passage of time, as well as a result of excessive and uncontrolled consumption. Moreover, the cultural resources are the subject of common ownership and there is a need to manage them wisely in the public interest. Most theorists as the most important criteria for the recognition of an object as belonging to the category of cultural heritage considers its cognitive and emotional values, which jointly are frequently described as "historical value". The value of cultural heritage is multidimensional and can be measured on many scales. Some of the heritage values are the values of universal, transcendent, objective and unconditional character. Other values are related to the particular social or cultural context of the recipient. With regard to the ownership of cultural heritage, the author - after considering various theories on this issue - proposes to adopt the theory of common property, which as a consequence leads to the principle of free access to the cultural heritage. Cultural heritage needs to be public domain in the sense that everyone should have equal access to the spiritual values that the heritage contains. This does not mean necessarily expropriation of private owners of individual objects making up the cultural heritage. From the standpoint of the idea of free access it does not matter who owns the substance of an object in a legal sense, if only the ownership right does not affect the public interest.

Keywords

PL

archeologia; ochrona dziedzictwa; województwo mazowieckie

EN

archeology; heritage protection; Mazowieckie Voivodhip

• Publisher: Mazowieckie Biuro Planowania Regionalnego w Warszawie
• Journal: MAZOWSZE Studia Regionalne
• Year: 2011
• Issue: 7
• Pages: 21-47

Dates

published

2011-10

Contributors

author

Zbigniew Kobyliński

• Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie

References

• Albert M.-T., 2007, Kultura, dziedzictwo, tożsamość, (w:) M.A. Murzyn i J. Purchla (red.), Dziedzictwo kulturowe w XXI wieku. Szanse i wyzwania, Kraków, s. 49-56.
• Appadurai A., 1986, Introduction: commodities and the politics of value, (w:) A. Appadurai (red.), The social life of things: commodities in cultural perspective, Cambridge, s. 3-63.
• Armaly, M., Blasi C. i Hannah L., 2004, Stari Most: rebuilding more than a historic bridge in Mostar, „Museum International”, nr 56, s. 6-17.
• Arszyński M., 2007, Idea – pamięć – troska. Rola zabytków w przestrzeni społecznej i formy działań na rzecz ich zachowania od starożytności do połowy XX wieku, Malbork.
• Ashworth G.J., 2007, Sfragmentaryzowane dziedzictwo: sfragmentaryzowany instrument sfragmentaryzowanej polityki, (w:) M.A. Murzyn i J. Purchla (red.), Dziedzictwo kulturowe w XXI wieku. Szanse i wyzwania, Kraków, s. 29-42.
• Atwood R., 2008, Insider: guardians of antiquity? „Archaeology” nr 61 (4). Internet: http://www.archaeology.org/0807/etc/insider.html.
• Barkan E., 2002, Amending historical injustices: the restitution of cultural property – an overview, (w:) E. Barkan i R. Bush (red.), Claiming the stones / naming the bones: cultural property and the negotiation of national and ethnic identity, Los Angeles, s. 16-45.
• Belk R.W., 1995, Collecting in a human socjety, London.
• Blok Z., 1987, Ochrona środowiska ważnym problemem społecznym z uwagi na skalę i charakter zagrożenia, (w:) Z. Blok (red.), Ochrona środowiska naturalnego. Społeczne problemy, Warszawa, s. 8-58.
• Brown L.R., 1980, Jutro może być za późno, Warszawa.
• Carman J., 1998, Rozważania teoretyczne nad praktyką zarządzania dziedzictwem archeologicznym, (w:) Z. Kobyliński (red.), Ochrona dziedzictwa archeologicznego w Europie, Warszawa, s. 36-48.
• Carman J., 2005, Against cultural property. Archaeological heritage and ownership, London.
• Choay F., 2001. The invention of the historic monument, Cambridge.
• Clark K., 2001, Informed conservation: Understanding historic buildings and their landscape for conservation, London.
• Clifford J., 2000, Kłopoty z kulturą, Warszawa.
• Cremo M.A. i Thompson R.L., 2004, Zakazana archeologia. Ukryta historia człowieka, Warszawa.
• Cuno J., 2008, Who owns antiquity? Museums and the battle over our ancient heritage, Princeton.
• Dant T., 2007, Kultura materialna w rzeczywistości społecznej, Kraków.
• Darvill T., 1993, „Can nothing compare 2 U?” Resources and philosophies in archaeological heritage management and beyond, (w:) H. Swain (red.), Rescuing the historic environment. Archaeology, the Green Movement and conservation strategies for the British landscape, Hertford, s. 5-8.
• Darvill T., 1995, Value systems in archaeology, (w:) M.A. Cooper, A. Firth, J. Carman i D. Wheatley (red.), Managing archaeology, London – New York, s. 40-50.
• Dawkins R., 1996, Samolubny gen, Warszawa.
• Dawkins R., 2008, Bóg urojony, Warszawa.
• Drela M. 2006, Własność zabytków, Warszawa.
• Eggers H.J., 1959, Einführung in die Vorgeschichte, München.
• Elzenberg H., 2002, Pisma aksjologiczne, Lublin.
• Erdősi P., 2007, Ku Wyspom Dziedzictwa na Morzu Środkowoeuropejskim, (w:) M.A. Murzyn i J. Purchla (red.), Dziedzictwo kulturowe w XXI wieku. Szanse i wyzwania, Kraków, s. 87-96.
• Etlin R.A., 1996, In defence of humanism: value in arts and letters, Cambridge.
• Folga-Januszewska D., 2005, „Narodowa własność” kolekcji prywatnych. Dylematy prawne, etyczne i patriotyczne w Polsce XIX i XX wieku, (w:) G. Czubek i P. Kosiewski (red.), Dobra kultury i problemy własności. Doświadczenia Europy Środkowej po 1989 roku, Warszawa, s. 269-282.
• Frey B.S. i Pommerehne W.W., 1989, Muses and markets: explorations in the economics of the arts, Oxford.
• Gieysztor A., 2000, Aleksander Gieysztor o dziedzictwie kultury, Warszawa.
• Gill D., 2009, Rec. J. Cuno 2008. „AJA Online Publications: Book reviews”. Internet: http://www.ajaonline.org/pdfs/book_reviews/113.1/02_Gill.pdf.
• Gutowska K., 1999, Zabytki w refleksji estetyka: piękno, artyzm, wartość historyczna, (w:) K. Gutowska i Z. Kobyliński (red.), Zabytki i społeczeństwo, Warszawa, s. 41-55.
• Gutowska K., 2003, Niechciane dobra kultury: chronić czy niszczyć? (w:) K. Gutowska (red.), Dziedzictwo kulturowe – konteksty odpowiedzialności, Warszawa, s. 97-123.
• Gutowska K., 2008, Emocjonalne, polityczne i społeczne uwarunkowania percepcji modernistycznej architektury we współczesnej Warszawie, „Zeszyty Naukowe Kolegium Nauk Społecznych i Administracji Politechniki Warszawskiej” t. 27, s. 119-132.
• Gutowska K. i Kobyliński Z., 2011, Zarządzanie dziedzictwem kulturowym – nowa dziedzina nauczania akademickiego i badań naukowych, „Mazowsze. Studia Regionalne” nr 6, s. 51-72.
• Harbison R., 2001, Zbudowane, niezbudowane i nie do zbudowania. W poszukiwaniu znaczenia architektonicznego, Warszawa.
• Holtorf C.J., 2001, Is the past a non-renewable resource? (w:) R. Layton, P.G. Stone i J. Thomas (red.), Destruction and conservation of cultural property, London, s. 286-294.
• Holtorf C.J. i Schadla-Hall T., 1999, Age as artefact: on archaeological authenticity, „European Journal of Archaeology” t. 2 (2), s. 229-247.
• Hostyński L., 2002, Aksjologia Henryka Elzenberga, (w:) H. Elzenberg, Pisma aksjologiczne, Lublin, s. 7-67.
• Hutt S., 2004, Cultural property law theory: a comparative assesment of contemporary thought, (w:) J.R. Richman i M.P. Forsyth (red.), Legal perspectives on cultural heritage, Walnut Creek, s. 17-36.
• Jażdżewski K., 1966, Ochrona zabytków archeologicznych. Zarys historyczny, Warszawa.
• Jensen U.J., 2000, Cultural heritage, liberal education, and human flourishing, (w:) E. Avrami and R. Mason (red.), Values and heritage conservation, Los Angeles, s. 38-43.
• Jodełka-Schreiber H., 2009, Niematerialne dziedzictwo kulturowe: idea, prawo, praktyka, (w:) W. Szafrański i K. Zalasińska (red.), Prawna ochrona dziedzictwa kulturowego, Poznań, s. 115-150.
• Jokilehto J., 1999, A history of architectural conservation, Oxford.
• Kadłuczka A., 2000, Ochrona zabytków architektury. Tom I. Rozwój doktryn i teorii (Vademecum), Kraków.
• Kasperowcz R. red., 2002, Alois Riegl, Georg Dehio i kult zabytków, Warszawa.
• King T.F., 2006, Cultural heritage preservation and the legal system with specific reference to landscapes, (w:) L.R. Lozny (red.), Landscapes under pressure. Theory and practice of cultural heritage research and preservation, New York, s. 237-248.
• Klamer A. i Zuidhof P.-W., 1999, The values of cultural heritage: merging economic and cultural appraisals, (w:) R. Mason (red.), Economics and heritage conservation, Los Angeles, s. 23-61.
• Kobyliński Z., 2000, Kryteria wartościowania dziedzictwa archeologicznego, (w:) A. Kadłuczka (red.), Międzynarodowa Konferencja Konserwatorska KRAKÓW 2000 – Dziedzictwo kulturowe fundamentem rozwoju cywilizacji. Materiały konferencyjne, Kraków, s. 498-508.
• Kobyliński Z., 2001a, Teoretyczne podstawy konserwacji dziedzictwa archeologicznego, Warszawa.
• Kobyliński Z., 2001b, Archaeological sources and archaeological heritage: new vision of the subject matter of archaeology, (w:) Z. Kobyliński (red.), Quo vadis archaeologia? Whither European archaeology in the 21st century?, Warszawa, s. 76-82.
• Kobyliński Z., 2009, Własność dziedzictwa kulturowego. Idee – problemy – kontrowersje, Warszawa.
• Kobyliński Z. i Połubińska K., 1982, Konflikt systemów wartości jako problem metodologiczny nauk antropologicznych, (w:) J. Lipiec (red.), Człowiek i świat wartości, Kraków, s. 177-193.
• Kongres 2002, Kongres Kultury Polskiej 2000, S. Bednarek, A. J. Omelaniuk, A. Tyszka i A. Zieliński (red.), Wrocław – Warszawa.
• Kopytoff I., 1986, The cultural biography of things: commoditization as process, (w:) A. Appadurai (red.), The social life of things: commodities in cultural perspective, Cambridge, s.64-91.
• Kula M., 2004, Krótki raport o użytkowaniu historii, Warszawa.
• Kurzątkowski M., 1989. Mały słownik ochrony zabytków, Warszawa.
• Lessing L., 2004, Free culture. How big media uses technology and the law to lock down culture and control creativity, New York.
• Linde S.B., 1814. Słownik języka polskiego, t. VI, Warszawa.
• Łukaszuk L., 2006, Rola ONZ w kształtowaniu prawa kosmicznego, „Stosunki Międzynarodowe” t. 33 (1-2), s. 9-27. Internet: http://ismuw.risp.pl/33_lukaszuk.pdf.
• Małachowicz E., 2007, Konserwacja i rewaloryzacja architektury w środowisku kulturowym, Wrocław.
• Mason R., 1999, Economics and heritage conservation: concepts, values, and agendas for research, (w:) R. Mason (red.), Economics and heritage conservation, Los Angeles, s. 2-18.
• Matthews C.N., 2006, The idea of the site: history, heritage, and locality in community archaeology, (w:) L.R. Lozny (red.), Landscape under pressure. Theory and practice of cultural heritage research and preservation, New York, s. 75-91.
• McHalle J., 1975, Człowiek i środowisko, Warszawa.
• Menkes J. i Menkes M., 2010, Dobra kultury – wspólnym dziedzictwem ludzkości? Analiza niedogmatyczna, (w:) T. Gardocka i J. Sobczak (red.), Prawna ochrona zabytków, Toruń, s. 11-31.
• Meskell L., 2005, Sites of violence: terrorism, tourism, and heritage in the archaeological present, (w:) L. Meskell i P. Pels (red.), Embedding ethics, Oxford, s. 123-146.
• Mirski A., 2005, Problem wartości w zarządzaniu humanistycznym, (w:) Ł. Gaweł i E. Orzechowski (red.), Zarządzanie w kulturze, t. 6, Kraków, s. 69-80.
• Murzyn M.A., 2007, Dziedzictwo kulturowe w okresie przemian: szanse i wyzwania, (w:) M.A. Murzyn i J. Purchla (red.), Dziedzictwo kulturowe w XXI wieku. Szanse i wyzwania, Kraków, s. 139-154.
• Navrud, S. i Ready R.C. red., 2002, Valuing cultural heritage. Applying environmental valuation techniques to historic buildings, monuments and artifacts, Cheltenham – Northampton.
• O’Keefe P.J., 2000, Archaeology and human rights, „Public Archaeology” t. 1 (1999), s. 181-194.
• Peterson B., 2009, Tales from the vitrine: battles over stolen antiquities, „The Nation” 26.01.2009. Internet: http://www.thenation.com/doc/20090126/peterson.
• Piwocki K., 1970, Pierwsza nowoczesna teoria sztuki, Warszawa.
• Pomian K., 1990, Muzeum wobec sztuki swego czasu, (w:) N. Cieślińska i P. Rudziński (red.), Fermentum massae mundi: Jackowi Woźniakowskiemu w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, Warszawa, s. 373-378.
• Pomian K., 1996, Zbieracze i osobliwości, Warszawa.
• Positive access management 2004, Positive access management. Practical ways to manage public access on your land, Belfast.
• Pruszyński J., 2001, Dziedzictwo kultury Polski. Jego straty i ochrona prawna, Kraków.
• Ready R.C. i Navrud S., 2002, Why value cultural heritage? (w:) S. Navrud i R.C. Ready (red.), Valuing cultural heritage. Applying environmental valuation techniques to historic buildings, monuments and artifacts, Cheltenham – Northampton, s. 3-9.
• Riegl A., 1903, Der moderne Denkmalkultus, sein Wesen und seine Entstehung, Wien.
• Rouba B., 2001, Zagrożenia obiektów zabytkowych – spostrzeżenia konserwatora praktyka, (w:) Społeczne zagrożenia dóbr kultury, IV Forum Konserwatorów Toruń 21 –23 lutego 2001, Toruń, s. 27–41.
• Rymaszewski B., 1992, Klucze ochrony zabytków w Polsce, Warszawa.
• Sabaciński M., 2007, Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków w zwalczaniu przestępczości przeciwko dziedzictwu archeologicznemu, „Ochrona Zabytków” nr 1, s. 11-13.
• Schouten F.J., 1995, Heritage as historical reality, (w:) D.T. Herbert (red.), Heritage, tourism and society, London, s. 21-31.
• Schröder-Esch S., 2007, Znaczenie dziedzictwa i nowych mediów dla rozwoju regionalnego – doświadczenia europejskiego programu HERMES, (w:) M.A. Murzyn i J. Purchla (red.), Dziedzictwo kulturowe w XXI wieku. Szanse i wyzwania, Kraków, s. 277-297.
• Scott D., Babits L. i Haecker C. red., 2009, Fields of conflict. Battlefield archaeology from the Roman Empire to the Korean War, Washington, D.C.
• Skeates R., 2000, Debating the archaeological heritage, London.
• Stępień P.M., 2008, Kryzys teorii – czy kryzys praktyki? Co powinniśmy naprawić w systemie ochrony dziedzictwa architektonicznego, (w:) B. Szmygin (red.), Współczesne problemy teorii konserwatorskiej w Polsce, Lublin, s. 121-132.
• Strugaccy A. i B., 1982, Trudno być bogiem, Warszawa.
• Szmygin B., 2000, Kształtowanie koncepcji zabytku i doktryny konserwatorskiej w Polsce w XX wieku, Lublin.
• Szmygin B., 2007, Dziedzictwo w transformacji. Polskie doświadczenia, (w:) M.A. Murzyn i J. Purchla (red.), Dziedzictwo kulturowe w XXI wieku. Szanse i wyzwania, Kraków, s. 129-138.
• Throsby D., 2000, Economic and cultural value in the work of creative artists, (w:) E. Avrami and R. Mason (red.), Values and heritage conservation, Los Angeles, s. 26-31.
• Tocqueville A. de, 2005, O demokracji w Ameryce, Warszawa.
• Tomaszewski A., 2000, Dziedzictwo i zarządzanie, (w:) K. Gutowska (red.), Problemy zarządzania dziedzictwem kulturowym, Warszawa, s. 7-11.
• Urry J., 2007, Spojrzenie turysty, Warszawa.
• Williams S., 2003, W obronie wolności. Krucjata hakera na rzecz wolnego oprogramowania, Gliwice. Internet: http://stallman.helion.pl/.
• Witkowska-Maksimczuk B., 2003, Zabytki – rozważania aksjologiczne, (w:) K. Gutowska (red.), Dziedzictwo kulturowe – konteksty odpowiedzialności, Warszawa, s. 75-90.
• Wróblewski P., 2007, Udostępnienie krajobrazowych obiektów archeologicznych – potrzeby i możliwości, „Saeculum Christianum” t. 14 (2), s. 27-54.
• Zeidler K., 2007, Prawo ochrony dziedzictwa kultury, Warszawa.
• Zeidler K., 2010, Czy prawo rozumie sztukę? (w:) T. Gardocka i J. Sobczak (red.), Prawna ochrona zabytków, Toruń, s. 179-191.
• Zeidler K. red., 2010, Leksykon prawa ochrony zabytków. 100 podstawowych pojęć, Warszawa.